Przypisy

Głosy obłąkanych charakteryzują okres zamętu, „dezorganizacji”, epokę zbliżającej się katastrofy. Kleiner zwraca uwagę, że „pomysł wydaje się zbliżony do powieści Lourdoueixa (wydanej bezimiennie w r. 1817) pt. Les Folies du siècle. (Szaleństwa wieku) reprezentują różne postaci w szpitalu wariatów: bonapartysta, legitymista, fanatyk zgody, człowiek uważający siebie za „lud” i wobec tego za władcę”. Przypomina też Kleiner, że szpital wariatów zjawia się jako motyw literacki już w XVIII w. (np. w Doświadczyńskim Krasickiego), że Słowacki w Kordianie również wprowadził podobną scenę. Biograficzne źródło inspiracji mogła stanowić wizyta Krasińskiego w szpitalu obłąkanych w Döblingu koło Wiednia w lecie 1833 r. [przypis redakcyjny]

Głos z grobu do mnie przemówił w te słowa — Farinata, który tu pierwszy przemówił z grobu, był naczelnikiem stronnictwa gibelinów: wygrał walną bitwę pod Monte-Aperto i pokonał gwelfów, do których stronnictwa z tradycyjnych skłonności politycznych w rodzinie swojej z początku należał Dante. Farinata jako znany epikurejczyk w tych ognistych grobach spoczywa. [przypis redakcyjny]

głową robić (daw.) — myśleć, zastanawiać się. [przypis redakcyjny]

Głowacki, Wojciech (ok. 1758–1794) — inaczej: Bartosz, Bartos, bohater kościuszkowskiego powstania, chłop z podkrakowskich Rzędowic. Zbrojny w kosę (osadzoną „na sztorc” na 5-łokciowym drągu) odznaczył się pod Racławicami zdobywając armatę i przyczyniając się do opanowania całej baterii artylerii rosyjskiej, za co od Kościuszki otrzymał stopień oficerski. Zmarł po bitwie pod Szczekocinami wskutek odniesionych w niej ran. W postaci chłopa-kosyniera pozostał Głowacki w tradycji symbolem udziału ludu w walce o niepodległość kraju. Pisali o nim poeci, jak Lenartowicz i Anczyc, przedstawiali go malarze, jak Matejko i Wojciech Kossak. [przypis redakcyjny]

głowacz — gatunek wieloryba. [przypis redakcyjny]

głowacz — przywódca. [przypis redakcyjny]

głowa jego kształtu potwornego, na trzech obliczach razem osadzona — Dis albo Lucyfer, pierwszy rodzic grzechu. Widzimy go tutaj jako ukaranego i jako narzędzie kary. Ma on trzy głowy, które podług wykładu komentatorów Dantego symbolem są trzech ówcześnie znajomych części świata, a razem oznaczają powszechność grzechu i panowanie Lucyfera na ziemi. Barwa czerwona ma oznaczać Europę (której mieszkańcy mają cerę rumianą), żółta Azję, czarna Afrykę. Inni rozumieją przez potrójną barwę jego twarzy gniew, łakomstwo i lenistwo; wierzch zaś, czyli czub głowy, ma oznaczać pychę, przez którą szczególnie Lucyfer panowanie swoje rozszerzył i ugruntował. [przypis redakcyjny]

głowa (…) zdrowa* — głowa wolna od kłopotów, zmartwień. [przypis redakcyjny]

głowę łamał aforycznym zdaniem — Aforyzmy Hipokratesa Galen określa tymi słowy: „Grandis sententia brevi oratione comprehensa”. [przypis redakcyjny]

głowica — rękojeść broni. [przypis redakcyjny]

głownia — część szabli okalająca rękojeść i ochraniająca rękę przed cięciem. [przypis redakcyjny]

głownie silnie uderzone (…) z których brać wróżbę głupi się przechwala — W średnich wiekach wróżbici i kuglarze, łudząc gmin łatwowierny, z dwóch głowni uderzonych o siebie i z iskier z tychże głowni wylatujących, wyciągali rozmaite wróżby, a gmin, licząc te iskry, wołał wniebogłosy: „Tyle cekinów, tyle dublonów”. [przypis redakcyjny]

głowy — część łóżka lub posłania, gdzie głowa spoczywa. [przypis redakcyjny]

głowy (daw.) — część łóżka lub posłania, gdzie głowa spoczywa. [przypis redakcyjny]

głowy ostrzec — uchronić głowę. [przypis redakcyjny]

głowy psować (starop. psować: psuć) — martwić się, dręczyć się myślami. [przypis redakcyjny]

głowy (starop.) — miejsce, gdzie głowa podczas snu spoczywa. [przypis redakcyjny]

głuchy grób — który nie słyszy i nie słucha płaczu. [przypis redakcyjny]

głupie (daw. przysłówek) — głupio. [przypis redakcyjny]

głupie (daw.) — przysłówek: głupio. [przypis redakcyjny]

głupie (daw.) — (przysłówek:) głupio; w głupi sposób. [przypis redakcyjny]

głupie linki — lewica sejmowa. [przypis redakcyjny]

głupi zatarg w sprawie jazdy sankami — zatarg o to, kto ze względu na swe stanowisko urzędowe, pierwszy puści się sankami. [przypis redakcyjny]

głuptasa. [przypis redakcyjny]

gladiator — szermierz, zapaśnik walczący publicznie na arenach cyrkowych starożytnego Rzymu. [przypis redakcyjny]

gladiator — zapaśnik w starożytnym Rzymie, walczący na publicznych igrzyskach. [przypis redakcyjny]

glancowane — błyszczące, lśniące. [przypis redakcyjny]

glanc (z niem.) — błysk, połysk. [przypis redakcyjny]

Glauk — bożek morski. [przypis redakcyjny]

Glaukus — rybak z Eubei, według podania mitologicznego po zakosztowaniu morskiego ziela, przemienił się w morskiego boga. [przypis redakcyjny]

gleczer (z niem.) — lodowiec. [przypis redakcyjny]

gleit (z niem. Glied) — rząd, szereg. [przypis redakcyjny]

glejtami — szeregami. [przypis redakcyjny]

glejty — rzędy, szeregi. [przypis redakcyjny]

glejt (z niem. Geleit: konwój) — przepustka, list żelazny, dokument, zezwalający na przejazd. [przypis redakcyjny]

Glikauf (z niem.: Glück auf) — życzenie szczęścia i powodzenia w pracy, odpowiednik polskiego: Szczęść Boże! [przypis redakcyjny]

Glinnik — wieś nad Pilicą, w powiecie rawskim. [przypis redakcyjny]

glótów — kulek ołowianych. [przypis redakcyjny]

Glocester — hrabstwo w Anglii. [przypis redakcyjny]

gloriabantur (łac.) — szczycili się. [przypis redakcyjny]

Gloria Deo in excelsis (…) ci pastuszkowie, którym nucili śpiew ten aniołowie — Pasterze, którzy pierwsi objawili narodzenie Chrystusa Pana i pierwsi słyszeli z nieba śpiew aniołów w tych słowach: «Chwała Bogu na wysokościach» (Św. Łukasz, rozdz. 2). [przypis redakcyjny]

gloriae et libertatis Polonae (łac.) — sławy i wolności polskiej. [przypis redakcyjny]

gloriae partum (łac.) — dla sławy uczyniono. [przypis redakcyjny]

gloria et decus (łac.) — chwała i ozdoba; gloria: sława, chwała; decus: zaszczyt, ozdoba. [przypis redakcyjny]

Gloria in excelsis Deo (łac.) — Chwała na wysokościach Bogu. [przypis redakcyjny]

Gloria Patri (łac.) — Chwała Ojcu; tu: w znaczeniu zapłaty modlitwą. [przypis redakcyjny]

gloriatur (łac.) — chełpi się. [przypis redakcyjny]

gloriose (łac.) — chwalebnie. [przypis redakcyjny]

gloriosissime (łac.) — najchwalebniej. [przypis redakcyjny]

gloriosius (łac.) — godniejszego chwały. [przypis redakcyjny]

gloriosius occumbere in opere (łac.) — chwalebniej polec w boju. [przypis redakcyjny]

gloriosum opus (łac.) — chwalebne dzieło. [przypis redakcyjny]

Glossa — Ułamek naśladowany z Glossy św. Teresy, drukowany w odcinku do Czasu, a następnie w osobnej odbitce, wyszedł w Krakowie w r. 1858 za staraniem hr. Katarzyny Potockiej. [przypis redakcyjny]

Gluchow — Głuchów, miasto w dzis. gub. czernich., nad rzeką Jeśmianą. [przypis redakcyjny]

Glutinator — ten co zapisane karty (księgę) przykleja do wałka. [przypis redakcyjny]

gluza (daw.) — nagana. [przypis redakcyjny]

gmach (daw.) — [tu:] pokój. [przypis redakcyjny]

gmach — pokój, komnata. [przypis redakcyjny]

gmach prostokątny — kościół Św. Magdaleny, zbudowany w latach 1764–1842. [przypis redakcyjny]

Gmach ten z miąższego muru (…) Z płynącego namiotem okryto żywiołu — Grotę zwaną „Tetydion” woda („płynący żywioł”), ze wszystkich stron spadająca, okrywa „namiotem”. [przypis redakcyjny]

gmach — [tu:] pokój. [przypis redakcyjny]

gmina — tj. żydowska gmina wyznaniowa (kahał). [przypis redakcyjny]

Gminem nazywa Krasicki, zależnie od okoliczności, zarówno pospólstwo wiejskie i miejskie, jak i ogół szlachty; tu mowa o gminie szlacheckim. [przypis redakcyjny]

gmin — mowa o gminie szlacheckim. [przypis redakcyjny]

gminnego — zwyczajnego. [przypis redakcyjny]

Gnejusz Pompejusz Magnus (106–48 p.n.e.) — rzymski polityk i wódz, jeden z twórców I triumwiratu, zamordowany na rozkaz władcy Egiptu, który jego głowę przesłał Juliuszowi Cezarowi. [przypis redakcyjny]

gniazdo Ledy — Tak poeta nazywa konstelację Bliźniąt, która tą nazwę wzięła od Kastora i Polusa. Obaj wylęgli się z jednego jaja, jakim Jowisz w postaci łabędzia zapłodnił Ledę. [przypis redakcyjny]

gniew (ira) (…) mściwość (vindicta) — Zob. także Przyp. do Tw. 40. [przypis redakcyjny]

gnieźnieńskich — okazja gnieźnieńska, tj. bitwa pod Gnieznem 5 maja 1656. [przypis redakcyjny]

gniłka — mała, dzika gruszka, ulęgałka. [przypis redakcyjny]

Gniński, Jan — podkomorzy pomorski, wojewoda chełmiński; 1681 podkanclerzy koronny; 1683 był na wyprawie wiedeńskiej, zm. 1685. [przypis redakcyjny]

Gnohti seauton (gr.) — Znaj siebie samego. [przypis redakcyjny]

gnojek — chłop, tu pogardliwie o Turkach zabitych przez Kozaków. [przypis redakcyjny]

gnus — syberyjska nazwa dla gryzących owadów. [przypis redakcyjny]

Góra aż do dna zadrżała opoki — Przyczyna tego wypadku objaśniona będzie w pieśni następnej. [przypis redakcyjny]

Góra, co ją Gaur dzieli i Metaur — Monte Furlo. [przypis redakcyjny]

Góra jasna — [tu:] Clermont. [przypis redakcyjny]

Góra Kikineis — wioska Kikineis leży o 3 km na wschód od Bajdarów. [przypis redakcyjny]

Góra, na której dziś kasyno siedzi (…) — Na wierzchołku góry, na której leży Kassino, niegdyś była świątynia Apollina, gdzie pielgrzymi za czasów pogaństwa tłumami przychodzili słuchać jego wyroczni. Święty Benedykt, którego duch tu mówi, pierwszy tu opowiadał słowo boże i pierwszy pogan w tej okolicy nawrócił. [przypis redakcyjny]

góra Pireny — góry pirenejskie. [przypis redakcyjny]

góra świętego Michała — Mont Saint-Michel w Normandii. [przypis redakcyjny]

górkiem (z wł. gorga) — trylem. [przypis redakcyjny]

Górków dom zamożny, jakoby z Szląska mający pochodzić, tam bowiem jest miasteczko tego imienia. Starostami głogowskimi bywali i do szczupłej liczby tych rodzin znakomitych należą, które u nas odznaczały się dostojnością hrabiów. Znani od czasów Leszka Czarnego, czyli 1287 r. Łukasz hrabia z Górki, wojewoda poznański, był synem Jędrzeja, kasztelana poznańskiego i Szafrancówny ([por.] Paprocki, Gniazdo cnoty). Nim wojewodą poznańskim został, był przedtem brzeskim, kujawskim, łęczyckim i jenerałem, czyli starostą wielkopolskim. Gdy Katarzyna z austriackiego domu, poślubiona Zygmuntowi Augustowi wjeżdżała do Krakowa, on z bratem swym, jak Orzechowski w panegiryku weselnym przyświadcza, dwór królewski bardzo ozdobnie prowadzili, a jako na czele jego postawieni, innych przechodzili okazałością. Mieli wtenczas ci majętni panowie własnym nakładem zebraną i pięknie przystrojoną rycerskich ludzi rotę. U Poswola stawili się dawnych Polaków zwyczajem z dworem licznym, czyli mnogim pocztem o własnym groszu ściągnionym. Na posługi dla swego kraju, na wspaniałość i wystawę konieczną w owych czasach, uronił cokolwiek zostawionego od przodków majątku Łukasz, hrabia z Górki. Różnowiercą był wprawdzie, mimo to jednak dla osób innych wyznań i duchowieństwa katolickiego ludzki, uprzejmy, lubiący tylko z nimi dysputować, mądrym zawsze był rad w swym domu. Małżonką jego owa sławna Helena księżniczka Ostrogska, córka jedyna Ilii, pani wielkich włości, której ożenienia to przez krewnych, to przez matkę zawierane, tyle czyniły w kraju hałasu, tak głośnej sprawy stały się przyczyną. Potomstwa z nią żadnego nie miał i żyć przestał 1573 roku.

Brat jego, Jędrzej, starosta gnieźnieński i walecki, przy obieraniu na tron Walezemu nie sprzyjał, trzymając się zdania różnowierców, z nimi w osobnym kole obradując; wszakże przez uległość życzeniom i nadziejom większości przyzwolił na uznanie go królem swoim i poselstwo do niego wraz z innymi odbywał, a wstępującego do kraju, szczodrze i okazale przyjmował. Witał u granic koronnych i mężnego Stefana, krótko goszczącego w Polsce Henryka następcę; wkrótce potem, gdy się udawał na koronacją Batorego do stolicy, przez życzliwego Maksymilianowi ubiegającemu się z księciem siedmiogrodzkim o panowanie w Polsce, a sobie niechętnego Korczboka, mieszkańca szląskiej ziemi, pochwycony w bliskości Odolanowa i do Szląska był zaprowadzony, lecz go książę Brzegu z Piastów plemienia odbił i do ojczyzny z licznym dworem odesłał. Gdańszczanów nieuległych wspólnie z tym królem poskramiał, na czele znakomitych przez siebie przywiedzionych stawając hufców. Okazałość nie uszczupliła jego dostatków, gospodarnym albowiem być umiał. Wedle tegoż pisarza, nad którym czynimy uwagi, lecz w innym jego dziele Zwierzyniec mianowanym, co do piękności i urody był to Parys, co do serca i odwagi Hektor. Małżonką jego Barbara Herburtówna, przedtem Kmity Piotra wojewody krakowskiego, marszałka wielkiego koronnego oblubienica, żadnego mu potomstwa nie powiła. Jędrzej był kasztelanem międzyrzyckim, umarł 1584.

Stanisław, później wojewoda poznański, trzeci brat, jako rotmistrz pod Krasnogródkiem w 1505 wiele dokazywał, a 1576 roku na jędrzejowskim zjeździe z władzą hetmańską dowodził konnymi hufcami. Hojny dla rycerstwa, dla rodaków, na samą kuchnią co tydzień w czasie wyboru króla 14000 talarów bitych wydawał, otwarte zawsze mając stoły ([por.] Paprocki, O herbach). Litował się nad losem Zborowskiego Samuela, braci jego na sejmie bronił i sądzić nie chciał (patrz Solikowskiego i Bielskiego). Żona jego, Sobocka Jadwiga, kasztelanka gostyńska, i ta bezpotomną była, z nim więc chwała domu Górków zgasła. Mieli oni pałac w Poznaniu, gdzie później klasztor benedyktynek powstał. Zamek w Kórniku ozdobił Stanisław. Posiadał ten dom oprócz wielkich majętności w Polsce i na Rusi Czerwonej, Turobin i Szczebrzeszyn.

[przypis redakcyjny]

górnych empirów — w średniowieczu Empireum oznaczało niebo najwyższe, siedzibę światła i ognia. [przypis redakcyjny]

góry — kopalnie. Sprawa uruchomienia znanych od XIII w. olkuskich kopalni srebra i ołowiu, wchodzących w skład królewszczyzn, a zrujnowanych na skutek rabunkowej gospodarki dzierżawców–cudzoziemców i polskich magnatów oraz wojen szwedzkich, była w XVIII wieku przedmiotem wielu uchwał na sejmikach i sejmach. W r. 1779 powstała spółka akcyjna dla odbudowy kopalni, a Komisja Skarbowa wyznaczyła nagrodę za projekt ich odwodnienia. Do wznowienia eksploatacji jednak nie doszło, wymagało ono bowiem olbrzymich kapitałów inwestycyjnych. [przypis redakcyjny]

góry wylatać — wylatywać w górę; przen.: pysznić się. [przypis redakcyjny]

górze — nędza, bieda. [przypis redakcyjny]

góźdź (daw.) — gwóźdź. [przypis redakcyjny]

gocha (daw., pot.) — gorzałka. [przypis redakcyjny]

godło (starop.) — [tu:] hasło. [przypis redakcyjny]

godności — tu: urzędy tytularne (np. dworskie) nie połączone z czynnościami. [przypis redakcyjny]

godny czemu (starop.) — odpowiadający czemu (nagroda godna uczynkowi). [przypis redakcyjny]

Godwinowi kłaniaj się, kontent jestem, że od Clarkiego miał wiadomość — przez czas pobytu w kraju Zygmunt Krasiński pisywał listy do Gaszyńskiego po francusku pod adresem „Mr. Godwin” albo „Mr. Toson chez Me. Baume”. [przypis redakcyjny]

Gody — Boże Narodzenie (tj. koniec roku). [przypis redakcyjny]

gody (daw.) — festyn, święto. [przypis redakcyjny]

gody* — radość, wesele; w. 25-28: Cicero głosił, że mędrzec powinien ze spokojem przyjmować wszystkie nieszczęścia, unikając jedynie hańby. Gdy jednak umarła jego córka Tulia, przeżył to głęboko. [przypis redakcyjny]

gody (starop.) — Boże Narodzenie, Nowy Rok. [przypis redakcyjny]

gody — tu: szczęście. [przypis redakcyjny]

godzić się [na królestwo] (starop.) — starać się [o królestwo], usiłować [pozyskać królestwo]. [przypis redakcyjny]

godzić (starop.) — starać się, usiłować. [przypis redakcyjny]