Przypisy

Mądrej głowie dość na dwie słowie (…) — mowa tu o bliskim ślubie Poety z panną Elizą Branicką. [przypis redakcyjny]

Mądrością niebo poruszają trzecie — Od tego wiersza: Voi che intentendo il terzo ciel movete zaczyna się pierwsza pieśń z Convicio Amoroso Dantego. Aniołowie uznają wolę bożą i dlatego swoimi wpływami prowadzą gwiazdy. Stąd w języku scholastycznej teologii nazywają się inteligencją, mądrością. [przypis redakcyjny]

mąsie, bążur, lendi — wyrazy francuskie: pan, dzień dobry, poniedziałek, napisane w zniekształconej przez służącego wymowie. [przypis redakcyjny]

mątewka a. mątew — drewniane narzędzie do mieszania. [przypis redakcyjny]

mać uboga (starop.) — biedna, nieszczęśliwa matka. [przypis redakcyjny]

macał głowę twoją, i wyrzekł, że masz zdatność do nauk ścisłych — W XIX w. cieszyła się popularnością teoria F. Galla (1758–1828), według której istnieje związek między kształtem ludzkiej czaszki a zdolnościami, cechami intelektualnymi człowieka. Teoria ta, mająca charakter pseudonaukowy, nazywała się frenologią. [przypis redakcyjny]

macamy, gdzie miękcej w rzeczy, a ono… — macamy (dotykamy), gdzie rzekomo jest bardziej miękko, a tymczasem… [przypis redakcyjny]

maca — [tu:] obala i tłucze. [przypis redakcyjny]

Macedończyk — wg popularnej anegdoty Filip Macedoński mawiał, że nie ma muru tak wysokiego, by nie przeskoczył go osioł objuczony złotem. [przypis redakcyjny]

Macedon — Aleksander Wielki, król macedoński. [przypis redakcyjny]

Macellarjus — rzeźnik. [przypis redakcyjny]

macharzyna (starop.) — worek skórzany. [przypis redakcyjny]

Machijawelów wykręty i sztuki — Niccolo Machiavelli (1469–1527), polityk i historyk florencki, „sławny przez swoje polityczne, ale wykrętne i rzetelności przeciwne pisma”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Jako teoretyk władzy absolutnej zalecał panującym zręczność, przebiegłość i bezwzględność, nie krępowaną żadnymi normami etycznymi. [przypis redakcyjny]

machina — [tu:] gmach. [przypis redakcyjny]

machlarstwo (daw.) — szalbierstwo, oszukaństwo [por. machlojka]. [przypis redakcyjny]

machlerz — oszust. [przypis redakcyjny]

machnąć po pętlicach — zadać cios w piersi; pętlice: rodzaj zapięcia kontusza. [przypis redakcyjny]

macht ajch fertych, szlachtan, fajer — wyrazy niemieckie, poprawnie: macht euch fertig, schlagt an, Feuer: gotów! [przybij!] pal! [przypis redakcyjny]

macht (niem.) — właśc. „Macht von Recht” (niem.): siła przed prawem; hasło leżące u podstaw polityki Bismarcka (1815–1898), twórcy niemieckiego imperializmu, zaciętego wroga klasy robotniczej i germanizatora ziem polskich. [przypis redakcyjny]

macierzyńskim szladem (starop.) — śladem matki, drzewa macierzyńskiego, zwanego tu sadem (w. 1). [przypis redakcyjny]

Macilente — jedna z postaci dramatu Bena Jonsona (1573–1637) pt. Every Man out of His Humour. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

maciora (daw.) — matka. [przypis redakcyjny]

MacMahon, Patrice (1808–1893) — marszałek Francji, dowodził wojskami wersalczyków przeciw Komunie Paryskiej, następnie jako prezydent republiki (1873–1879) usiłował przywrócić monarchię. [przypis redakcyjny]

MacMahon upadł, prezydentem rzeczypospolitej został… Grévy… — w wyborach do senatu francuskiego (5 stycznia 1879 r.) odnieśli zwycięstwo republikanie. Na skutek konfliktu z republikańską większością dotychczasowy prezydent MacMahon podał się do dymisji. 30 stycznia prezydentem został wybrany umiarkowany republikanin Jules Grévy. [przypis redakcyjny]

MacMahon z Ducrotem układali w styczniu zamach stanu — August Aleksander Ducrot (1817–1882) generał francuski, monarchista. Jako dowódca korpusu w Bourges brał udział w przygotowaniach do monarchistycznego zamachu stanu, który nie powiódł się jednak, m.in. wskutek niezdecydowanego stanowiska MacMahona. Skompromitowany Ducrot otrzymał dymisję 18 stycznia 1878 r. [przypis redakcyjny]

Macpherson, James (1736–1796) — poeta szkocki, wydał w r. 1765 Pieśni Osjana, podając je jako swój przekład na angielski z języka gaelickiego (celtyckiego). W rzeczywistości były to jego własne utwory. [przypis redakcyjny]

Macrobius — Ambrosius Theodosius Macrobius (żył na przełomie wieku IV i V), erudyta i gramatyk rzymski; w dialogach Saturualium convivorum libri septem znajdują się komentarze do Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

Macte virtute estote, carissimi! Diabolus claudicans sum, vulgo (łac.) — Dzielnie spisaliście się, najdrożsi. Jestem diabeł kulawy, pospolicie [w domyśle: pospolicie mówiąc; red. WL]. [przypis redakcyjny]

maczuga (starop.) — [tu:] kij. [przypis redakcyjny]

Mademoiselle de La Quintinie — powieść George Sand (1863), będąca odpowiedzią na Histoire de Sibille Oktawa Feuillet, przeciwstawiająca wolną i oświeconą kobietę czułostkowej religijności tego pisarza. [przypis redakcyjny]

madlała się (starop. forma) — modliła się (wielokrotnie). [przypis redakcyjny]

madmuazelę (z fr.) — panienkę. [przypis redakcyjny]

ma dość mocy zeń (daw.) — na niego, (tj. tyle, ile on). [przypis redakcyjny]

madrepora — polip koralowy, którego biała koralowina, jakby z drobnych listeczków złożona, tworzy obszerne ławice podwodne, rafy i wyspy koralowe. [przypis redakcyjny]

Madziarów — dziś: Magierów; wieś pod Stobnicą. [przypis redakcyjny]

maestro (wł.) — mistrz; tu: dyrygent. [przypis redakcyjny]

Maeterlinck, Maurycy (1861–1949) — pisarz belg.; jego twórczość dramatyczna wywarła duży wpływ na literaturę europejską przełomu XIX i XX wieku. [przypis redakcyjny]

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy. [przypis redakcyjny]

Magańczyk — jeden z rodu z Magancy (Moguncji). [przypis redakcyjny]

Maganca — Moguncja; dom z Magancy był śmiertelnym wrogiem domu z Jasnej Góry (Clermont). [przypis redakcyjny]

magazyny — składy żywności, stosownie do ówczesnego systemu zaopatrzenia rozłożone tak, by wojsko zawsze mogło otrzymywać bezpośrednio ze składu wszystko, co mu potrzebne, nie wlokąc za sobą zbyt długich taborów; stąd wielka ilość magazynów. [przypis redakcyjny]

Magdalena — pierwodruk w miesięczniku warszawskim „Sfinks” z 1908 r. (zesz. 1). — Rzecz zastanawiająca, że ten utwór (jeden jedyny z drobnych utworów tego okresu) nie został wcielony ani do pierwszego, ani do drugiego wydania Snu o szpadzie. W bezimiennym wywiadzie z Żeromskim, zamieszczonym w „Wiadomościach Literackich” 6 stycznia 1924 r., jest wzmianka, że o Magdalenie „sam autor zapomniał”; nie wiemy, czy należy to rozumieć dosłownie, czy też może w ten sposób Żeromski wyraził niechęć do dawnego utworu. [przypis redakcyjny]

magdalenka — tu: dziewczyna oddana na pobyt do sióstr magdalenek. [przypis redakcyjny]

magdalenki — siostry zakonu żeńskiego św. Magdaleny, które prowadziły domy poprawcze dla upadłych dziewcząt; niekiedy tak nazywano wychowanki tych domów. W Warszawie miały swą siedzibę przy ul. Żytniej (od r. 1862). [przypis redakcyjny]

Magenta — miejscowość w północnych Włoszech, gdzie 4 czerwca 1859 r. wojska francuskie i włoskie odniosły zwycięstwo nad armią austriacką. [przypis redakcyjny]

magierka (z węg.) — czapka węgierska, okrągła, wysoka. [przypis redakcyjny]

magierowskich — okazja magierowska, tj. bitwa pod Magierowem 11 lipca 1656. [przypis redakcyjny]

magis in elucidationem (łac.) — raczej na uświetnienie. [przypis redakcyjny]

magis inviti, quam invitati (łac.) — raczej z przymusu niż zaproszeni. [przypis redakcyjny]

magister czy tam doktor prawa — nie praw, ale filozofii. Ponieważ matka W. Żeleńskiego miała wiele przykrości ze sfer ziemiańskich z powodu kariery muzycznej syna (doszło nawet do zbiorowych protestów!), ten, wdzięczny matce za zostawienie mu swobody, „zobowiązał się solennie do uzyskania tytułu doktora filozofii, by zdobyciem godności akademickiej uwolnić ją przynajmniej częściowo od pretensji ziemiańskich” (Szopski, Władysław Żeleński). [przypis redakcyjny]

magistraturą — urzędem. [przypis redakcyjny]

magistratura — tu: władza, urząd. [przypis redakcyjny]

magistraturze — urzędowi. [przypis redakcyjny]

magistraty — urzędy. [przypis redakcyjny]

magistra vitae (łac.) — popularne łacińskie przysłowie historia est magistra vitae: historia jest nauczycielką życia. [przypis redakcyjny]

magnae (…) obstinatius (łac.) — wielkie umysły tym uporczywsze, im większe trudności. [przypis redakcyjny]

Magna est veritas et praevalebit — prawda jest wielka i zwycięży. [przypis redakcyjny]

magnam partem (łac.) — wielką część. [przypis redakcyjny]

magnam popularitatem (łac.) — wielką wziętość. [przypis redakcyjny]

magna pars fui (łac.) — brałem wielki udział (zwrot przysłowiowy). [przypis redakcyjny]

Magnetyzer — człowiek posiadający umiejętność wprawiania ludzi w stan magnetyczny (hipnotyczny) zbliżony do naturalnego snu. W wieku XIX stosowano „magnetyzowanie” Jako zabieg leczniczy. [przypis redakcyjny]

magnetyzm — zjawiska, które dzisiaj znane są pod nazwą hipnozy, w XIX w. określano nazwą mesmeryzmu (od nazwiska Franza Antona Mesmera, 1734–1815) lub magnetyzmu. [przypis redakcyjny]

Magnifice domine N. N.! (…) Eleonora in Croes Dyvarne (łac.) — Wielmożny Panie! Co sercu drogie, wielbimy chętnie w duchu, pragniemy upewniać słowami, żądamy oglądać oczyma. Jaki szacunek wielmożny rodzic mój powziął dla znakomitego bohatera narodu sławnego i towarzysza takiego wodza, jakim czci go przywiązaniem, tego dowodzi bardzo częste wspominanie nazwiska Wielmożnego Pana, jako też i mocne postanowienie, w którym trwa ciągle, aby Cię kochać nie jak przybranego, lecz jakby z własnej krwi zrodzonego syna. Jeżeli zaś ojciec Cię kocha, kocha Cię niemniej córka, bo w jej duszy czuła skłonność tak niewzruszone zapuściła korzenie, że gdyby można przesłać w tym piśmie serce stroskane, każdy wyczytałby z łatwością jawne i wieczne szczerości dowody. Wyznaję teraz, co długo taiłam, że w całym życiu ubiegłem nie czułam do żadnego z mężczyzn wśród tylu ubiegających się o mą rękę przywiązania w sercu oprócz do Ciebie, Wielmożny Panie; i chętnie wierzę, że to pochodzi z woli Boga i wskutek postanowienia Jego. Jeżeli Ty, Wielmożny Panie, to samo żywisz w sercu, co wyznałeś ustami, szczęściem to nazywam; jeżeli usta dla mego uspokojenia oświadczyły mi coś wręcz przeciwnego, byłby to straszny grzech przeciw miłości bliźniego. Wyobraź sobie miłość moją, której ani odległość miejsc ani wstydliwość stanu mojego oddzielić od Ciebie nie zdoła. Bieży chyżo przez pociski, przez ogień i tyle niebezpieczeństw; śpieszy się, by zwiedzić przybytek Bellony, nie lękając się wcale jej zwolenników. O tym tylko myśli, jak wejść do obozu, i nie trwożą jej trąb marsowych dźwięki; zamierza pójść, dokąd losy wiodą i tajniki serca wołają. Bogdajby uniknęła gwałtownych wyrzutów i mogła się cieszyć ze ziszczenia zaręczeń. W ofierze składam ci wierne serce: przyjmij i pomnij na słowo Twoje, którym nadzieję wznieciłeś we mnie. Dom rodziców moich z łaski Boga dość świetny i może się równać z najstarożytniejszymi rodzinami Królestwa Polskiego. Dostatki nie tajne. Obyczaje moje, choć proste, chwaliłeś przecie; jeżeli Ci się więc podobają, nie dajże się zrazić. Wiara nie wadzi, bo wyznaję też świętej Trójcy osobę, która łaską Swoją skłania serca ludzkie. Słowa ojca mojego, że majątku za granicę królestwa wywozić nie można, niech nie będą na przeszkodzie. Zasady tej twórcą jest mój ojciec, Ty zaś tłumaczem, Ty, Wielmożny Panie, pełnomocnym wykonawcą. Twoją rzeczą będzie rozkazywać, moją słuchać. Wielmożny Ricaldus, generalny komisarz i sekretarz królestwa naszego, oddał mi przychylnych uczuć twoich dowody. O potwierdzenie ich prawdziwości proszę Boga i siostrę moją najdroższą, która z pewnością wystawi jasno skłonności moje. Ile słów, tyle westchnień; ile wspomnień, tyle łkania. Jeśliby kto zapytał: „Czemuż to czynisz?”, dość mi powiedzieć: „Odpowiadaj, serce, za mnie”. Serce moje już nie do mnie, do Ciebie należy; mnie opuściło, Tobie towarzyszy, w Tobie przemieszkuje. Czy prawdę mówię, badaj! Co ze zbuntowanym sercem czynić, poradź! Na wszystko z łatwością lek znajdziesz, skoro zechcesz. Jeżeli mię porzucisz, pamiętaj, że gniew Boski karał zawsze niewdzięczność. Tego jednak nie życzę sobie i nie wątpię o przyrzeczeniach Twoich; przestrzegam tylko, aby nie powtórzyły się zgorszenia, które u ludzi poprzednich wieków potępiamy. Teraz mi nic więcej pragnąć nie wypada, jak tylko obecności Twojej, Wielmożny Panie, w domu ojca mojego, która, tak wierzę, wszystko na lepsze obróci. Przybądź na jedną przynajmniej godzinę, o to usilnie proszę, gorąco wzywam, niecierpliwie oczekuję jako Wielmożnego Pana M. do końca życia serdecznie przywiązana Eleonora na Croes Dyvarne. [przypis redakcyjny]

magnificencją — wspaniałością, okazałością. [przypis redakcyjny]

magnificencja — tu: okazałość. [przypis redakcyjny]

magnis itineribus (łac.) — śpiesznymi pochodami. [przypis redakcyjny]

magnis itineribus (łac.) — śpiesznymi (wielkimi) pochodami. [przypis redakcyjny]

magnis itineribus (łac.) — szybkimi pochodami. [przypis redakcyjny]

magnis itineribus (łac.) — z wielkim pośpiechem. [przypis redakcyjny]

magno motu et deliberatione cum Imperio et Republica Veneta contra potentiam Ottomanicam (łac.) — po wielkich zabiegach i naradach z Cesarstwem i Rzecząpospolitą Wenecką przeciw potędze otomańskiej. [przypis redakcyjny]

magno motu (łac.) — za wielkimi zabiegami. [przypis redakcyjny]

magno praesuli (łac.) — wielkiemu biskupowi. [przypis redakcyjny]

magnorum (…) admiratio (łac.) — wielkich ludzi nie chwalić, lecz podziwiać należy. [przypis redakcyjny]

magnorum nominuni (łac.) — wielkich imion. [przypis redakcyjny]

Magnus — Magnuszewski Dominik, kolega szkolny Krasińskiego i Gaszyńskiego. [przypis redakcyjny]

Magra — rzeka (?) uchodząca do morza niedaleko przylądka Judeki. [przypis redakcyjny]

Mahometa studnia — źródło Zeusen w Mekce, mające według wierzeń mahometan cudowne właściwości. [przypis redakcyjny]

Mahomet wydał to prawo: Jeżeli ktoś przebaczy krew swego brata, będzie mógł ścigać złoczyńcę o szkody i straty — wyrzekając się prawa odwetu. [przypis redakcyjny]

maître d'hôtel (fr.) — zarządzający służbą hotelową. [przypis redakcyjny]

maiestas (łac.) — powaga. [przypis redakcyjny]

Maiestatem (łac.) — Majestat. [przypis redakcyjny]

Maina (…) Wyjątki z podróży — Maina i Kościej, Wyjątki z podróży, utwory Żmichowskiej. [przypis redakcyjny]

maire du palais (fr.) — marszałek dworu. [przypis redakcyjny]

Mais c'est insipide (fr.) — to niesmaczne, nieprzyjemne, nieprzyjemnie. [przypis redakcyjny]

mais c'est insupportable! (fr.) — ale to nieznośne! [przypis redakcyjny]

Mais dans ce cas c'est bien ma femme (fr.) — Ale w takim razie to jest zapewne moja żona. [przypis redakcyjny]

Mais que Diable voulez vous que j'y fusse? (fr.) — Ale cóż, do diabła, chcecie, abym uczynił? [przypis redakcyjny]

mający lat tylko trzydzieści — gdy Stanisław August obrany został w r. 1764 królem, liczył 32 lata. [przypis redakcyjny]

Majątek hr. Henryka znajdował się w pobliżu Okopów Św. Trójcy. Komentatorzy Nie-Boskiej komedii przypominali, że majątek Krasińskich, Dunajowce, oddalony był od Okopów o osiem mil. [przypis redakcyjny]

Maja — hinduskie bóstwo wcielające świat rzeczywistości, będący jedynie złudą. [przypis redakcyjny]

Maja i Dijone — Merkury synem był Mai, a Wenus córką Diony. [przypis redakcyjny]

majak (z ros.) — słup do latarni morskiej, sygnał, znak. [przypis redakcyjny]

Maja — matka Merkurego, tu zamiast planety Merkurego. [przypis redakcyjny]

majdan — plac obozowy. [przypis redakcyjny]

majdan (z tur.) — plac wolny w obozie, rynek. [przypis redakcyjny]

majem — zielenią. [przypis redakcyjny]

Majnardyn — Mainardo, sławny lekarz w Ferrarze. [przypis redakcyjny]

majoliki — wyroby z palonej gliny, pokryte emalią o metalicznym połysku. [przypis redakcyjny]

majorat — majętność, wyłączona z działania prawa cywilnego ogólnego (zakaz odstąpienia, zastawu, obdłużenia, zapisu testamentalnego), przechodząca na mocy szczególnego statutu niepodzielnie z ojca na najstarszego syna, zwana także ordynacją; istnieje ich w Polsce kilkadziesiąt dotychczas [tj. istniało w 1926 r. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

major, minor, ogólnik, szczególnik — nie zawadzi może przypomnieć, że w logice wyróżniają się zdania (propositiones) zwane przesłanką większą i mniejszą, od tzw. wyrazów (όροι, termini), których w prawidłowym sylogizmie jest trzy: maior: będący orzeczeniem (P) w wyniku (konkluzji); minor: będący podmiotem (S) w wyniku, i medius: pośredniczący w połączeniu „minora” z „maiorem” (M), więc w wyniku zupełnie znikający. Ponieważ maior jest zawsze pojęciem ogólniejszym, a minor szczegółowszym, nazwałem pierwszy ogólnikiem, drugi szczególnikiem; medius może być nazwany pośrednikiem. Bardzo często jednak utożsamia się nazwy przesłanek z nazwami „wyrazów”. U Trentowskiego trzy te „wyrazy” mają nazwy oryginalne i, jak sam przyznaje, dzikie, zaczynające się od tych samych liter, jakie logika przyjęła: tj. Szysz (=S), Piej (=P), Mirz (=M). [przypis redakcyjny]