Przypisy

Katarzyna Branicka — młodsza siostra Elizy. [przypis redakcyjny]

Katarzyna (…) zniosła Zaporoża (…) rozboje — Zaporoża okolice tak nazwane od porohów, czyli katarakt Dniepru, kędy osiadłe kozactwo pod panowaniem Polski za czasów Zygmuntów niemałe dla kraju świadczyło przysługi; prześladowane nareszcie od szlachty i jezuitów, w ustawicznych z nimi zatargach przeszedłszy pod panowanie monarchów rosyjskich, na nowo urządzone i na zawsze poskromione. [przypis redakcyjny]

katedry — przyrodni bracia Franciszka byli duchownymi: Zygmunt, kanonik katedry krakowskiej, Wespazjan, biskup kamieniecki. [przypis redakcyjny]

kategoria (z gr.) — tutaj: skwalifikowanie sprawy. [przypis redakcyjny]

kategorie (gr. κατηγορία: oskarżenie na podstawie jakichś dowodów) — stanowiące treść oddzielnego pisma, przyznawanego Arystotelesowi, są to zasadnicze formy orzeczeń o bycie. Jest ich dziesięć; podaję ich nazwy greckie wraz ze średniowiecznym tłumaczeniem łacińskim, oraz przykładami, jakimi je objaśniano: 1) οὐσία albo τί ἐστι (substantia albo quiddítas, istota), np. człowiek, koń; 2) ποσόν (quantum, ilość) np. dwa, trzy łokcie długi; 3) ποιόν (quale, jakość) np. biały, gramatyczny; 4) πρός τι (relatio, stosunek) np. podwójny, połowiczny, większy; 5) πού (ubi, miejsce) np. w Liceum, na rynku; 6) ποτέ (quando, czas) np. wczoraj, zeszłego roku; 7) κείσθαι (situm esse, położenie) np. leży, siedzi; 8) ἔχειν (habere, posiadanie) np. jest obuty, uzbrojony; 9) ποιεῖν (facere, czynność) np. kraje, pali; 10) πάσχειν (pati, bierność) np. jest krajany, palony. Później odrzucił Arystoteles dwie z tych kategorii tj. κείσθαι i ἔχειν. W Analityce drugiej przeciwstawił kategorii pierwszej tj. οὐσία wszystkie inne jako συμβεβηκότα (accidentia, przypadłości); lecz wyróżnił συμβεβηκός καθαύτό (substitentia, np. że w trójkącie suma trzech kątów równa się dwu prostym) od συμβεβηκός w zwykłym znaczeniu jako czegoś przypadkowego (inhaerentia, np. że coś jest białe, krzywe itp.). — Wspomniane przez Kanta pięć późniejszych kategorii są to właściwie tak zwane praedicabilia (κατηγορούμενα), określające stosunek orzeczenia do podmiotu w danym wypadku. Są to: γένος (genus, rodzaj), είδος (species, gatunek), διαφορὰ (differentia, różnica), ίδιον (proprium, właściwość), συμβεβηκός (accidens, przypadłość). Pojęcia: prius (=wprzód), simul (=równocześnie) są odmiankami tylko kategorii czasu (=quando). Gruntownie O kategoriach Arystotelesa pisał u nas ks. F. Gabryl (Kraków 1897). [przypis redakcyjny]

katerdziej (daw.) — sędzia. [przypis redakcyjny]

katerwa (daw.) — hufiec, pułk. [przypis redakcyjny]

Katolicyzm w Anglii — esej z II tomu Essays critical and historical J. H. kardynała Newmana, pt. Catholicity of the anglican church. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kato — Marcus Portius Cato, zwany Młodszym (95–46 p. n. e.), nieprzejednany obrońca ginącego ustroju republikańskiego. Kato zwalczał dyktaturę Juliusza Cezara, a nie chcąc mu ulec odebrał sobie życie. [przypis redakcyjny]

katona (z węg.) — żołnierz. [przypis redakcyjny]

Katon młodszy — po śmierci Pompejusza szczątki wojska rzymskiego prowadził przez piaski libijskie. [przypis redakcyjny]

Katon Starszy (239–149 przed n.e.) — rzymski polityk i pisarz, znany między innymi z mądrości i rozwagi. [przypis redakcyjny]

Kato Starszy (232–147 p.n.e.) — rzymski mąż stanu, znany z surowych obyczajów. [przypis redakcyjny]

Katria — góra w księstwie Urbino. [przypis redakcyjny]

Katty. [przypis redakcyjny]

Katylina — Lucius Sergius Catilina (ok. 10–62 p. n. e.) — zrujnowany arystokrata rzymski, organizator spisku przeciw republice, odkrytego i udaremnionego przez Cicerona. Dla Krasickiego był Katylina typem politycznego warchoła. [przypis redakcyjny]

Katylina — spiskowiec rzymski (63 r. p.n.e.). [przypis redakcyjny]

kaucja — opłata zabezpieczająca, zastaw, rękojmia. [przypis redakcyjny]

Kaukazu — czytaj [czterosylabowo]: Ka-u-ka-zu. [przypis redakcyjny]

kauteryja (starop.) — otwór w skórze przepalony dla odchodu wilgoci, apertura. [przypis redakcyjny]

kauteryzacja (łac.) — przyżeganie środkami lekarskimi lub rozpalonym żelazem w celu zniszczenia tkanek patologicznych. [przypis redakcyjny]

kauza (daw., z łac.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

kauza (starop.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

kauza (z łac.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

Kawal — Cavallo Marco z Ankony, dobry poeta, ale nieszczęśliwy gracz, skończył samobójstwem. [przypis redakcyjny]

Kawalerowie Maltańscy — zakon rycerski pod wezwaniem św. Jana (Joannici, [Szpitalnicy; Red. WL]), założony w Palestynie w w. XII dla opieki nad pielgrzymami; wyparci z Ziemi Św. od w. XIV do XVI na wyspie Rodos (zwani Kawalerami Rodyjskimi); od r. 1530 na Malcie, zajmują się walką z korsarzami muzułmańskimi na Morzu Śródziemnym; w w. XVIII wszelkiej walki zaprzestali; godności zakonne honorowe; przetrwali dotychczas jako instytucja dobroczynna (siedziba w Rzymie), opiekująca się chorymi i rannymi. [Dziś zakon jest wg wielu państw suwerennym podmiotem prawa międzynarodowego; Red. WL.]. [przypis redakcyjny]

kawalkata — z wł. cavalcata: jazda, jeźdźcy. [przypis redakcyjny]

kawalkata (z wł. cavalcata, z fr. cavalcade) — dziś: kawalkada; orszak konny. [przypis redakcyjny]

kawalkator — zawodowy trener i ujeżdżacz koni, szczególnie ceniony w Rzeczypospolitej szlacheckiej. [przypis redakcyjny]

Kawal (…) tak zaśpiewa, iż żadne parnaskie krynice / Nie zrównają, lub je koń wybił nogopióry, / Nie wiem, czy z Helikonu czy z Parnasu góry. — Bellerofonta skrzydlaty rumak, Pegaz, miał kopytem wybić źródło natchnień, Hippokrene, według jednych na Helikonie, wedle drugich na Parnasie. Kawal (wł. cavallo: koń) i koń: gra wyrazów. [przypis redakcyjny]

kawerna (daw.) — dół, jaskinia. [przypis redakcyjny]

kawić (daw.) — bredzić. [przypis redakcyjny]

kawy — brednie. [przypis redakcyjny]

kawy (daw.) — brednie, bzdury, tu raczej: problemy. [przypis redakcyjny]

kawy (daw.) — brednie. [przypis redakcyjny]

kawy (daw.) — głupstwa. [przypis redakcyjny]

kaźmirek (fr. casimir; ang. cassimir) — kaszmir; rodzaj miękkiej tkaniny wełnianej; nazwa pochodzi od regionu Kaszmir na pograniczu Indii i Pakistanu, gdzie przędzono ten rodzaj materiału z wełny miejscowych kóz. [przypis redakcyjny]

kaźmirek (fr. casimir; ang. cassimir) — kaszmir; rodzaj miękkiej tkaniny wełnianej; nazwa pochodzi od regionu na pograniczu Indii i Pakistanu, gdzie przędzono ten rodzaj materiału z wełny miejscowych kóz. [przypis redakcyjny]

kaźń (daw.) — męka, kara. [przypis redakcyjny]

kaźń — kara. [przypis redakcyjny]

każą — niszczą (por. skażenie). [przypis redakcyjny]

każą palić — wiele pism filozofów Oświecenia godzących w podstawy systemu feudalnego i przygotowujących grunt rewolucji burżuazyjnej palono na stosie, a autorów i drukarzy prześladowano. [przypis redakcyjny]

każą się (starop.) — zdrowie psują [por.: skażenie; red. WL]. [przypis redakcyjny]

każdą z cudzych domów winę zmywać umie — Apollo ma władzę oczyszczania od wszelkiej zmazy. [przypis redakcyjny]

Każda jednostka powinna mieć głos; żadne ciało zbiorowe, jakiekolwiek by ono było, głosu mieć nie powinno — tę myśl rozwija Russo w Umowie społecznej II, 3, a jeszcze jaśniej w Ekonomii politycznej: „Każdy związek państwowy składa się z innych, mniejszych związków różnych rodzajów, z których każdy ma swoje interesy i swoje zasady; lecz nie tylko te związki, które każdy spostrzega, ponieważ mają formę zewnętrzną i legalną, istnieją rzeczywiście w państwie; wszystkie jednostki złączone jakimkolwiek interesem wspólnym tworzą tyleż różnych związków, stałych czy chwilowych, a siła ich jest nie mniej rzeczywista, choć mniej widoczna, dobra zaś obserwacja ich różnych wzajemnych stosunków daje prawdziwe poznanie obyczajów. Te właśnie wszystkie związki, ukryte czy formalne, zmieniają przez swoją wolę wygląd woli publicznej tym różnymi sposobami. Wola tych poszczególnych związków pozostaje zawsze w dwóch stosunkach: odnośnie do członków związku jest wolą powszechną, odnośnie do całego społeczeństwa jest wolą szczególną, bardzo często wydając się na pierwszy rzut oka słuszna, a przy bliższym wglądnięciu znieprawiona. Ktoś może być pobożnym księdzem, albo dzielnym żołnierzem, albo gorliwym patrycjuszem — a złym obywatelem. Jakaś uchwała może być bardzo korzystna dla małej wspólnoty, a bardzo niebezpieczna dla wielkiej. Prawda, że skoro związki poszczególne są zawsze podporządkowane związkowi, który je obejmuje, powinno się słuchać tego ostatniego przed tamtymi; prawda, że obowiązki obywatela idą przed obowiązkami senatora, a obowiązki człowieka przed obowiązkami obywatela, ale, na nieszczęście, osobisty interes stoi zawsze w odwrotnym stosunku do obowiązku i zwiększa się w miarę, jak związek staje się ściślejszy, a zobowiązanie mniej święte; dowód niezbity na to, że wola najpowszechniejsza jest także zawsze i najsprawiedliwsza i że głos narodu jest w istocie głosem Boga. — Z tego nie wynika jeszcze, żeby uchwały publiczne były zawsze sprawiedliwe”. (Ale niesprawiedliwość uchwały wydanej przez naród) „zdarzy się tylko wtedy, gdy ludzie zręczni potrafią przez wpływy i wymowę te szczególne interesy postawić w miejsce interesów narodu. Wówczas czym innym będzie uchwała narodu, a czym innym wola powszechna”. [przypis redakcyjny]

każde ciało, które jest depozytariuszem władzy wykonawczej, dąży usilnie i trwale do ujarzmienia władzy prawodawczej i osiąga to wcześniej czy później — dążenie egzekutywy do uzurpacji uważa Russo za regułę, za fatalistyczne prawo dziejowe. W Umowie społecznej III, 10 tak o tym mówi: „Tak jak wola jednostkowa działa ustawicznie przeciwko woli powszechnej, tak samo rząd czyni ciągłe wysiłki przeciwko władzy zwierzchniej. Im bardziej wzmaga się ten wysiłek, tym bardziej psuje się konstytucja; a skoro nie występuje tutaj wola żadnego innego ugrupowania, która by, opierając się woli księcia, równoważyła ją, musi prędzej czy później dojść do tego, że książę zgnębi w końcu zwierzchnika i złamie układ społeczny. Na tym właśnie polega zło, wewnątrz tkwiące i nieuniknione, które od samych narodzin ciała politycznego dąży bez przerwy do zniszczenia go, tak samo jak starość i śmierć niszczą w końcu ciało człowieka”. [przypis redakcyjny]

każde jestestwo (…) im więcej posiada rzeczywistości, czyli bytu, tym więcej ma też przymiotów, wyrażających konieczność, czyli wieczność, oraz nieskończoność — Por. List 64 (dawniej 66) § 7. [przypis redakcyjny]

Każdej roboty pomóc (starop.) — pomóc w każdej robocie, przy każdej robocie. [przypis redakcyjny]

każde miejsce w niebiosach jest rajem — Wszędzie jest niebo, gdzie mieszkają duchy niepotrzebujące oczyszczenia przez pokutę, i raj jest wszędzie, gdzie jest niebo. W dowód tego spotykamy duchy z tej najleniwszej sfery aż w Empireum na wysokości róży niebieskiej. [przypis redakcyjny]

każdemu panującemu — gdy mowa w Werterze o panujących, książętach itp., trzeba uprzytomnić sobie stosunki polityczne ówczesnych Niemiec, rozdrobnionych na mnóstwo państewek, nad którymi panowali udzielni książęta, hrabiowie itp. Każdy z nich miał swój dwór, swoich zaufanych urzędników itd. [przypis redakcyjny]

każdemu pomogę (starop.) — (rozumie się: towarzystwa), stanę do pojedynku. [przypis redakcyjny]

każdy będzie z lisim kołnierzem — Widać, że to był ubiór szlachty. [przypis redakcyjny]

każdy go dobrem opiekunem sądził (starop.) — konstrukcja accusativi cum infinitivo z opuszczeniem infinitivum: być; [każdy sądził go być dobrym opiekunem; każdy sądził, że był dobrym opiekunem; red. WL]. [przypis redakcyjny]

każdy, kto pilnie za dyskusją w sejmie śledził (…) — Stanisław Barzykowski, Historia powstania listopadowego, III, s. 262. [przypis redakcyjny]

Każdy objaw, który istnieje i koniecznie, i jako nieskończony, musiał koniecznie wyniknąć albo z bezwzględnej natury jednego z przymiotów bóstwa, albo z jakiegoś przymiotu, podległego odmianie, która istnieje koniecznie i jako nieskończona — Por. List 10 (dawniej 28) § 2. [przypis redakcyjny]

Każdy swojej — w domyśle: towarzyszce, kobiecie. [przypis redakcyjny]

każdy w swą — każde z nich w swą stronę. [przypis redakcyjny]

każe Homer na innym miejscu mówić rozumnemu synowi mądrego Nestora — Odyseja IV, 195. [przypis redakcyjny]

(…) każ ojcu „Moniki” — Ary Scheffer. [przypis redakcyjny]

kazać (daw.) — okazywać się, prawić. [przypis redakcyjny]

kazać — liczyć. [przypis redakcyjny]

kazać na coś (daw.) — puszyć [się] na coś. [przypis redakcyjny]

kazać na (daw.) — liczyć na. [przypis redakcyjny]

kazać — przemawiać. [przypis redakcyjny]

kazał pod Imieniem Boga wyrznąć w Polsce tych wszystkich ludzi, którzy nie są ruskiej religii; jakoż w niedziel kilka wyrznięto około sto tysięcy osób — bunt chłopów ukraińskich podsycany przez fanatyzm wyznaniowy w r. 1768 (koliszczyzna); ogółem wymordowanych zostało do 200 tys. osób, katolików i żydów, w samym Humaniu do 20 tys. [tzw. rzeź humańska. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

kazamaty — forteczne lochy, więzienie. [przypis redakcyjny]

kazanie na górze — według ewangelii św. Mateusza (V. 39) w kazaniu tym Chrystus miał powiedzieć: „Żebyście się nie przeciwili złemu, ale kto by cię uderzył w prawy policzek twój, nadstaw mu drugi”. [przypis redakcyjny]

Kazano w kraju niewinnej dziecinie modlić się za mnie co dzień — dzieciną tą był Staś Januszewski, syn wuja poety, który poległ w powstaniu. Słowacki interesował się żywo Stasiem, a nawet marzył, że weźmie go na wychowanie do siebie. [przypis redakcyjny]

Kazimierz — Kazimierz Dolny nad Wisłą w województwie lubelskim, zwany daw. małym Gdańskiem, ożywiony punkt handlowy, z spichrzami na zboże. [przypis redakcyjny]

Kaziuta — Kazimierz Tetmajer. [przypis redakcyjny]

kaznodzieja — tu: wymowny obrońca. [przypis redakcyjny]

kazuariusz (struthio casuarius) — ptak mniejszy od strusia, niezdatny do latania; żyje w Azji i w Afryce. W rkp. jest obok tekstu umieszczony następujący uszkodzony przypisek: „Kazwaryjusz ptak to wielki, piór na nim nie ma, tylko sierść jak na świni, lata”. [przypis redakcyjny]

kcie (starop.) — kwitnie. [przypis redakcyjny]

K. C. N. — Kamil Cyprian Norwid. [przypis redakcyjny]

Kędy „si” dźwięczy — Wyrażenie powyższe odnosi się do tego, że w języku włoskim si znaczy „tak”. [przypis redakcyjny]

kędzierze (starop.) — kędziory, do których porównano fale morskie. [przypis redakcyjny]

kędzierz — kręcone włosy. [przypis redakcyjny]

kęs (daw.) — nieco, odrobina. [przypis redakcyjny]

kęs (daw.) — trochę, nieco. [przypis redakcyjny]

kęs mało (starop.) — cokolwiek, czas jakiś. [przypis redakcyjny]

kęs przygniewniejszym — nieco gniewny. [przypis redakcyjny]

kęs (starop.) — nieco, trochę. [przypis redakcyjny]

kęs (starop.) — trochę, cokolwiek. [przypis redakcyjny]

kęs (starop.) — trochę, nieco. [przypis redakcyjny]

kęs — [tu:] trochę, nieco. [przypis redakcyjny]

kęsy (starop.) — [kusy;] chromy. [przypis redakcyjny]

kęsy (starop.) — kusy. [przypis redakcyjny]

Kehama — The curse of Kehama, fantastyczny poemat Roberta Southeya, angielskiego poety ze „szkoły jezior”, osnuty na tle podań hinduskich. Wzmianka o Lambie opiera się na znanym Brzozowskiemu liście Lamba do Southeya, w którym o poemacie tym Lamb pisze: „Kehama jest niewątpliwie potężniejsza, jednakowoż nie czuję w niej tych silnych podstaw, jakie są w Roderyku”. (Roderick, the last of the Goths, poemat opiewający zniszczenie państwa Wizygotów przez Arabów). „Wyobraźnia moja zapada się tu i chwieje w bezmiernych przestworzach niezbadanych dotąd systemów i wierzeń: wypadam poza granice swych starych sympatii, a moje poczucie moralne prawie doznaje urazy. Nie mogę, względnie ze zgrozą tylko musiałbym uwierzyć w tak rozpaczliwe stanowisko wobec Wszechmogącego, w takie zaprzeczenie wiary w ognisko centralne im silniejsze, tym bardziej bolesne do wyrażenia. Jowisz oraz jego boska rodzina, chwiejący się pod razami olbrzymów, nie robi tego wrażenia, gdyż nadzieje duszy, mogę przyznać, nie upadają w takiej walce. Ale twoi wschodni wszechwładcy mają charakter zbyt nienaruszalnych arcytypów, aby można z nimi igrać bez drżenia. Tak zwanych atrybutów nigdy nie łączy się z Jowiszem. Wspominam jedynie o tym, co zmniejsza moją rozkosz odczuwania czarodziejskiego wpływu Kehamy, nie zaś o tym, co zmniejsza jego siłę: wyznaję to z drżeniem; ale Roderyk jest miłym poematem”. (The letters of Charles Lamb. Edited by Russell Davis Gillman, 128. To Robert Southey, May 1815. W egzemplarzu, stanowiącym własność Brzozowskiego, znalazłem ustęp powyższy zakreślony). [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kenig Józef (1821–1900) — redaktor zachowawczej »Gazety Warszawskiej« w latach 1859–1889. [przypis redakcyjny]

khan — karczma na Wschodzie. [przypis redakcyjny]

kibić — tu: kształt. [przypis redakcyjny]

kiczki — rodzaj gry (podbijanie jednej pałeczki drugą). [przypis redakcyjny]

kidać się (daw.) — rzucać się. [przypis redakcyjny]

kieca — płaszcz. [przypis redakcyjny]

kieca — tu: płaszcz. [przypis redakcyjny]

kiecka — tu: płaszcz żołnierski, z węg. kecse. [przypis redakcyjny]

Kiedy człowiek sumnienia całego — kiedy człowiek ma czyste sumienie. [przypis redakcyjny]

kiedy Dom Moskiewski Krym i obsiadły na nim lud zawsze wolny swoją własnością nazywa i gwałtem zabiera — w r. 1783 Katarzyna II ogłosiła ukazem przyłączenie Krymu do swych posiadłości, mimo że rok przedtem uznała jego niezawisłość uroczystym traktatem w Kuczuk-Kajnardże; po czym wojska ros. wkroczyły do kraju i wyrznęły znaczną część ludności, by uprzedzić możliwy opór [Te słowa zostały usunięte z wyd. z 1816 r. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kiedy go po powietrzu latając widziała — [daw. forma imiesłowu] zamiast: latającego. [przypis redakcyjny]

kiedy gościńca nie dało się naprawić, robiono inny, możliwie najbliżej dawnego; ale wynagradzano właścicieli na koszt tych, którzy ciągnęli jakieś korzyści z drogi — Pan mianował starszyznę, aby przeprowadzić ściąganie daniny z chłopa, szlachtę zmuszał do podatku hrabia, duchownych biskup. [przypis redakcyjny]