Przypisy

hreczkosiej — pogardliwa nazwa zasiedziałego na wsi, niezbyt zamożnego szlachcica. [przypis redakcyjny]

hroszy (z ukr.) — pieniądze. [przypis redakcyjny]

hubiłgan — wysoki stopień wcielonego bóstwa. [przypis redakcyjny]

hucusque (łac.) — dotąd. [przypis redakcyjny]

huczny — tu: huczący. [przypis redakcyjny]

huf — hufiec; tu przen.: dużą ilość, szereg. [przypis redakcyjny]

hufnal — gwóźdź. [przypis redakcyjny]

Hugo — markiz toskański, namiestnik cesarza Ottona III w księstwie Toskańskim. [przypis redakcyjny]

„Hugonoci” (1836) — opera G. Meyerbeera (1791–1864) często wówczas grywana; hugonoci — protestanci francuscy, kalwini. [przypis redakcyjny]

Hugo, Victor (1802–1885) — fr. poeta, dramaturg, powieściopisarz i publicysta; przedstawiciel postępowego nurtu w romantyzmie europejskim. Doniosłą rolę w rozwoju realistycznej powieści odegrały czołowe utwory Hugo m. in.: Człowiek śmiechu i Nędznicy; protestujące ostro przeciw krzywdzie społecznej. W księgozbiorze Zygmunta znalazły się zapewne jego nacechowane pesymizmem Ody (1822), napisane w okresie młodzieńczym. [przypis redakcyjny]

huic operi (łac.) — temu dziełu. [przypis redakcyjny]

Hulajpole — dziś miasto w obwodzie zaporoskim w płd.-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]

hultajskie terminy — sprawki. [przypis redakcyjny]

Humań — miasto dziedziczne Potockich; w okolicach jego leży Zofijówka. [przypis redakcyjny]

Humań — miasto na Ukrainie, nad rzeką Humańką. [przypis redakcyjny]

humańscy — z Humania na Ukrainie. [przypis redakcyjny]

humani nihil a me alienum puto — Nic ludzkiego nie jest mi obcem. Zdanie Terencjusza z komedji Heautontimorumenos. [przypis redakcyjny]

humaniora (od łac. humanus – ludzki) — nauki humanistyczne: historia, literatura, sztuka. [przypis redakcyjny]

humerał (z łac.) — białe, lniane chusty, wdziewane przez księdza pod albę i ornat. [przypis redakcyjny]

humillime (łac.) — najuniżeniej. [przypis redakcyjny]

humillimus servus (łac.) — najniższy sługa. [przypis redakcyjny]

humor — nastrój, usposobienie. [przypis redakcyjny]

humory — tu: substancje płynne w ciele ludzkim, limfa. [przypis redakcyjny]

hunc et non alium (łac.) — tego, a nie innego. [przypis redakcyjny]

hunc nexum, hanc copulam (łac.) — ten związek, tę spójnię. [przypis redakcyjny]

Hunni — [tu:] Węgrzy. [przypis redakcyjny]

hunor — honor, zaszczyt, dostojeństwo. [przypis redakcyjny]

Hunowie — staroż. plemiona koczownicze, które w IV w. n. e. przybyły z Azji Środkowej i opanowały Europę, przyczyniając się m. in. do upadku Cesarstwa Rzymskiego. [przypis redakcyjny]

hup przed skokiem — przysłowie, dziś znane w formie: nie mów hop, dopóki nie przeskoczysz. [przypis redakcyjny]

Huś ha, huś — tradycyjny okrzyk przy szczuciu psów na łowach. [przypis redakcyjny]

husarszczyć — zamienić chorągiew na husarską. [przypis redakcyjny]

husarze (z węg. huszár) — wyborowa jazda polska, odznaczająca się zbytkownym strojem i kosztownym uzbrojeniem ze skrzydłami u pleców; uzbrojenie husarzy stanowiły: szabla u boku, koncerz pod kolanem, młot do rozbijania zbroi nieprzyjacielskiej, kopia o długości 8,5 łokcia (tj. ok. 5 m) oraz pistolety. [przypis redakcyjny]

hustem (daw.) — gęsto. [przypis redakcyjny]

hustem (daw., reg.) — gęsto. [przypis redakcyjny]

hustem (daw., z czes.) — gęsto. [przypis redakcyjny]

hustem (daw., z rus.) — gęsto. [przypis redakcyjny]

hustem (z czes.) — gęsto; przez Potockiego pisane mylnie przez ch. [przypis redakcyjny]

huta — stos drzewa na opał. [przypis redakcyjny]

Huysum Jan (1682–1749) — słynny malarz holenderski, malował przeważnie owoce i kwiaty. [przypis redakcyjny]

Huź, ha! — Merkucjo jest zawołanym myśliwym, używa zwrotu z polowania na zające. [przypis redakcyjny]

huzar — żołnierz lekkiej jazdy węgierskiej. [przypis redakcyjny]

huzno (rus.), guzno (ros.) — tyłek, zadek, u ptaka: kuper. [przypis redakcyjny]

hybrydy — tu: mieszańcy. [przypis redakcyjny]

hycla — oprawcę. [przypis redakcyjny]

Hydra — potwór wylęgły w bagnie lernejskim (na płd. od Argos w Peloponezie); był to smok z 50 głowami, z których jedna była nieśmiertelna. [przypis redakcyjny]

hydropatyczny — wodoleczniczy. [przypis redakcyjny]

Hymen — bożek małżeństwa, syn Apollona. [przypis redakcyjny]

Hymeneusz — bożek weselny. [przypis redakcyjny]

Hymet — góra w Attyce, na południe od Aten, słynna z produkcji miodu i marmurów. [przypis redakcyjny]

Hypaetry — miejsce do przechadzek, niekryte. [przypis redakcyjny]

hypothesis (z gr.) — przypuszczenie, mniemanie. [przypis redakcyjny]

iactantia (łac.) — chełpliwość. [przypis redakcyjny]

iactura — strata. [przypis redakcyjny]

Iam perditae rei patrocinari (łac.) — bronić tak złej sprawy. [przypis redakcyjny]

I am the man of (ang.) — jestem człowiekiem z [roku]. [przypis redakcyjny]

Ianuarii (łac.) — stycznia. [przypis redakcyjny]

i będą się śmiali — zapewne w czasie stypy. [przypis redakcyjny]

I beg you pardon but I don't like the music, I am sorry — przepraszam pana, ale ja lubię muzyki, przykro mi [popr. I beg your pardon]. [przypis redakcyjny]

Iberia — Hiszpania. [przypis redakcyjny]

Iber — rzeka Ebro w Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

Ibrahim (1789–1848) — syn Muhammada Alego, dobry, lecz okrutny administrator. [przypis redakcyjny]

Ibsen — Brand. [przypis redakcyjny]

Ibsen, Henryk (1828–1906) — wybitny norweski pisarz, sławny twórca dramatów (Nora, Upiory, Wróg ludu, Dzika kaczka i in.), w których poddaje ostrej krytyce społeczeństwo mieszczańskie; wyrazem głębokiego protestu wobec obłudy jego moralności i kultury w życiu codziennym jest m.in. postać Jadwini w Dzikiej kaczce, wrażliwej i utalentowanej dziewczynki, tragicznie osamotnionej w egoistycznej i zakłamanej atmosferze najbliższej rodziny. [przypis redakcyjny]

I była Babel okropna języków — [biblijna] wieża Babel, przy której Bóg pomieszał ludziom języki. [przypis redakcyjny]

ich przewodniki (…) w bieli ubrane osoby — Patriarchowie. [przypis redakcyjny]

ich — tj. płócien. [przypis redakcyjny]

ich — tu: Szwedów. [przypis redakcyjny]

I ciągle widzę ich twarze — wiersz ten jest listem pisanym do Adama Chmiela [żyjącego w latach 1865–1934 historyka i archiwisty, przyjaciela Stanisława Wyspiańskiego — red. WL.] z Bad-Hall (zdrojowisko w Austrii Górnej). [przypis redakcyjny]

I cicho jak modlitwa w łono Boga płynie — podobne porównania w Narzeczonej z Abydos: „Soft, as the memory of buried love, Pure, as the prayer which childhood wafts above” (I. 7). [przypis redakcyjny]

i cierpię tak, jak Bóg jest szczęśliwy, sam w sobie, sam dla siebie — Interpretatorzy Nie-Boskiej komedii wcześnie zwrócili uwagę na pokrewieństwo tej sceny z dwoma dramatami należącymi do romantycznych dramatów filozoficznych czy (jak je nazwała G. Sand) metafizycznych: z Faustem Goethego i Manfredem Byrona. Kleiner w przypisie przypomina nazwiska badaczy, którzy poświęcili temu zagadnieniu osobne uwagi (W. M. Kozłowski, J. Kleiner, T. Sternal). Wypowiadał się na ten temat również S. Treugutt. Określiwszy bohatera Nie-Boskiej… jako bohatera faustycznego, wskazał, że „w hrabim Henryku rysy boleśnie doświadczonego »męża wieku« sprzęgnięte zostały z faustowskimi cechami poszukiwacza i sceptyka oraz z koncepcją tytana-Prometeusza” (Dwugłos w sprawie zakończenia Nie-Boskiej. Oprac. A. Witkowska. Sprawozdanie z Prac Naukowych Wydz. Nauk Społ. PAN, 1961, z. 4. Kleiner zaś w przypisie do wyd. BN kładzie nacisk na zbieżność treści monologu Męża z monologami tytułowych bohaterów dramatów Goethego i Byrona. Faust mówi: „Przestudiowałem wszystkie fakultety / Ach, filozofię, medycynę, prawo / I w teologię też, niestety, / Do dna samegom wgryzł się pracą krwawą — / I jak ten głupiec u mądrości wrót / Stoję — i tyle wiem, com wiedział wprzód / (…) Obca mi zwątpień i skrupułów męka / (…) Lecz za to radość wszelką mi wydarto” (Faust, cz. I, w. 355–361 i 370–372, przeł. F. Konopka, Warszawa 1962, s. 71). Manfred zaś: „Wiedza jest męką; bo im więcej wiemy, / Bardziej czujemy tę nieszczęsną prawdę, / że drzewo życia nie jest drzewem wiedzy. / Jam filozofią zbadał, jam przeniknął / Źródła mądrości i cudów tej ziemi. / (…) Nic mię nie trwoży, czuję w sobie tylko / Przeklęty ciężar nieznania bojaźni; / Nic mię nie nęci, żądza ni nadzieja, / Ni zwodny urok czego bądź na świecie” (Manfred. Przeł. J. Paszkowski, akt I, w. 12–16, 27–30). Kleiner widzi też podobieństwo tej sceny Nie-Boskiej komedii do scenerii w akcie II w dramacie Byrona (dolina w Alpach). Trzeba jednak sprostować informację, jakoby w scenie tej Manfredowi ukazywał się orzeł. Orzeł przelatuje w scenie 2 aktu I, kiedy Manfred stoi na skałach Jungfrau i patrzy w przepaść (por. przypis w Części I do słów Męża „rozkosz otchłani mnie porywa”). [przypis redakcyjny]

Idących z tyłu dwóch starców widziałem — św. Łukasz i św. Paweł. Św. Paweł w liście swoim do Kolosan w rozdz. 4 mówi: „Pozdrawia was Łukasz lekarz i Paweł autor listów z mieczem”. [przypis redakcyjny]

idący na końcu nie przez lenistwo — Lenistwo na kręgu, jakim szedł poeta, miejsca mieć nie mogło, albowiem poeta na niższym kręgu z tego grzechu już się oczyścił. [przypis redakcyjny]

Idąc z Wercelli smugiem do Markabo — Kraj lombardzki od Wercelli w Piemoncie aż do ujścia rzeki Po, nad którą stał niegdyś zamek Makrabo. [przypis redakcyjny]

idą w się — przyjdzie do bitwy. [przypis redakcyjny]

Ida — góra na Krecie. [przypis redakcyjny]

Ida — góra we Frygii (w Małej Azji). [przypis redakcyjny]

idées fixes (fr.) — urojenia. [przypis redakcyjny]

idea dorównana treści formalnej — Zob. objaśnienie tego wyrazu wyżej. [przypis redakcyjny]

idea ks. de Saint-Pierre, a rozwinął on ją dobrze w swojej „Polysynodii” — ksiądz de Saint-Pierre (1658–1743), moralista i pisarz polityczny. Jego rozprawy: Polysynodię i Projekt wieczystego pokoju Russo przygotował do druku, dołączając własne obszerne uwagi nad nimi; zarzucał mu m.in., że swoje poglądy oparł na fałszywej przesłance, jakoby ludzie kierowali się rozumem, a nie namiętnościami. Saint Pierre projektuje w Polysynodii powierzenie poszczególnych gałęzi administracji osobnym radom. Członkowie tych rad pochodziliby z wyboru, a każdy z nich po kolei obejmowałby na czas pewien przewodnictwo rady. Poszczególne te rady wiązałaby ze sobą rada ogólna, która jednoczyłaby wszystkie części rządu i w ostatniej instancji dyskutowała i załatwiała wszystkie sprawy. W uwagach swych nad Polysynodią Russo pisze: „Nie mógłbym uważać Polysynodii za pożyteczną ani możliwą w żadnej prawdziwej monarchii, ale uważałbym ją za taką jedynie przy pewnego rodzaju rządzie mieszanym, w którym naczelnik byłby tylko przewodniczącym rady, miałby jedynie władzę wykonawczą i sam przez się nic by nie mógł. A i tak jeszcze trudno by mi było uwierzyć, żeby taki zarząd mógł trwać długo bez nadużyć; bo interesy związków cząstkowych nie mniej odchylają się od interesów państwa i nie mniej są niebezpieczne dla republiki niż interesy jednostek”. [przypis redakcyjny]

idealista — u Prusa: człowiek dążący do najwyższych ideałów, a nie zważający na rzeczy drobne, codzienne. [przypis redakcyjny]

idealizm — tu: wzniosłość, szlachetność, wzniesienie się ponad codzienną rzeczywistość. [przypis redakcyjny]

ideam (łac. forma B.) — wzór. [przypis redakcyjny]

idea u poety nie odnosi się do powzięcia samego pomysłu, lecz tylko do jego wewnętrznego układu albo wyrażenia — [por.] Betrachtungen über d. Malerei [Lessinga], s. 159 ust. [przypis redakcyjny]

idea wszystkich spaja i wiąże — mowa tu o protestacji emigrantów polskich przeciw Mirskiemu. [przypis redakcyjny]

ideę dorównaną (…), o ile bierzemy ją samą w sobie, bez stosunku do przedmiotu, posiada wszystkie własności, czyli cechy wewnętrzne idei prawdziwej — Por. List 60 (dawniej 64) § 1–3. [przypis redakcyjny]

ideé orientale (fr.) — pomysł wschodni. [przypis redakcyjny]

Idee — o dogmacie Trójcy patrz w Ideach, roz. o Loisym (Stanisław Brzozowski, Alfred Loisy i zagadnienia modernizmu katolickiego, w: idem, Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej, Kraków 1910. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

idee zarówno przymiotów bóstwa, jak i rzeczy poszczególnych, mają za przyczynę sprawczą (…) samo bóstwo, o ile ono jest rzeczą myślącą — Por. List 72. [przypis redakcyjny]

idejska matka — bogini Cybele. [przypis redakcyjny]

i did'ka ne boitsia (z ukr.) — nawet diabła się nie boi. [przypis redakcyjny]

idiosynkrazja — wstręt do pewnych przedmiotów, pokarmów, osób. [przypis redakcyjny]

idiosynkrazja (z gr. idios: własny, osobisty i synkrasis: mieszanina) — szczególny, indywidualny nawyk czy właściwość osoby lub społeczności, często wyrażająca odmienność, ekscentryzm lub osobliwość; także: wstręt, niechęć, nadwrażliwość, alergia. [przypis redakcyjny]

idolum (starop., z łac.) — bałwan. [przypis redakcyjny]

I dusza rozjaśniona — staje się rozjaśniona. [przypis redakcyjny]

Idy — góra Ida pod Troją, gdzie rosły buki, z których zbudowano łódź Parysa. [przypis redakcyjny]

Idź sam do niego, Przeklęty Ogonie — Przezwisko jednego z szatanów, jak poprzednio Ostroszpony, a później Sowizrzał. [przypis redakcyjny]

idzie dalej — przez tzw. wielkie bulwary: des Capucines, des Italiens, Montmartre, Poissonniere, Bonne Nouvelle, Saint Denis, największe i najbardziej ożywione ulice Paryża. [przypis redakcyjny]

idzie do Polski — te szczegóły zaczerpnął Żeromski prawdopodobnie z opowiadań swego przyjaciela, uczestnika ruchu rewolucyjnego, Mariana Abrramowicza (1871–1925), któremu poświęcił również odrębne wspomnienie w „Przeglądzie Warszawskim” (1925). [przypis redakcyjny]

idzie na ustęp — ustępuje, cofa się. [przypis redakcyjny]

idzie o płatne (starop.) — [chodzi] o wielką rzecz. [przypis redakcyjny]