Przypisy

ratunk (daw.) — ratunek. [przypis redakcyjny]

ratunk — ratunek; starop. przyrostek miał formę -unk (z niem. -ung). [przypis redakcyjny]

Ratusz mieścił się w przebudowanym pałacu Jabłonowskiego na placu Teatralnym (zniszczony w czasie powstania warszawskiego). W budynku ratusza znajdowały się biura policyjne. [przypis redakcyjny]

ratuszowa wieża — ratusz ten, mieszczący się od 1817 r. w dawnym pałacu Antoniego Jabłonowskiego, znajdował się naprzeciw Teatru Wielkiego na obecnym placu Teatralnym; został zburzony podczas powstania warszawskiego; obecnie stoi tu pomnik Bohaterów Warszawy. [przypis redakcyjny]

Ratusz — wspaniały pałac renesansowy z XVI w. obok ul. Rivoli, spalony w czasie Komuny Paryskiej (1871), odbudowany w latach 1872–1882. [przypis redakcyjny]

raus (z niem. heraus) — wychodź! wystąp! [przypis redakcyjny]

raut — eleganckie przyjęcie dla wielu dostojnych osób. [przypis redakcyjny]

raut (z ang. rout) — większe uroczyste przyjęcie wieczorne bez tańców. [przypis redakcyjny]

Rawena — Rawenna, miasto nad morzem Adriatyckim w środkowych Włoszech (bitwa w r. 1516). [przypis redakcyjny]

raz bratem, drugi raz przyjacielem — „przyjacielem” w liście można było tytułować jedynie mieszczanina, kupca; szlachcicowi należał się tytuł „pana brata”, stąd obraza Paska i dotkliwa odprawa, jaka z jego strony spotkała Żeromskiego. Listy pisywali u zamożniejszej szlachty zwykle osobni pisarze, zwani manualistami, a tylko ostatni zwrot listu dopisywał własnoręcznie korespondent, i tym się tłumaczy tytuł „pana brata”, dany Paskowi zgodnie ze zwyczajem przez samego Żeromskiego przy zakończeniu listu. [przypis redakcyjny]

raz — cios (por. razić, otrzymywać razy). [przypis redakcyjny]

razem (daw.) — dziś: jednocześnie, zarazem. [przypis redakcyjny]

razem (daw.) — nagle. [przypis redakcyjny]

Razem miejmy nadzieję (…) kto kocha, co inny porzucił — Jest to wzięte z Owidiusza, Amores II, 19, 4 i 5 z przestawieniem wierszy. Meijer, zastanowiwszy się nad tym, że są to słowa kochanka do męża swej kochanki, skłaniające go do nieodtrącania jej, sądzi, że są one całkiem nieodpowiednie tutaj na cytatę i usiłuje zrozumienie ich przystosować (w 2 wyd. swego przekładu podaje nową próbę). Baensch (287) podziela zdanie co do nieodpowiedniości, ale uznaje próby Meijera za daremne i nie widzi możności objaśnienia tych wierszy w myśl przykładu dla powyższej zasady. Appuhn (685) odrzuca wykładnię Meijera i podaje swoją, dla Francuza charakterystyczną. Wszystkie te wysiłki są próżne, bo de Spinoza nie liczy się oczywiście wcale z myślami okolicznymi poety, lecz wyjmuje tylko słowa jego dla ich własnej treści, nawołującej do solidarności emocjonalnej ludzi, a przecież i poeta ostatecznie to samo ma na myśli („żelazne” wyraża potępienie). [przypis redakcyjny]

razem niezłożonym — cięciem, przed którym się nie można obronić. [przypis redakcyjny]

razem płynąć po Dunajcu — w Ludzimierzu, gdzie Wanda spędzała lato. [przypis redakcyjny]

razem witam i (…) żegnam — zarazem witam i żegnam. [przypis redakcyjny]

razem — zaraz. [przypis redakcyjny]

razi — uderza boleśnie, bije, zabija. [przypis redakcyjny]

Raz jeszcze powtarzam: tak stoją rzeczy bynajmniej nie w młodzieńczych tylko utworach Wyspiańskiego. Polski dorobek dziejowy, polska, ukształtowana przez historię i niewolę psychika jako wystarczająca sobie całość — oto co stanowi sensorium naszych artystów, podstawę myślową naszych metafizyków, jądro rozumowań naszych politycznych doktrynerów. Swobodę niewyrzekania się tego stanu rzeczy, bronienie go wszelkimi sofizmatami — ma się na myśli dziś, gdy się mówi u nas o swobodzie tworzenia. Swobodą tą nazywa się możność pozostania wiernym własnej bierności wbrew wymaganiom własnej duszy i myśli. Swobody tworzenia się bronią ci, którzy nigdy żadnego okrucha nowej psychiki nie stworzyli; poprzestali na tworzeniu nowych wykrętów dla własnego bezwładu. [przypis redakcyjny]

raz jeszcze — w poprzednich wyd. BN: „jeszcze raz”. [przypis redakcyjny]

raz maty rodyła (ukr.) — raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia „Raz matka rodziła i raz się umiera”. [przypis redakcyjny]

Raz maty rodyła (ukr.) — raz matka rodziła. [przypis redakcyjny]

Raz w raz — raz po raz, tu: stale. [przypis redakcyjny]

ręce uzbrajam tą miotełką mojej łaźni — według podania historycznego, zawartego w Kronice tzw. Galla-anonima, Bolesław Chrobry sam karał swoich wielmożów w łaźni rózgami. [przypis redakcyjny]

ręczynki (zdr.; forma starop.) — rączki. [przypis redakcyjny]

Réflexions sur la violence, Enquête sur la monarchie — Enquête sur la monarchie, dzieło Charles'a Maurrasa, teoretyka francuskiego rojalizmu, duchowego następcy Józefa de Maistre'a. Réflexions sur la violence, dzieło Jerzego Sorela. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

ręka, co przeklęta, była swoja — chodzi tu o zdrajców sprawy narodu w okresie rozbiorów, o sprzedawczyków na żołdzie mocarstw rozbiorowych, zwłaszcza Rosji. [przypis redakcyjny]

rękawiczne (daw.) — odsetki na rękę, rękawicę wypłacone. [przypis redakcyjny]

rękawki — kopca mogilnego. Nazwa wywodzi się od kopca Krakusa. Kopiec ten według legendy lud usypał znosząc ziemię w rękawach. Później nazwa święta ludowego, zapewne pamiątka dawnej uroczystości obchodzonej przez Słowian. [przypis redakcyjny]

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis redakcyjny]

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis redakcyjny]

Rękopisy — Z = rkps bibl. hr. Zamojskich w Warszawie; P = rkps bibl. Poturzyckiej hr. Dzieduszyckich we Lwowie; J = rkps bibl. Jagiellońskiej, w Krakowie; C = rkps bibl. ks. Czartoryskich w Krakowie; D = rkps bibl. hr. Tarnowskich w Dzikowie; S = rkps miejskiej t. z. Szersznikowskiej (Scherschnicksche Stadtbibliothek) w Cieszynie; B = rkps bibl. hr. Baworowskich we Lwowie; W = rkps bibl. uniwersyteckiej w Warszawie. Wszystkim zarządom powyższych bibliotek za chętne użyczenie rękopisów, i to na czas dłuższy, przez co to pierwsze krytyczne wydanie stało się możliwym, składam najszczersze podziękowanie. [przypis redakcyjny]

rêl — przekręcone z ang. railway: kolej. [przypis redakcyjny]

rętszy (daw.) — bardziej rączy, szybszy. [przypis redakcyjny]

realista — człowiek nazywający rzeczy po imieniu, weredyk. [przypis redakcyjny]

reasumpcją — [daw. forma B.lp r.ż.] ponowne otwarcie. [przypis redakcyjny]

reasumpcja — ponowne otwarcie. [przypis redakcyjny]

recedere (łac.) — cofnąć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

recedo, recedere (łac.) — cofnąć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

recedo, recedere (łac.) — cofnąć się, zboczyć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

recentem aliorum felicitatem aegris introspiciunt oculis (łac.) — na świeże szczęście innych zazdrosnymi patrzą oczyma. [przypis redakcyjny]

recenzować — tu: wznawiać. [przypis redakcyjny]

recepta (starop.) — [tu:] lekarstwa. [przypis redakcyjny]

recesserunt (…) conformiter (łac.) — odstąpiły od poprzedniej myśli i zgodnie. [przypis redakcyjny]

reces — w odwłokę, na odroczenie. [przypis redakcyjny]

reces (z łac.) — odłożenie niezałatwionej sprawy do następnego sejmu. [przypis redakcyjny]

recognoverunt (łac.) — zeznali. [przypis redakcyjny]

recontrarium sentiebant (łac.) — przeciwnej był myśli. [przypis redakcyjny]

recordationem (łac. forma B.lp) — pamięć. [przypis redakcyjny]

recordationem passionis Domini (łac.) — pamiątkę męki Pańskiej. [przypis redakcyjny]

recurro supplex (łac.) — uciekam się pokornie. [przypis redakcyjny]

reddant rationem (łac.) — wyliczyli się. [przypis redakcyjny]

reddant rationem (łac.) — zdadzą liczbę. [przypis redakcyjny]

reddet rationem (łac.) — zda rachunek. [przypis redakcyjny]

reddite rationem (łac.) — zdajcie sprawę. [przypis redakcyjny]

redemptora — wykupiciela. [przypis redakcyjny]

redintegrować — przywrócić. [przypis redakcyjny]

reducere in memoriam (łac.) — przywieść na pamięć. [przypis redakcyjny]

redundat (łac.) — spada. [przypis redakcyjny]

redutach — zabawach maskowych. [przypis redakcyjny]

reduta — tu: mały fort otoczony rowem, wałami i ostrokołem. [przypis redakcyjny]

reduty — bale maskowe. [przypis redakcyjny]

reduty — popularne w większych miastach od czasów saskich zabawy maskowe. „Zabawa redut była trojaka: taniec, gra w karty i przypatrywanie się jedni drugim” — czytamy u Kitowicza. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, Wrocław 1951, Bibl. Nar. Seria I. Nr 88, s. 584). [przypis redakcyjny]

Redzio — Reggio, miasto w księstwie modeńskim. [przypis redakcyjny]

Reed — jeden z bohaterów walki z żółtą febrą. [przypis redakcyjny]

refektarz — jadalnia klasztorna. [przypis redakcyjny]

referendaria — urzędy sądowe, zdające królowi za pośrednictwem kanclerza sprawę ze skarg i próśb poddanych. [przypis redakcyjny]

referendarze — dostojnicy, którzy sądzili sprawy poddanych z królewszczyzn przeciw starostom i dzierżawcom, oraz odwrotnie. [przypis redakcyjny]

referować (z łac.) — odwoływać się, zwalać na kogo. [przypis redakcyjny]

referując — nie odnosząc się. [przypis redakcyjny]

refleksją — uwagę. [przypis redakcyjny]

Refleksje Wertera przypominają rozmyślania Fausta w części I Fausta. Scena: „Przed bramą miasta”. [przypis redakcyjny]

reflektować — tu: uspokajać, hamować. [przypis redakcyjny]

Reformacja (…) przedstawiała je (…) w przesadzonych rozmiarach — tłumacz luterskiego katechizmu na język litewski twierdzi w r. 1547: „Ja wiem i śmiem to tu powiedzieć, że między stoma nie mógłbym znaleźć jednego, co by jedno słowo przykazania Bożego umiał i choć dwa słowa pacierza pomniał”. Trzy wieki wstecz twierdzono o Polsce niemal to samo, co tu o Litwie pruskiej słyszymy. [przypis redakcyjny]

reformacja — tu: posag. [przypis redakcyjny]

Reforma rolna — uchwalona 10 VII 1919 r. przez sejm większością jednego głosu, pozostawiała w rękach właścicieli majątki do 180 ha (w Poznańskiem, na ziemiach białoruskich i ukraińskich do 400 ha) i zapewniała im odszkodowanie. Parcelację ograniczono do 200 tys. ha rocznie, w praktyce jednak w latach 1918–1921 zrealizowano ją zaledwie w 40%. Oddanie parcelacji w ręce różnych banków i spółek doprowadziło do spekulacji ziemią, w rezultacie przechodziła ona przeważnie w ręce bogatych chłopów. Porozumienie stronnictw prawicowych w roku 1923 ograniczyło parcelację prawie wyłącznie do majątków państwowych i publicznych. Również w ostatniej swej wersji z roku 1925 reforma rolna uwzględniała przede wszystkim interesy zamożnych właścicieli ziemskich, nie zaspokajając zupełnie głodu ziemi wśród małorolnego chłopstwa i proletariatu wiejskiego. [przypis redakcyjny]

reforma wychowawcza Konarskiego — przeprowadzona w szkołach pijarskich w r. 1740–1753 była pierwszą i ważną próbą przebudowy systemu nauczania i wychowania w duchu świeckim i patriotycznym w Polsce. Krzemiński przez wiele lat zbierał materiały do wielkiej monografii o Konarskim, której jednak nie napisał. [przypis redakcyjny]

refugium (łac.) — ucieczka, schronienie. [przypis redakcyjny]

regalista — stronnik króla. [przypis redakcyjny]

regalizować — obdarzać. [przypis redakcyjny]

regalizował — obdarzał. [przypis redakcyjny]

regenta kwarcianego — urzędnika sądowego, zajmującego się sprawami wojska kwarcianego czyli zaciężnego z kwarty (tj. czwartej części, a właściwie z piątej) dóbr królewskich. [przypis redakcyjny]

regent — kierownik chórów klasztornych. [przypis redakcyjny]

regentów — zawiadowców kancelarii sądowej. [przypis redakcyjny]

regestrowi — Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

regestrowi perejasławscy — oddział kozacki na służbie Rzeczypospolitej, stacjonujący w Perejasławiu; Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]

regestr — spis towarzyszy służących w chorągwi. [przypis redakcyjny]

regimenta — dziś popr. forma M. lm: regimenty. [przypis redakcyjny]

regimentarz — dowódca znaczniejszej siły zbrojnej; tu: Czarniecki. [przypis redakcyjny]

regimentarz — tu: Czarniecki. [przypis redakcyjny]

regimentarz — zastępujący hetmana; w 1648, po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651). [przypis redakcyjny]

regimentdobosz — bębniarz pułkowy. [przypis redakcyjny]

regimentfelczer — cyrulik, felczer pułkowy. [przypis redakcyjny]

regiment — laska służąca za buławę; regimencik: laska z gałką, w której były perfumy. [przypis redakcyjny]

regimentów — pułków. [przypis redakcyjny]

regiment — tu: dowództwo. [przypis redakcyjny]

regna (lm) — królestwa. [przypis redakcyjny]

regnante Gallo (łac.) — gdyby panował Francuz. [przypis redakcyjny]

Regner Lodbrogh — król duński żyjący na przełomie VIII i IX w.; Hella, syn Hamona, król Anglów. „Regner, ujęty [przez Hellę] i do więzienia wtrącony, zbrodnicze członki na pastwę wężom podał i z włókien swych wnętrzności smutnej strawy żmijom dostarczył. Gdy już po pożarciu wątroby wąż, spełniając katowskie rzemiosło, posunął się do serca, Regner przebieg wszystkich swoich dzieł zuchwałym głosem przypomniał, takie swojej powieści dając zakończenie: »Gdyby prosiaczki wiedziały o katuszy wieprza, nieochybnie, włamawszy się do chlewa, pośpieszyłyby uwolnić nieszczęśnika«. Z tych słów domyślając się Hella, że jeszcze żyje kilku synów Regnera, nakazał katom spocząć i węże usunąć. Ale Regner wykonanie tego rozkazu swą śmiercią uprzedził” (Saxo Grammaticus: Historiae Danicae, 1. IX). [przypis redakcyjny]