Przypisy

czyscowy — dziś: czyśćcowy. [przypis edytorski]

czyscowy — dzis popr.: czyśćcowy. [przypis edytorski]

czyscowym — dziś: czyśćcowym. [przypis edytorski]

czyscu — dziś popr. forma N.: czyśćca. [przypis edytorski]

Czy się też godzi ziemię na trzy dzielić, Aby się jedna dostała mu cząstka — Lepidusowi początkowo przyznano władzę nad Afryką, lecz stosunkowo szybko został jej pozbawiony. [przypis edytorski]

Czy skaże pani na potępienie Sokratesa, Focjona, Katona, Trajana, Marka Aurelego? — żyjące w starożytności osoby znane z uczciwego, wzorowego życia, które nie były chrześcijanami: Sokrates (469–399 p.n.e.): słynny filozof grecki, mądry i niezłomny w swoich przekonaniach; Fokion zw. Dobrym (402–318 p.n.e.): ateński wódz i polityk słynny z uczciwości; Katon Starszy (234–149 p.n.e.): rzymski mąż stanu, obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów; Trajan (58–117): cesarz rzymski, zaliczany do panujących kolejno tzw. pięciu dobrych cesarzy; Marek Aureliusz (121–180): cesarz rzymski, filozof, zwolennik stoicyzmu, autor dzieła Rozmyślania, w których skupiał się na pokorze wobec losu i moralnym doskonaleniu się oraz dawał wyraz poczuciu odpowiedzialności związanej ze sprawowaniem władzy, pojmowanej jako służba społeczeństwu; jego książka, podobnie jak pisma innych stoików, była przez wieki wysoko ceniona przez chrześcijan. [przypis edytorski]

czysta jak kwiat lotosu — lotos jest uważany za wyjątkową roślinę, ponieważ jego kwiaty i liście mają właściwość samooczyszczania się, co nauka nazywa efektem lotosu. [przypis edytorski]

czysta odura! (białorus.) — istne ogłupienie, otumanienie. [przypis edytorski]

czystek (bot.) — rodzaj krzewów rosnących w basenie M. Śródziemnego i w Azji Zachodniej. [przypis edytorski]

czystem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: czystym. [przypis edytorski]

czyste pole (z ukr.) — puste pole. [przypis edytorski]

czystości rąk moich — «Jestem niewinny grzechu, gdyż jej [nawet] nie dotknąłem», zob. Raszi do 20:5. [przypis edytorski]

czysto — tu: po prostu. [przypis edytorski]

czysto — tu: zupełnie, całkiem. [przypis edytorski]

czyst (starop. forma) — tu skrót od: czysty. [przypis edytorski]

czystym Józefem — aluzja do biblijnej opowieści o patriarsze Józefie, który jako niewolnik w Egipcie oparł się próbom uwiedzenia przez żonę dostojnika dworskiego Putyfara. [przypis edytorski]

czysty — prawdziwy (por. „czysty zysk”). [przypis edytorski]

czytając (…) stanęło mi w oczach — dziś popr.: kiedy czytałem, stanęło mi w oczach; a. czytając, zobaczyłem. W XVIII w. zasada zgodności podmiotu zdania głównego i imiesłowu współczesnego czynnego jeszcze nie obowiązywała powszechnie, wzorowano się na języku francuskim, w którym powyższy zwrot brzmiałby poprawnie. [przypis edytorski]

Czytając (…) zdaje się być niepodobnym — składniowa kalka z fr.; dziś popr.: Czytając (…), widzimy, że zdaje się niepodobny. [przypis edytorski]

czytałam Spencera i jadę do Włoch — częścią procesu zjednoczeniowego Włoch w 2 poł. XIX w. była likwidacja Państwa Kościelnego i włączenie jego obszernych terytoriów do Zjednoczonego Królestwa Włoch; papież Pius IX nie uznawał państwa włoskiego, postanowił nie opuszczać siedziby i ogłosił się „więźniem Watykanu” (1870). [przypis edytorski]

czytał był — forma daw. czasu zaprzeszłego; znaczenie: czytał wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

Czytał o jaskółkach (…) z kawiarenki smyrneńskiej, gdy hadżdżi, siedząc, liczą swe bursztynowe paciorki… — w wierszu Ce que disent les hirondelles (Co mówią jaskółki) ze zbioru Émaux et Camées Gautiera. [przypis edytorski]

czytał (…) podróż — dawniej książki podróżnicze nazywano w skrócie podróżami. [przypis edytorski]

czytaliśmy jego nominacją (daw.) — dziś: czytaliśmy jego nominację. [przypis edytorski]

czy tam po mieczu, czy po kądzieli — czy to po rodzinie ze strony ojca, czy też ze strony matki; kądziel: pęk włókien przygotowanych do przędzenia. [przypis edytorski]

czytamy u Józefa, jak owo dziecko (…) uzbrój ich, zagrzej ich” — por. IV Księga Machabejska, 8; dzieło przypisywane dawniej Józefowi Flawiuszowi. [przypis edytorski]

czytany nocą — nawiązanie do Nocy Poetów, cyklicznej imprezy poetyckiej organizowanej przez Staromiejski Dom Kultury w Warszawie, prowadzonej przez Beatę Gulę i Tomka Świtalskiego. [przypis edytorski]

„Czytelna Niedzielna” — tygodnik katolicko-patriotyczny ukazujący się w latach 1856–1864 w Warszawie. [przypis edytorski]

Czy to nie jest wykroczenie przeciwko prawom Proroka, czynić zakłady — islam zabrania hazardu. [przypis edytorski]

Czy to pies czy to bies?! — fragment wiersza Nie wiadomo co, czyli Romantyczność. Epilog do „Ballad” Juliusza Słowackiego (1809–1849); żartobliwe nawiązanie do przechadzki Antoniego Odyńca (1804–1885) i Adama Mickiewicza (1798–1855), podczas której spotkali czarnego psa. [przypis edytorski]

Czy to przydomek? — włoskie słowo bravo, jako wykrzyknik oznaczające „doskonale! świetnie!”, jako rzeczownik oznacza „najemny bandyta, zbir”. [przypis edytorski]

Czy to samo zdarzy mi się z ty…? — w orygianale: Avec la ti…?; niedokończone słowo można odczytać jako: tyrania, tiara lub tyrada (wg H. Martineau, brytyjskiej pisarki). [przypis edytorski]

czy trudno ci jeszcze rozwiązać serię zagadnień, które ci zadała? — w późn. wyd. popr. tłumaczenie na: „czy trudno ci jeszcze rozwiązać to żartobliwe zadanie, które ci zadała?”. [przypis edytorski]

czytywam (daw.) — dziś: czytuję. [przypis edytorski]

Czy wasz Staś biskup czy Kostka? (…) — chodzi o patrona najstarszego syna Wandy i Władysława Żeleńskich; biskup to św. Stanisław ze Szczepanowa (1030–1079), biskup krakowski, męczennik, skazany przez króla Bolesława Szczodrego na śmierć przez poćwiartowanie, święty kościoła katolickiego, którego wspomnienie w polskim kościele wyznaczone jest na dzień 8 maja (ogólnie w kościele katolickim 11 kwietnia, w rocznicę śmierci męczeńskiej); Kostka to św. Stanisław Kostka (1550–1568), jezuita, święty katolicki, którego kult jest ściśle związany z polityką jezuitów w Polsce w XVI i XVII, wspomnienie tego świętego wyznaczono w polskim kościele na 18 września (ogólnie w kościele katolickim 13 listopada). [przypis edytorski]

czy więcej (…) co wyrzucą — czy coś więcej wyrzucą (ujawnią). [przypis edytorski]

czyż bo (daw.) — w takim przestawnym szyku oznacza: czy więc, czy też. [przypis edytorski]

Czyżby — u Cylkowa 'alboż'. [przypis edytorski]

Czyżby (…) — w tłumaczeniu brak poprzedniego akapitu, w oryg. niem. Eine unheimliche Angst ergriff ihn (ogarnął go niesamowity strach); red. WL. [przypis edytorski]

czyż ci serca stało — sens: czy wystarczyło ci odwagi. [przypis edytorski]

czyżem ja żarłok (daw.) — czy jestem żarłokiem. [przypis edytorski]

czyżem przemarzył czas — sens: czy marząc, zapomniałem o terminie spotkania. [przypis edytorski]

czyżem zasłużył — czyż zasłużyłem. [przypis edytorski]

czy że raz wygrał (…) ma nam bydź silniejszy (starop.) — czy przez to, że raz wygrał, ma być silniejszy od nas. [przypis edytorski]

Czyżeś ty samo nie dokonało wszystkiego, Ty święte, grzejące serce? — z wiersza Goethego Prometeusz. [przypis edytorski]

Czyżewski, Tytus (1880–1945) — poeta, a także malarz i teoretyk sztuki, współtwórca koncepcji formizmu. [przypis edytorski]

Czyż ja cię kiedykolwiek brałem na serio, osesku? — w rzeczywistości Desmoulins (ur. 2 marca 1760) był młodszy od Dantona (ur. 26 października 1759) tylko o kilka miesięcy; osesek: niemowlę karmione piersią. [przypis edytorski]

czyż nie dobrze (…) pożalić się — zdanie eliptyczne z pominiętym orzeczeniem; inaczej: czyż nie jest dobrze (…). [przypis edytorski]

czyż nie podobny do Kirelejsona? Mało gada, dużo myśli: usiądzie, podeprze brode: myśli, myśli! — mowa o popularnych w sztuce ludowej rzeźbach przedstawiających tzw. Chrystusa frasobliwego. [przypis edytorski]

Czyż triumf Woltera na deskach Komedii Francuskiej nie był triumfem filozofii jego wieku? — Wolter był zarówno znanym pisarzem i filozofem, jak i sławnym dramaturgiem: napisał ponad 50 sztuk teatralnych, wystawianych z wielkim powodzeniem na scenie Comédie Française. Uznaje się go za największego francuskiego dramaturga XVIII w., choć obecnie jego sztuki nie są grywane. [przypis edytorski]

czyż wy z Efezu nie jesteście Ateńczykami z dawnych lat? — wg tradycji przywódcą kolonistów jońskich w Azji Mniejszej i założycielem miasta Efez był Androklos, syn Kodrosa, ostatniego króla Aten. [przypis edytorski]

czy życzą — dziś: czy życzą sobie. [przypis edytorski]

czyżyk — mały ptak z zielonawożółtym upierzeniem. [przypis edytorski]

czy zdjąć cię, słonko, czyli wesprzeć namżeć — inaczej: czy mamy się zdjąć, słonko, czy wesprzeć; namżeć: konstrukcja z partykułami wzmacniającymi -że- i -ć. [przypis edytorski]

czyzmy (starop.) — ciżmy, sandały. [przypis edytorski]

czy znak ten za nami, Czy za tobą — sens: do kogo się odnosi. [przypis edytorski]

Czy znasz ten kraj, Gdzie cytryna dojrzewa? — nieco zmieniony początek wiersza Goethego Wezwanie do Neapolu w przekładzie Mickiewicza. [przypis edytorski]

δάὒμάξειν (gr.) — wyśnienie. [przypis edytorski]

δαυμάξειν μάλα φιλοσοφικον παδος (gr.) — wielkie wolne filozoficzne natchnienie. [przypis edytorski]

διαφορά (gr.) — zróżnicowanie, różnorodność. [przypis edytorski]

δοσ μοι που στω (dos moi pou sto; gr.) — daj mi miejsce, bym stanął; pierwsza część sentencji, której dokończenie brzmi καὶ τὰν γᾶν κινάσω (kai tan gan kinaso), czyli: a poruszę ziemię. [przypis edytorski]

Dąbal, Tomasz Jan (1890–1937) — polski działacz polityczny, żołnierz Legionów; początkowo związany z ruchem chłopskim, członek PSL, wraz z ks. Eugeniuszem Okoniem proklamował w 1918 powstanie Republiki Tarnobrzeskiej oraz zorganizował w 1919 Chłopskie Stronnictwo Radykalne; poseł na Sejm Ustawodawczy (1919–1921), usiłował interpelacjami zmobilizować władzę odrodzonej Polski do przeciwdziałania nędzy chłopów, m.in. przypadkom śmierci głodowej wśród ludności wiejskiej; we wrześniu 1920 wstąpił do nielegalnej wówczas w II RP Komunistycznej Partii Robotniczej Polski; z powodu swego publicznego oświadczenia w 1920, że uważa Armię Czerwoną za sprzymierzeńca narodu polskiego, został pozbawiony immunitetu poselskiego (1921), postawiony przed sądem i skazany na 6 lat ciężkiego więzienia (1922); w 1923 w wyniku wymiany więźniów politycznych znalazł się w ZSRR; współorganizował Międzynarodówkę Chłopską przy Kominternie, ukończył studia rolnicze, w 1934 uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych, był członkiem władz Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku; szczególnie aktywnie działał na Białorusi i w tzw. Marchlewszczyźnie (polskim obwodzie autonomicznym na Wołyniu); w 1936 padł ofiarą tzw. wielkiej czystki: aresztowany przez NKWD, został skazany na śmierć za „udział w organizacji szpiegowsko-dywersyjnej”. [przypis edytorski]

Dąbal, Tomasz Jan (1890–1937) — polski działacz polityczny, żołnierz Legionów; początkowo związany z ruchem chłopskim, członek PSL, wraz z ks. Eugeniuszem Okoniem proklamował w 1918 r. powstanie Republiki Tarnobrzeskiej oraz zorganizował w 1919 Chłopskie Stronnictwo Radykalne; poseł na Sejm Ustawodawczy (1919–1921), usiłował interpelacjami zmobilizować władzę odrodzonej Polski do przeciwdziałania nędzy chłopów, m.in. przypadkom śmierci głodowej wśród ludności wiejskiej; we wrześniu 1920 r. wstąpił do nielegalnej wówczas w II RP Komunistycznej Partii Robotniczej Polski; z powodu swego publicznego oświadczenia w 1920 r., że uważa Armię Czerwoną za sprzymierzeńca narodu polskiego, został pozbawiony immunitetu poselskiego (1921), postawiony przed sądem i skazany na 6 lat ciężkiego więzienia (1922); w 1923 w wyniku wymiany więźniów politycznych znalazł się w ZSRR. Współorganizował Międzynarodówkę Chłopską przy Kominternie, ukończył studia w zakresie nauk rolniczych, w 1934 r. uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych, był członkiem władz Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku; szczególnie aktywnie działał na Białorusi i w tzw. Marchlewszczyźnie (polskim obwodzie autonomicznym na Wołyniu). Padł ofiarą tzw. „wielkiej czystki”: aresztowany przez NKWD 29 grudnia 1936, został skazany na śmierć za „udział w organizacji szpiegowsko-dywersyjnej” 21 sierpnia 1937; wyrok wykonano tego samego dnia w więzieniu Lefortowo w Moskwie. [przypis edytorski]

Dąbrówka, częściej Dobrawa Przemyślidka (czes. Doubravka) (ok. 930–977) — żona polskiego księcia Mieszka I, według legendy nakłoniła męża do przyjęcia chrześcijaństwa i chrystianizacji Polski. [przypis edytorski]

dąbrowa — las dębowy. [przypis edytorski]

dąbrowa — las liściasty z przewagą dębu. Istnieje opinia, że dąbrowa More i Szechem są tym samym miejscem, zob. Raszi do 12:6. [przypis edytorski]

dąbrowa — las lub zagajnik dębowy. [przypis edytorski]

dąbrowa — obszar leśny z przewagą drzewostanu dębowego. [przypis edytorski]

Dąbrowica — wieś w powiecie tarnobrzeskim, w gminie Baranów Sandomierski. [przypis edytorski]

Dąbrowna — obecnie Dąbrówno, wieś w powiecie ostródzkim. [przypis edytorski]

Dąbrowska, Maria (1889–1965) — pisarka, autorka opowiadań (cykl Ludzie stamtąd), powieści (monumentalne Noce i dnie), tekstów publicystycznych oraz esejów. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Ignacy (1869–1932) — powieściopisarz i nowelista z warszawskiego kręgu modernistów; od wczesnej młodości cierpiał na gruźlicę; debiutował w 1892 r. powieścią Śmierć, która zyskała mu uznanie i wkrótce została przetłumaczona na rosyjski (1894, 1908), niemiecki (dwukrotnie w 1896 r.) oraz czeski (1913); Dąbrowski był mężem poetki i rzeźbiarki Marii Gerson-Dąbrowskiej. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, twórca Legionów, tj. oddziałów polskich we Włoszech; utwór noszący jego imię (Mazurek Dąbrowskiego) jest dzisiaj hymnem Polski. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, twórca Legionów Polskich we Włoszech, dowódca naczelny wojsk polskich w 1813, generał jazdy armii Królestwa Polskiego. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, twórca Legionów Polskich we Włoszech, dowódca naczelny wojsk polskich w 1813 r., generał jazdy armii Królestwa Polskiego w latach 1815–1816. Początkowo służył w wojsku saskim i gwardii elektorskiej, dopiero w 1792 r., na prośbę Stanisława Augusta zwolniony z powinności wobec Fryderyka II, przeszedł do wojska polskiego; nie będąc zorientowany w sytuacji polit. Polski, zanim przyłączył się do powstańców kościuszkowskich, złożył przysięgę na wierność konfederacji targowickiej, czego o mało nie przypłacił życiem: posądzony o zdradę, stanął przed sądem wojskowym i tylko zręczności Józefa Wybickiego jako prawnika i mówcy zawdzięczał ocalenie; zapoczątkowało to przyjaźń na całe życie. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, twórca Legionów Polskich we Włoszech, dowódca naczelny wojsk polskich w 1813 r., generał jazdy armii Królestwa Polskiego w latach 1815–1816. Początkowo służył w wojsku saskim i gwardii elektorskiej, dopiero w 1792 r., na prośbę Stanisława Augusta zwolniony z powinności wobec Fryderyka II, przeszedł do wojska polskiego; nie będąc zorientowany w sytuacji polit. Polski, zanim przyłączył się do powstańców kościuszkowskich, złożył przysięgę na wierność konfederacji targowickiej, czego o mało nie przypłacił życiem: posądzony o zdradę, stanął przed sądem wojskowym i tylko zręczności Józefa Wybickiego jako prawnika i mówcy zawdzięczał ocalenie; zapoczątkowało to przyjaźń na całe życie. Przywołanie postaci Dąbrowskiego, obok Bonapartego, Czarnieckiego i Kościuszki, służy wpisaniu w tekst pieśni idei wodzowskiej. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jarosław (1836–1871) — polski działacz niepodległościowy, sztabskapitan Armii Imperium Rosyjskiego, od 1862 członek Komitetu Miejskiego, a nast. Komitetu Centralnego Narodowego, generał i naczelny dowódca wojsk Komuny Paryskiej (1871), używał pseudonimu „Łokietek”. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Marian (1878–1958) — wydawca, dziennikarz, największy potentat prasowy okresu międzywojennego, w 1910 założyciel „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, poseł na Sejm II RP, dyrektor Teatru „Bagatela”. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Mieczysław (1878–1958) — polonista, dziennikarz i przedsiębiorca prasowy; założyciel, red. naczelny i wydawca krakowskiego dziennika „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” (tzw. „IKC”, wyd. 1910–1939) oraz właścicielem największego w Polsce koncernu prasowego; redakcja (wraz z drukarnią i in. instytucjami koncernu) mieściła się od 1024 r. w reprezentacyjnym, pięciopiętrowym gmachu przy ul. Wielopole 1 na tzw. Psiej Górce w Krakowie (daw. cmentarz kalwiński), zw. Pałacem Prasy, ozdobionym neonem oraz świetlną informacją o najważniejszych wiadomościach dnia. „IKC” miał siedziby również w innych miastach na terenie całej Polski (w Warszawie, Łodzi, Poznaniu, Lwowie, Wilnie, Katowicach, Bydgoszczy, Grudziądzu, Sosnowcu, Lublinie, Kielcach i Zakopanem) i był kolportowany zagranicą, w tym w USA, a koncern wydawał ponadto: dziennik popołudniowy „Tempo Dnia” (od 1933), tygodniki „Światowid” (od 1924), „Na szerokim świecie” (od 1928), „Wróble na dachu” (od 1930), „Raz, Dwa, Trzy” (od 1931), „Tajny Detektyw” (1931–1934), „As” (od 1935). Mimo swego rozmachu i zamożności (Dąbrowski „zrobił kokosy” na swoim przedsięwzięciu, stąd Tuwim przyznaje mu „herb Kokos”) „IKC” słynął z żenująco niskich stawek proponowanych autorom. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Wincenty — polski wojskowy epoki wojen napoleońskich; od 1811 porucznik 11. pułku ułanów. [przypis edytorski]

dąć się (pot.) — nadymać się, być zarozumiałym. [przypis edytorski]

dąć się — puszyć się, pysznić się. [przypis edytorski]

dąć — tu: nadymać się, puszyć się, chwalić się. [przypis edytorski]

Dársena B (hiszp.) — dok B. [przypis edytorski]

dąsać się — obrażać się, ujawniać niezadowolenie. [przypis edytorski]

dążność — dążenie. [przypis edytorski]

dążył do wygrania na czasie — popr.: chciał zyskać na czasie. [przypis edytorski]

dabartės — adbar, šiuo metu. [przypis edytorski]

dabas — gražumas. [przypis edytorski]

dabinantis — puošiantis. [przypis edytorski]

dabintis — puoštis. [przypis edytorski]

dablon — raczej: dublon, ale oryginalnie oznacza on złotą monetę hiszpańską bitą od XVI do XIX w., a tu mowa o monecie srebrnej. [przypis edytorski]

daboja — saugo. [przypis edytorski]

dabojasi — patinka. [przypis edytorski]

daboti — saugoti. [przypis edytorski]

dać baczność (daw.) — uważać. [przypis edytorski]

dać bobu a. zadać bobu — dać komuś nauczkę; dać się komuś we znaki. [przypis edytorski]

dać czemuś pokój — zrezygnować z czegoś. [przypis edytorski]

dać dęba (pot.) — uciec. [przypis edytorski]

dać dęba — uciec. [przypis edytorski]