Przypisy

kasy systemu Raiffeisena — kasy oszczędnościowo-pożyczkowe działające wg idei Friedricha Wilhelma Raiffeisena (1818–1888), założyciela jednej z pierwszych spółdzielni tego typu w Europie (1864); od kas zaliczkowych różniły się m.in. centralizacją całego ruchu. [przypis edytorski]

kaszasa (z port. cachaça) — popularny w Brazylii napój alkoholowy, produkowany z fermentowanego soku trzcinowego. [przypis edytorski]

kasza tatarczana — kasza gryczana. [przypis edytorski]

Kaszdim — wg Starego Testamentu Habakuk miał zanieść jedzenie Danielowi, którzy przebywał w mieście Babilon (Dn 14,33–39); nazwa kraju Kaszdim nie pojawia się ani w Biblii, ani w przekazach historycznych. [przypis edytorski]

kaszę jeść z kim (daw.) — mieć z kim do czynienia. [przypis edytorski]

kaszema (z niem. Kaschemme) — garkuchnia. [przypis edytorski]

kaszemirski — dziś: kaszmirski; nazwa od regionu Kaszmir, dziś podzielonego między Indie i Pakistan. [przypis edytorski]

kaszemir — właśc. kaszmir, rodzaj tkaniny. [przypis edytorski]

Kaszgar — miasto w płn.-zach. części dzisiejszych Chin, obecnie zamieszkane głównie przez Ujgurów wyznających islam. [przypis edytorski]

kaszkiet — czapka z daszkiem. [przypis edytorski]

kaszkiet — męska sztywna czapka z daszkiem. [przypis edytorski]

kaszkiet (z fr. casquette) — męskie nakrycie głowy z daszkiem z przodu i zaokrąglonym denkiem. [przypis edytorski]

kaszlać — dziś popr.: kaszleć. [przypis edytorski]

kaszmir — cienka, miękka tkanina z wełny kóz kaszmirskich, żyjących na pograniczu Indii i Pakistanu. [przypis edytorski]

kaszmir — lekka, gładka tkanina z puszystej wełny kóz kaszmirskich. [przypis edytorski]

kaszmir — miękki, wełniany materiał wysokiej jakości; nazwa pochodzi od regionu w Indiach, Kaszmiru, gdzie żyją kozy dostarczające wełny na przędzę kaszmirową. [przypis edytorski]

kaszmirowy — wykonany z kaszmiru, tj. lekkiego, gładkiego, miękkiego materiału wełnianego wysokiej jakości; nazwa pochodzi od regionu w Indiach, Kaszmiru, gdzie żyją kozy dostarczające wełny na przędzę kaszmirową. [przypis edytorski]

Kaszmir — region dziś leżący w Indiach i Pakistanie. [przypis edytorski]

kaszmir — rodzaj cienkiej tkaniny z koziej wełny. [przypis edytorski]

Kasznica, Stanisław (1874–1958) — prawnik, działacz polityczny. [przypis edytorski]

kaszrut — (z hebr. nadający się, właściwy; z jid. koszer) prawa dotyczące żywności. [przypis edytorski]

kaszta — element urządzenia drukarni: szuflada podzielona na przegródki zawierające czcionki drukarskie oraz materiał justunkowy, czyli materiał służący do wypełniania odstępów między wyrazami i wierszami. [przypis edytorski]

kasztanowaty — określenie maści (a więc barwy sierści) konia; maść kasztanowata to taka, w której włosy na ciele, w grzywie oraz ogonie konia są brązowej lub złocistej barwy; możliwe są natomiast tzw. odmastki, czyli np. biała skarpetka na nodze lub gwiazdka na czole. [przypis edytorski]

kasztanowaty — o maści konia: rudawobrązowy. [przypis edytorski]

kasztelan (daw.) — urzędnik zarządzający grodem i podległym mu okręgiem. [przypis edytorski]

kasztelania — jednostka administracyjna podziału terytorialnego w średniowiecznej Polsce, której ośrodkiem był kasztel (zamek lub dwór obronny). [przypis edytorski]

kasztelania — jednostka urzędowo-terytorialna w dawnej Polsce. [przypis edytorski]

kasztelania — urząd kasztelana. [przypis edytorski]

kasztelan kijowski — Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ok. 1599–1665), wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski. [przypis edytorski]

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]

kasztelan — w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający w imieniu władcy zamkiem i podległym okręgiem, potem urzędnik ziemski zasiadający w radzie królewskiej, a później w senacie. [przypis edytorski]

kasztelan — w dawnej Polsce urzędnik zarządzający zamkiem albo miastem i jego okręgiem, także urzędnik ziemski zasiadający w radzie królewskiej lub w senacie. [przypis edytorski]

kasztelan — w średniowiecznej Polsce urzędnik bezpośrednio niższy rangą od wojewody, sprawujący władzę nad zamkiem lub grodem i podlegającym mu okręgiem administracyjnym średniego szczebla, tzw. kasztelanią; po wprowadzeniu w XIV w. urzędu starosty i systemu powiatowego urząd kasztelana tracił na znaczeniu. Jako tytularny urzędnik ziemski kasztelan zasiadał w radzie królewskiej, a później w senacie. Najwyższą pozycję miał kasztelan krakowski, kasztelanowie wileński i trocki zasiadali pomiędzy wojewodami; oprócz nich wyróżniano 31 kasztelanów większych, którym przysługiwały krzesła za wojewodami oraz 49 kasztelanów mniejszych, zasiadających na końcu izby senatorskiej, na wąskich ławach pod ścianą. [przypis edytorski]

kasztelan z Abbotsford — sir Walter Scott (1771–1832), szkocki powieściopisarz i poeta. [przypis edytorski]

kasztel (daw.) — zameczek, nieduża twierdza. [przypis edytorski]

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza. [przypis edytorski]

kasztel (daw.) — zamek warowny, twierdza. [przypis edytorski]

kasztel — nadbudówka na dawnych żaglowcach; zwykle na statku budowano dwa kasztele: dziobowy i rufowy. [przypis edytorski]

kasztel — nadbudówka na daw. żaglowcach, znajdująca się na dziobie lub rufie statku (kasztel dziobowy i rufowy), zawierająca pomieszczenia dla oficerów oraz stanowiska lekkich dział. [przypis edytorski]

kasztel — nadbudowa na dawnych żaglowcach; kasztel rufowy stanowił miejsce dowodzenia statkiem podczas bitwy i był wyposażony w lekkie działa. [przypis edytorski]

Kasztel obronny (daw.) — zamek obronny, od łac. castellum. [przypis edytorski]

katafalk — podwyższenie, na którym stoi trumna podczas uroczystości pogrzebowych. [przypis edytorski]

kataklizm — klęska żywiołowa powodująca wielkie zniszczenia. [przypis edytorski]

katakomby — dziś: katakumby. [przypis edytorski]

katakomby — właśc. katakumby, podziemne cmentarze w staroż. Rzymie, miejsce zgromadzeń prześladowanych chrześcijan. [przypis edytorski]

katakumba — tu: grobowiec; dziś katakumby: system połączonych ze sobą podziemnych korytarzy z wnękami lub komorami grobowymi, pełniący funkcję cmentarza. [przypis edytorski]

katakumby — podziemne korytarze, w okresie wczesnochrześcijańskim często spełniające funkcje cmentarzy. [przypis edytorski]

katakumby — podziemny cmentarz. [przypis edytorski]

katakumby — system połączonych ze sobą podziemnych korytarzy z wnękami lub komorami grobowymi, pełniący funkcję cmentarza. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie ciała wskutek choroby psychicznej. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie ciała występujące czasami w chorobach psychicznych. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie, zesztywnienie mięśni powodujące zastygnięcie ciała, często w nienaturalnej pozycji; występuje przy niektórych zaburzeniach psychicznych, chorobach mózgu oraz zatruciach. [przypis edytorski]

katalepsja — specyficzne zesztywnienie mięśni powodujące zastyganie ciała często w nienaturalnej pozycji. [przypis edytorski]

katalepsja — zesztywnienie mięśni, zaburzenie ruchu ciała. [przypis edytorski]

kataleptyczny — charakterystyczny dla katalepsji, to jest zesztywnienia spowodowanego wzrostem napięcia mięśniowego. [przypis edytorski]

kataleptyczny — patologicznie odrętwiały. [przypis edytorski]

katalicznie — dziś: katalitycznie. [przypis edytorski]

katalikystė — katalikybė. [przypis edytorski]

katalitycznie — tak jak działa katalizator chemiczny, tj. przyspieszając a. umożliwiając reakcję chemiczną, po zakończeniu której sam pozostaje niezmieniony; przen.: inicjując a. przyspieszając pewien proces. [przypis edytorski]

katalog Kehla — spis dzieł Wolfganga Amadeusza Mozarta. [przypis edytorski]

„Katalog okrętów” — tradycyjna nazwa fragmentu II księgi Iliady (II 479–779), w którym Homer wymienia zgromadzone na wyprawę trojańską wojska achajskie z różnych krain i miast, ich wodzów i liczbę okrętów. [przypis edytorski]

katalożek — tu: notatnik nauczycielski z ocenami. [przypis edytorski]

katanka (z węg.) — kurtka. [przypis edytorski]

kataplazm (daw.) — okład leczniczy. [przypis edytorski]

kataplazm — gorący, wilgotny okład. [przypis edytorski]

kataplazm — gorący, wilgotny okład rozgrzewający z nasion oleistych, papki mącznej itp. [przypis edytorski]

kataplazm — gorący, wilgotny okład z nasion oleistych, piasku, papki kartoflanej. [przypis edytorski]

katarakta — próg rzeczny, głównie w Afryce. [przypis edytorski]

katarakta — próg rzeczny. [przypis edytorski]

katarakta — próg skalny w łożysku rzeki utrudniający spływ i powodujący nagły spadek wód; tu: zapora. [przypis edytorski]

katarakta — zaćma, zmętnienie soczewki ocznej, jedna z przyczyn ślepoty. [przypis edytorski]

katarakta — zaćma, zmętnienie soczewki ocznej. [przypis edytorski]

kataraktów — dziś popr. forma D. lm: katarakt. [przypis edytorski]

katarzy a. katarowie (z gr. καθαροί, katharoi: czyści) — także: Albigensi; członkowie ruchu religijnego, powstałego i rozwijającego się w XI–XIII w. na obszarze płd. Francji i płn. Włoszech; dualistyczna filozofia katarów skierowana była przeciw ustrojowi feudalnemu i hierarchii kościelnej, katarzy głosili i praktykowali zasadę dobrowolnego ubóstwa, nie uznawali składania przysiąg, służby w wojsku, oddawania czci krzyżowi i idei czyśćca. [przypis edytorski]

katarzy — inaczej albigensi: dualistyczny ruch chrześcijański w XII–XIV w. działający na terenach Langwedocji (ob. płd. Francja). [przypis edytorski]

Katarzyna Aleksandryjska — legendarna męczennica chrześcijańska z IV w., święta Kościoła katolickiego i prawosławnego; patronka filozofów, uczonych i uczniów, jedna z najpopularniejszych świętych katolickich; postać inspirowana losami Hypatii z Aleksandrii (zm. 415), neoplatońskiej uczonej zajmującej się matematyką, astronomią i filozofią, zamordowanej przez tłum fanatycznych chrześcijan. [przypis edytorski]

Katarzyna Cornaro (1454–1510) — ostatnia królowa Cypru (od 1474); w 1489 zmuszona przez Republikę Wenecką do abdykacji, otrzymała w zamian zamek w Asolo w płn. Włoszech, gdzie mieszkała do końca życia. [przypis edytorski]

Katarzyna Howard (ok. 1523–1542) — piąta żona króla Anglii Henryka VIII, którego poślubiła mając 17 lat; po dwóch latach małżeństwa została ścięta za zdradę z powodu cudzołóstwa. [przypis edytorski]

Katarzyna II; Moskwy — w wydaniu z 1816 r. tę wzmiankę zamieniono na ogólniki: ci, którzy (…) czynią; dworu północnego itd. [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — cesarzowa Rosji (od 1762). [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji. [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji; zaprowadziła rządy absolutyzmu oświeconego, polegała na swoich doradcach i faworytach; w życiu prywatnym znana z bogatego życia seksualnego, miała wielu kochanków. [przypis edytorski]

Katarzyna Medycejska (1519–1589) — księżna z rodu włoskich Medyceuszy, żona króla Francji Henryka II, po śmierci swego męża w 1559 wywierała decydujący wpływ na politykę swych synów, kolejnych królów Francji: Franciszka II, Karola IX i Henryka III Walezego. [przypis edytorski]

Katarzyna Medycejska (1519–1589) — księżna z rodu włoskich Medyceuszy, żona króla Francji Henryka II, po śmierci swego męża w 1559 wywierała decydujący wpływ na politykę swych synów, kolejnych królów Francji: Franciszka II, Karola IX i Henryka III Walezego. [przypis edytorski]

Katarzyna Słoniowska — polska szlachcianka: 28 września 1648 podczas rady wojennej w kościele Bernardynów we Lwowie, kiedy zbiegłe spod Piławiec wojsko nie chciało podporządkować się hetmanowi wielkiemu koronnemu Mikołajowi Ostrorogowi, który zwołał Koło Rycerskie, ale oświadczało gotowość posłuszeństwa dla Jeremiego Wiśniowieckiego, do kościoła weszła Katarzyna Słoniowska, rzuciła swoje klejnoty do stóp Wiśniowieckiego i błagała, żeby stanął na czele wojska; ostatecznie na naradzie Ostroróg zrzekł się buławy na rzecz Wiśniowieckiego. [przypis edytorski]

Katarzyna (…) zniosła Zaporoża i Krymu rozboje — za rządów carycy Katarzyny II, po zamachu wojskowym dokonanym przez gen. Tołstoja w 1776 r. doprowadzono do zniesienia autonomii Siczy (1783), a wojska kozackie zostały wcielone do armii rosyjskiej. [przypis edytorski]

kataster — urzędowy rejestr nieruchomości z oszacowaniem ich wartości i przychodów oraz z informacją o właścicielach, służący m.in. do ustalania wielkości podatków. [przypis edytorski]

kataster — urzędowy spis gruntów i budynków z informacją o ich właścicielach, służący m.in. do ustalania wielkości podatków. [przypis edytorski]

katastrofizm — awangardowy nurt w poezji polskiej lat 30. XX w., wyrażający przeczucia nadchodzącej katastrofy społeczno-politycznej, spełnione przez II wojnę światową. [przypis edytorski]

katatonia — zaburzenie psychiczne przejawiające się stanem bezruchu i odrętwienia w połączeniu z brakiem reakcji na otoczenie, osłupienie. [przypis edytorski]

katecheci (z gr. katechetes: nauczyciel) — nauczyciele zajmujący się edukacją religijną. Tu chodzi raczej o katechumenów (gr. katechumenos: pouczany), osoby w okresie inicjacji chrześc., przygotowujące się do przyjęcia chrztu. [przypis edytorski]

Katechismus — hier: Glaubensbekenntnis. [przypis edytorski]

Katechizm rzymski dla dorosłych — krótka, popularna książka napisana przez kardynała Pietro Gasparriego z pytaniami i odpowiedziami na podstawowe zagadnienia wiary katolickiej, wydana w 1908 przez papieża Piusa X (stąd zwana Katechizmem św. Piusa X). [przypis edytorski]

Katechizm rzymski (…) ks. Gasparriego — krótka, popularna książka napisana przez kardynała Pietro Gasparriego z pytaniami i odpowiedziami na podstawowe zagadnienia wiary katolickiej, wydana w 1908 przez papieża Piusa X (stąd zwana Katechizmem św. Piusa X). [przypis edytorski]

katechumen — osoba przygotowująca się do przyjęcia chrztu. [przypis edytorski]

katechumen — osoba w okresie inicjacji chrześcijańskiej, przygotowująca się do przyjęcia chrztu. [przypis edytorski]

katedra świętego Pawła (ang. St Paul's Cathedral) — trzecia co do wielkości największa katedra na świecie (po Bazylice św. Piotra w Rzymie i katedrze w Lourdes); jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Londynu; w dzisiejszej swej postaci, świątyni w stylu barokowo-klasycystycznym, na planie krzyża, zwieńczonej monumentalną kopułą o średnicy 50 m. została wzniesiona w 1710 r. wg projektu Christophera Wrena na miejscu staroż. świątyni rzym. i normandzkiej katedry zniszczonej podczas pożaru miasta w 1666 r. [przypis edytorski]

katedra św. Pawła (ang. St Paul's Cathedral) — jedna z największych katedr na świecie i najbardziej charakterystycznych budowli Londynu; zbudowana w 1710 w stylu barokowo-klasycystycznym, zwieńczona monumentalną kopułą o średnicy 50 m. [przypis edytorski]