Przypisy

Benjamin Kennikot (1718–1783) — uczony hebraista angielski. Jego wydanie Starego Testamentu wyszło jednak dopiero w latach 1776–1780. [przypis redakcyjny]

Benson, Arthur Christopher (1862–1925) — pisarz angielski, autor książek o D. G. Rossettim (1904), Walterze Paterze (1906), zbiorku studiów pt. English Men of Letters (1905) i in. — Portret Watteau i Sebastian Storck, dwa rozdziały z Portretów fikcyjnych Waltera Patera. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Bentywol — Ercole Bentivoglio z Bolonii, poeta włoski, wygnany przez Juliusza II. [przypis redakcyjny]

berdysz — broń piechoty, topór osadzony na drzewcu. [przypis redakcyjny]

berdysz (daw.) — rodzaj topora wojennego. [przypis redakcyjny]

berdysz — rodzaj topora bojowego. [przypis redakcyjny]

berdysz — rodzaj topora wojennego. [przypis redakcyjny]

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu , używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis redakcyjny]

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis redakcyjny]

berejter — ujeżdżacz koni. [przypis redakcyjny]

beresteckie — zwycięska bitwa pod Beresteczkiem 28–30 czerwca 1651. [przypis redakcyjny]

Berezyna — prawy dopływ Dniepru; słynna z klęski poniesionej w czasie przeprawy przez armię Napoleona I, cofającą się spod Moskwy (1812). [przypis redakcyjny]

Berezyny — wieś na płd. od Knyszyna, niedaleko Narwi; należała do starostwa knyszyńskiego, więc jako wieś królewską obrał ją Pasek na postój. [przypis redakcyjny]

bergleder — skórzany pas górniczy. [przypis redakcyjny]

Bergson mówi, że o charakterze każdej treści (image) decyduje, na jakiej płaszczyźnie zostanie ona przez nas umieszczona: czynnymi, rzeczywistymi w pełnym znaczeniu stają się te treści, które kojarzą się bezpośrednio z ruchowymi postawami naszego ciała. O spirytualizacji naszego wnętrza decyduje więc jego związek z życiem czynnym. [przypis redakcyjny]

Bergstedt — miasto w Holsztynie na płn. od Hamburga. [przypis redakcyjny]

berło — drąg, na którym siada ptak myśliwski. [przypis redakcyjny]

berlinka — duża łódź żaglowa z pomostem przykrywającym przewożony ładunek. [przypis redakcyjny]

Bernacki — właśc. Bernawski, wódz wołoski. [przypis redakcyjny]

Berna — Franciszek Berna, krewniak kardynała Bibbieny, znakomity poeta, twórca i ojciec burleski, zwanej od niego poesia bernesca (zm. 1535). [przypis redakcyjny]

Bernard — Bernardo Dovizi z Bibbieny, znany lepiej pod nazwą kardynała Bibbieny (1470–1520), autor pierwszej włoskiej komedii pt. Calandria. [przypis redakcyjny]

Bernardyni — kościół Św. Anny (pobernardyński) na Krakowskim Przedmieściu, wzniesiony w r. 1454, wielokrotnie przebudowywany, ostatni raz w w. XVIII, bardzo zniszczony podczas powstania warszawskiego, został odbudowany. [przypis redakcyjny]

Bernardyn Kapel — Bernardo Cappel, statysta, poeta liryczny włoski, jeden z najlepszych XVI w. (1504–1565). [przypis redakcyjny]

Bernika — starożytna Berenice, miasto w Trypolitanii. [przypis redakcyjny]

Beroiki — miasto Berwick nad ujściem rzeki Tweed, na granicy Anglii i Szkocji. [przypis redakcyjny]

Berti, Nerli, Wekio — starożytne florenckie rodziny za czasów poety. [przypis redakcyjny]

Bertolag a. Bertoladz z Bajony — pochodził z domu Maganzów, wrogiego panom z Jasnej Góry (Clermont). [przypis redakcyjny]

Bertram — służący Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Bertrand de Fénelon — przyjaciel Prousta, który padł na froncie w początkach wielkiej wojny. Wiele z jego sympatycznych rysów weszło w fizjognomię Roberta de Saint-Loup. Szczegół ten, jak wiele innych, świadczy, jak dalece sam Proust zajmuje chwilami miejsce bohatera opowiadania. [przypis redakcyjny]

beryl (gr. berillos: morska zieleń) — przezroczysty minerał o szklistym połysku, krzemian berylu i glinu. Jego zabarwione odmiany są kamieniami szlachetnymi, np. zielony to szmaragd, niebieski to akwamaryn. [przypis redakcyjny]

bespieczne słowa (starop.) — śmiałe słowa; [wypowiedziane bez zachowania pieczy, tj. uwagi, ostrożności; red. WL]. [przypis redakcyjny]

bespiecznie (starop. forma ort.) — bezpiecznie; tu: śmiało. [przypis redakcyjny]

bestialskie — zwierzęce. [przypis redakcyjny]

Bestiarius — gladiator, walczący ze zwierzętami podczas widowisk w cyrku. [przypis redakcyjny]

Bestya szpetna, brzydka — tą „bestyą” jest wedle wszelkiego podobieństwa do prawdy chciwość; pewna część wykładaczów widzi w niej (mniej słusznie) zabobon. [przypis redakcyjny]

Bethel — w Palestynie, na płn. od Jerozolimy. [przypis redakcyjny]

Betleem — dziś popr. Betlejem. [przypis redakcyjny]

betsedejską sadzawka — według Ewangelii sadzawka w Jerozolimie, której woda, poruszana przez anioła, posiadała moc uzdrawiania chorych. [przypis redakcyjny]

Betys — rzeka Guadalkwiwir w Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

Bewadzan — Bewazzano, rodak i przyjaciel kard. Bembo, poeta łaciński i włoski. [przypis redakcyjny]

bez braku (daw.) — bez wyboru (brak: wybór). [przypis redakcyjny]

bez braku* (starop.) — bez wyboru, bez wyjątku. [przypis redakcyjny]

bezbrodni — bez bród, młokosy. [przypis redakcyjny]

bez chluby — nie chwaląc się tym. [przypis redakcyjny]

Bez daty [wrzesień, 1663] — jestto jedyny list niniejszego zbioru, nie opatrzony żadną datą. Z treści jego wynika, że przypada on na czasy konfederacyi i buntów wojska z r. 1663. Ostatni ustęp listu pozwala datę jeszcze dokładniej określić. Mowa tam o przybyciu posła brandenburskiego, Hoverbecka, i o przywiezionym przezeń darze elektora Fryderyka Wilhelma, w postaci karety i kilku par koni. Otóż z relacyi Hoverb., wyd. w zbiorze „Urk. und Act. etc.” dowiadujemy się, że właśnie w połowie września Hov. dar ten doręczył po audiencyi królowej (T. IX, str. 426, w liście z 14 września roku 1663 pisze H.: „P. S. Die Kalesche und die Pferde habe ich der Koenigin im hiesigen Lustgarten, wohin Sie mich und den paepstlichen Nuntius beschieden, uebergeben. Sie setzte sich sofort hinein und ruehmte, dass sie sehr sanft gienge. Auch die Pferde gefielen ihr sehr wohl und gab sie zu verstehen, dass sie den Koenig darum angehen werde”). Jak widać z listu J. Kazimierza, udała się królowa w istocie do męża z prośbą o udział w tym darze. Jeżeli doręczenie daru nastąpiło w połowie września, a królowa zaraz do męża napisała, to król mógł także jeszcze w ciągu września odpowiedzieć. Że niniejszy list wyprawiony został niezawodnie wkrótce po liście nr. 1, pisanym z Husiatyna d. 4 września, to widać z ustępu przedostatniego w PS.: Je vous l’ay envoyé de Usiatyn etc.. [przypis redakcyjny]

bezdzietne dzieci Nocy — bóstwa podziemne, piekielne moce, uosobienia śmierci, są zawsze bezdzietne. [przypis redakcyjny]

beze mnie — przeze mnie. [przypis redakcyjny]

bez kazki (daw.) — bez okazałości, marnie. [przypis redakcyjny]

bez kontradykcji — bez sprzeciwu. [przypis redakcyjny]

bezkrewny (daw.) — pozbawiony krwi. [przypis redakcyjny]

bezkrewny (starop.) — bez krwi. [przypis redakcyjny]

bez kunsztu (starop.) — bez wybiegów. [przypis redakcyjny]

Bezlistne drzewo odżyło na nowo — Tu drzewo to jest symbolem Kościoła, który od chwili, jak Chrystus zbudował go na opoce, począł żyć nowym i coraz pełniejszym życiem. Barwy, jakie odzyskuje to drzewo, symbolem są barw kościelnych, jako to: fiolet godłem jest mądrości nauki Kościoła; modrociemny karmazyn, godło krwi, to jest przenajświętszej ofiary krzyżowej, początku i ustalenia Kościoła przez wylaną krew świętych jego męczenników. [przypis redakcyjny]

bez mała zawziętej nie waledykuję szarżej — o mało się nie żegnam z obranym zawodem. [przypis redakcyjny]

bez miłości Stwórca i stworzenie nigdy nie byli (…) — Poeta w następnych wierszach przedstawia nam obraz moralnej budowy czyśćca, jak w pierwszej części swojej Boskiej komedii, w Piekle, w pieśni XI przedstawił obraz moralny piekła. Całą budowę moralną czyśćca rozwija na tle zasady następującej: miłość jest dwojaka, naturalna czyli instynktowa i duchowa, która ze współdziałania woli naszej wolnej wynika. Pierwsza jest mimowolna, ale za to pewniejsza swojego celu i przedmiotu. Druga albo wybiera przedmiot fałszywy, albo za przedmiotem rzeczywistym ugania się bez miary, zbyt leniwo, to zbyt żarliwie. Jeżeli miłość duchowa ukocha pierwszy przedmiot i najgłówniejszy, jakim jest niebieskie dobro, a goni zarazem za drugim dobrem, to jest za szczęściem ziemskim z miarą i rozwagą, wtedy prowadzi nas do cnoty; w przeciwnym razie prowadzi do występku, przez co gwałt czyni samemu Stwórcy, który nas do dobra i szczęścia przeznaczył. Źle kierowaną miłość, jaka nas do zawiści lub nienawiści prowadzi, człowiek może zwrócić przeciw samemu sobie albo przeciw Bogu: ponieważ taka miłość będzie zupełnie przeciwna pociągowi nam wrodzonemu, zaszczepionemu w dusze nasze przez samego Boga. Miłość złego szkodzi bliźnim naszym; ona prowadzi nas do pychy, do zawiści i do wściekłego gniewu. Miłość ta, z której czyszczą się duchy w trzech pierwszych kręgach, błądzi w wyborze przedmiotów. Dalej na wyższych kręgach czyścić się będą tacy, których miłość nie umiała zachować miary i rozwagi, a najpierw ci, co w miłości pierwszego dobra, to jest w miłości Boga nie dosyć żarliwi, a potem ci, co w dążeniu do ziemskiego dobra zanadto żarliwymi byli. Taki jest wykład zasady poety o miłości podwójnej, instynktowej i duchowej: dopełnienie dalszego rozwoju tej zasady zostawujemy własnej przenikliwości i sądowi czytelnika. [przypis redakcyjny]

Bez niewolnictwa Ameryka Północna (…) zamieniłaby się w kraj patriarchalny — Twierdzenie to w roku 1847 było zupełnie słuszne. W owym czasie handel światowy Stanów Zjednoczonych sprowadzał się głównie do przywozu emigrantów i produktów przemysłowych oraz wywozu bawełny i tytoniu, tj. produktów pracy niewolników w stanach południowych. Północne stany produkowały głównie zboże i mięso dla stanów niewolniczych. Dopiero od chwili, kiedy Północ zaczęła produkować zboże i mięso na eksport i oprócz tego stała się krajem przemysłowym, z chwilą kiedy powstała silna konkurencja ze strony Indii, Egiptu, Brazylii dla monopolu bawełnianego Ameryki, stało się możliwe zniesienie niewolnictwa. A nawet wtedy pociągnęło to za sobą ruinę stanów południowych, którym nie udało się zastąpić jawnego niewolnictwa Murzynów ukrytym niewolnictwem hinduskich i chińskich kulisów (Przypis F. Engelsa do przekładu niemieckiego). [przypis redakcyjny]

bezoard a. bezoar (z arab.) — kamień wyjęty z kiszki pewnych zwierząt, ważny lek w daw. medycynie. [przypis redakcyjny]

bezoar — substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe. [przypis redakcyjny]

bez obłazu — bez ogródki. [przypis redakcyjny]

bez obłazu (daw.) — bez ceremonii, wprost. [przypis redakcyjny]

bez obłazu (daw.) — wprost. [przypis redakcyjny]

bez oręża — w wyd. drukowanych było pierwotnie opuszczone „bez”, co uzupełnił Czubek na podstawie rękopisu. [przypis redakcyjny]

bez permisji — bez pozwolenia. [przypis redakcyjny]

bezpieczeństwo (daw.) — śmiałość. [przypis redakcyjny]

bezpieczeństwo (daw.) — [tu:] śmiałość. [przypis redakcyjny]

bezpieczeństwo (starop.) — [tu:] zażyłość. [przypis redakcyjny]

bezpieczna biegłość (daw.) — [tu:] nietroszcząca się o nic ciekawość. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie (daw.) — śmiało. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie (…) głupstwo zadać — bez obawy, że się pomyli, zarzucić głupotę. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie — śmiało. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie (starop.) — śmiało. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie (starop.) — tu: nieostrożnie, niebacznie. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie (starop.) — [tu:] śmiało. [przypis redakcyjny]

bezpiecznie — tu: śmiało. [przypis redakcyjny]

bezpieczny (daw.) — śmiały. [przypis redakcyjny]

bezpiecznym sercem (starop.) — z sercem wolnym od obaw, z poczuciem bezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

bezpieczny (starop.) — pewny. [przypis redakcyjny]

bezpieczny (starop.) — tu: pewny. [przypis redakcyjny]

bezpieczny — tu: niezagrażający bezpieczeństwu domowników. [przypis redakcyjny]

bezpieczny — tu: pozbawiony trosk. [przypis redakcyjny]

bezpieczny — tu: wolny od obaw, nie podlegający strachowi. [przypis redakcyjny]

Bezpłatny kraju sędzia — w dawnej Polsce sędzia nie pobierał żadnego wynagrodzenia. [przypis redakcyjny]

bez podziału — tzn. Wojewoda nie dzielił rozpaczy syna, a Wacław zapału pychy ojca. [przypis redakcyjny]

bezpodzielnie (poet.) — niepodzielnie. [przypis redakcyjny]

Bez przerwy mnóstwo much i os kąsało — Jak tu żądła owadów, tak za życia ciągle ich bodły i gryzły małe i niskie namiętnostki. [przypis redakcyjny]

bezprzysadnie — bez przesady, w sposób nieprzerysowany. [przypis redakcyjny]

bez regresu (z łac.) — nieodwołalnie. [przypis redakcyjny]

bez respektu — bez względu, bez [zwracania] uwagi. [przypis redakcyjny]

bez srebrnego i złotego klucza — [Złoty klucz to symbol duchownej godności i władzy powierzonej przez Boga papieżowi, srebrny klucz to symbol teologii; red. WL] O dwóch tych kluczach Kościoła, patrz przypisek w pieśni IX Czyśćca. [przypis redakcyjny]

bezszmernie (neol.) — bez szmeru, bezszelestnie. [przypis redakcyjny]

bez twego spomnienia — to znów może znaczyć, albo: bez wspomnienia o tobie, albo: bez twojej pamięci o mnie. [przypis redakcyjny]

bez wici — bez uprzedzenia. [przypis redakcyjny]

bezwierny (daw.) — wiarołomny. [przypis redakcyjny]

bezwstydność (impudentia), która w rzeczywistości nie jest wzruszeniem, jak wykażę we właściwym miejscu — Autor nie wraca już do tego. [przypis redakcyjny]

bezwzględną wolność — ta pierwsza część niniejszego 3-go rozdziału odnosi się w ogóle do naszej rozprawy, a w szczególności do jej V-go ustępu. [przypis redakcyjny]

„Bezwzględnie też godne uwagi i zastanowienia są wyniki tzw. „psychicznych badań” i szczególniej wreszcie dzieło Myersa Osoba ludzka. Zdaje się, że trzeba raz na zawsze przestać lekceważyć telepatię i tego rodzaju zjawiska. Rezultat osiągnięty daje przynajmniej jedno: uniemożliwia jakąkolwiek assocjonistyczną, intelektualistyczną, mechaniczną psychologię.

Wzmiankę o Myersie spotkamy jeszcze we wpisie z dnia 3 I w Pamiętniku. [red. WL].

[przypis redakcyjny]

Biadaż mnie na cię (starop.) — biada mi z tobą. [przypis redakcyjny]

Biada zwyciężonym — polska forma znanego hasła rzymskiego: Vae victis. Słowa te miał wypowiedzieć Brennus, wódz Galów, po klęsce Rzymian nad rzeką Alią (390 r. p.n.e.). [przypis redakcyjny]

Biała Góra — Montalbano (Montauban), zamek we Francji, którego położenie dziś już oznaczyć się nie da. [przypis redakcyjny]

Biała Niedziela — przedostatnia niedziela przed Wielkanocą. [przypis redakcyjny]