Przypisy

bajtko — batko (batiuszka), duchowny prawosławny. [przypis redakcyjny]

bakałarz — tytuł naukowy pierwszego stopnia. [przypis redakcyjny]

bakałarz — w akademiach zakonnych był stopniem niższym, a mistrz wyższym stopniem akademickim. [przypis redakcyjny]

bakałarz (z łac.) — nauczyciel szkoły parafialnej. [przypis redakcyjny]

bakałarz (z łac.) — tutaj: nauczyciel początków. [przypis redakcyjny]

bakalie (z tur.) — suszone owoce południowe, także ogólnie: słodycze. [przypis redakcyjny]

bakaliów — dziś popr. forma D. lm: bakalii; bakalie — tu: owoce. [przypis redakcyjny]

bakbort — lewy bok statku. [przypis redakcyjny]

Bakchos w świątyni na wyspie Lemnos (…) stał w rogi zaopatrzony — [por.] Valerius Flaccus, Argonautica, lib. II, v. 265–73: „Serta patri, juvenisque comam vestesque Lyaei/ Induit, et medium curru locat; aeraque circum/ Tympanaque et plenas tacita formidine cistas./ Ipsa sinus hederisque ligat famularibus artus;/ Pampineamque quatit ventosis ictibus hastam,/ Respiciens, teneat virides velatus habenas/ Ut pater, et nivea tumeant ut cornua mitra,/ Et sacer ut Bacchum referat scyphus”. Wyraz „tumeant” w przedostatnim wierszu, zdaje się zresztą, jakby wskazywał, że rogów Bakchosowi nie robiono bynajmniej tak małych, jak sobie wyobraża Spence. [przypis redakcyjny]

Bakchus a. Bachus (mit. gr.) — bóg wina, natury, urodzaju; miał urodzić się w Tebach z matki Semeli, dlatego nazywano go tebańskim bogiem. [przypis redakcyjny]

Bakchusie, w Tebach ty dzierżysz stolicę — W położonych nad rzeką Ismenem Tebach, założonych przez Kadmosa, z dawien dawna Bakchus wielkiej czci zażywał. W jego otoczeniu są szalejące dziewice, zwane bakchami [bachantkami], tyjadami lub menadami. Występują one w szałem opanowanych obchodach i pochodach (thiasoi) Bakchusa, a Teby brzmią wtedy pieśniami. [przypis redakcyjny]

Bakczysaraj — miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego. [przypis redakcyjny]

Bakczysaraj (Pałac ogrodów), gniazdo i skarbnica tatarszczyzny, leży w kotlinie przerżniętej rzeczki Czuruk–su (Zatęchła woda), podobny położeniem do czeskiego Karlsbadu. Na końcu głównej ulicy wznosi się fantastyczny pałac chanów, o kolorowych oknach, osłoniętych bukietami liści. W niszach ciągną się kamienne, ławy, jakby podsienia, gdzie interesanci małej rangi wyczekiwali na przejście księcia. Na parterze głównego korpusu pałacowego, w przedpokoju sali sądowej, znajduje się słynna Selsebil, czyli Fontanna łez. Składa się ona z wielu kamiennych zbiorników, piętrzących się w kształcie piramid. Urocza kaskada spada z najwyższego basenu w następny, i ściekając tak kolejno z jednego w drugi, w coraz to subtelniejszych strugach, spada wreszcie w ostatnią jakby kroplami łez. Stąd nazwa tego zabytku… Na pustym rozdrożu rozchodzących się uliczek, na nierównym placyku poza obrębem dworca, stoi wielka, okrągła, kopułą zakończona kaplica, z krzyżem w półksiężycu. To grób M. Potockiej, legendarnej branki polskiej, której poeta poświęci osobny sonet. Z jej pamięcią związane są w Bakczysaraju: kapliczka z krzyżem zatkniętym w półksiężyc, owa fontanna i mauzoleum. Zaraz za meczetem wznosi się okrągła budowa z kopułą. Tam pod grobowcami z marmuru spoczywają popioły zmarłych chanów (Rzętkowski). [przypis redakcyjny]

Baktrianie — lud, który zamieszkiwał daw. prowincję perską, Baktrię; tu: daw. forma N. lm: (z) Batryjany. [przypis redakcyjny]

Baku — miasto i port w południowej części Półwyspu Apszerońskiego na zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego; w okresie przedrewolucyjnym — miasto gubernialne, wielki ośrodek przemysłowy i handlowy, o wielonarodowej ludności, głównie azerbejdżańskiej, ormiańskiej i rosyjskiej. Około roku 1901 wydobycie nafty w Baku osiągnęło 11,4 mln ton, co stanowiło ok. 50% produkcji światowej. Przemysł naftowy Baku skoncentrowany był w rękach kilku wielkich przedsiębiorstw, przeważnie należących do obcego kapitału i zjednoczonych w syndykacie kierowanym przez Rotschilda. Kapitaliści prowadzili tu gospodarkę rabunkową, wobec robotników stosowali posunięty do ostatecznych granic wyzysk. Baku było ważnym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego w Rosji, posiadało silną organizację bolszewicką. [przypis redakcyjny]

bakuń — tytoń najlichszego gatunku. [przypis redakcyjny]

bałabajka a. bałałajka — ukr. i ros. instrument ludowy, o trzech strunach i trójkątnym pudle rezonansowym. [przypis redakcyjny]

bałaganowy — jarmarczny (rusycyzm, bałagan — po ros. buda jarmarczna). [przypis redakcyjny]

Bałakława jest to małe miasteczko, wciśnięte między góry, o zatoce rozlewającej się wąską szyją między dwoma skałami. Na jednej z nich wznoszą się rozwaliny zamku obronnego, którego mury spuszczają się ze skały aż na sam brzeg morza. Wznieśli go najpierw Grecy, odbudowali i na stopie groźnej potęgi postawili następni panowie Bałakławy, Wenecjanie, później Genueńczycy, którzy też pierwotną nazwę zatoki Symbolon przekształcili na Cembalo a później na Bellachiave (Piękny klucz), co Tatarzy przerobili po swojemu na Bałakławę. W r. 1475 wypędzili Turcy Genueńczyków i zajęli pod swoje panowanie Bałakławę. Po nich zawładnęli w 1524 r. Krymem Tatarzy i dzierżyli go aż do zajęcia tej krainy przez Rosję w r. 1783, po zrzeczeniu się tronu przez ostatniego chana Schachin–Giraja. [przypis redakcyjny]

bałamutka — kokietka, kobieta zalotna. [przypis redakcyjny]

bałamutnia — bałamucenie, zawracanie głowy. [przypis redakcyjny]

bałuch — wrzawa. [przypis redakcyjny]

Balaklavos pilies griuvėsiai. — Ant Balaklavos kalnų stūkso griuvėsiai stiprovės, kurią buvo pastatę graikai, Mileto išeiviai. Paskui genujiečiai čia pastatė Čembalo tvirtapilę. [przypis redakcyjny]

balance (fr.) — balansować, utrzymywać równowage; tu: rodzaj kroku w tańcu. [przypis redakcyjny]

balansować (z fr.) — tańczyć. [przypis redakcyjny]

balasów — słupków. [przypis redakcyjny]

balasy — poręcze naokoło balkonu, okien itp.; tu: pisownia z podwojoną spółgłoską, zgodnie z manierą XVII w. [przypis redakcyjny]

Balbek — właśc. Baalbek; miasto na Półwyspie Arabskim (dziś płn.-wsch. Liban), w starożytności znane jako miejsce kultu fenickiego boga Baala, a następnie, w czasach Imperium Rzymskiego pod nazwą Heliopolis główny ośrodek kultu Jowisza. Wśród zabytkowych ruin miasta wyróżniają się: ukończona ok. 60 r. świątynia Jowisza, świątynia Bachusa wzniesiona ok. 150 r. i świątynia Wenus z 250 r. oraz pozostałości sakralnych budynków chrześcijańskich (kościół św. Jana, średniowieczna bazylika) i muzułmańskich (ruiny Wielkiego Meczetu z VII-VIII w.), a także fragmenty wielkiego antycznego teatru, arabskiej cytadeli z XII w. i średniowiecznych obwarowań. [przypis redakcyjny]

Baldakim — jedwabna złocista zasłona nad krzesłem lub osłona noszona na drążkach nad znakomitą osobą, używana w czasie procesyj i uroczystych obchodów. Materie takie wyrabiano w mieście Bagdad, które w wiekach średnich nazywano Baldek; stąd nazwa: baldakim. [przypis redakcyjny]

baldekin — dziś: baldachim. [przypis redakcyjny]

Baldwin — brat Goffreda. [przypis redakcyjny]

baleczkami — prętami. [przypis redakcyjny]

balena — potwór, dziw morski. [przypis redakcyjny]

Balizarda — szabla Rugiera. [przypis redakcyjny]

balk — belka. [przypis redakcyjny]

Balladę tę przetłumaczył piętnastoletni Zygmunt Krasiński na łacinę, w której pełno było zwrotów z Owidiusza i Wergilego. [przypis redakcyjny]

Balnawila — miejscowość Bernaville w płn. Francji, w departamencie Somme. [przypis redakcyjny]

balon captif (fr.) — balon na uwięzi, na linie. [przypis redakcyjny]

Balsamem w przeciwnościach — filozofia — w rozmowie ojca Laurentego i Romea Shakespeare ironizuje na temat nadużywania modnej w czasach elżbietańskich maksymy Boecjusza, że filozofia jest lekarstwem na wszystko. [przypis redakcyjny]

balsamka — bańka, naczyńko. [przypis redakcyjny]

Baltazara runy — złowróżbne: «Mane, Tekel, Fares» z Pisma św.; runy: prastare, tajemnicze pismo. [przypis redakcyjny]

Baltazaro raidas — „Tąją valandą pasirodė pirštai, lyg žmogaus rankos, rašančios prieš žibintuvą ant sienos karaliaus svetainėje, o karalius (Baltazaras) žiūrėjo į rašančios rankos sąnarius. (Danieliaus Pranašystė. V. 5, 25–28). [przypis redakcyjny]

bańkę — na pijatykę. [przypis redakcyjny]

Bandażysta znów z Paryża przyjechał i przymierza mi pasy — przeciw rupturze. [przypis redakcyjny]

bandelet (z fr.) — właśc. bandolet, strzelba, rodzaj karabinka. [przypis redakcyjny]

bandera — sztandar na okręcie, flaga. [przypis redakcyjny]

banderia — tu: chorągiew, znak gildii. [przypis redakcyjny]

bando (daw.) — obwieszczenie. [przypis redakcyjny]

bando (daw.) — ogłoszenie. [przypis redakcyjny]

bandolet — karabinek. [przypis redakcyjny]

bandolety — karabinki. [przypis redakcyjny]

bandolet (z fr: pasek, na którym jeździec wiesza broń) — tu: lekka strzelba, używana w XVII w. przez żołnierzy jazdy, strzelająca dość celnie kulami pistoletowymi; arkebuz lub muszkiet. [przypis redakcyjny]

bandolet (z wł.) — karabinek. [przypis redakcyjny]

bandura (z gr.) — rodzaj lutni, trzystrunowy instrument muzyczny. [przypis redakcyjny]

banhof (z niem.) — dworzec. [przypis redakcyjny]

banialuki — gadanie bez sensu, brednie. Wyraz wywodzi się z dzieła Hieronima Morsztyna (1580–1623) pt. Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce…, zawierającego rozwlekłą, niesamowitą, niewiążącą się logicznie akcję, która przez swą bezsensowność przeszła w przysłowie. [przypis redakcyjny]

Banio właśc. Bagnio — Ferarczyk, poświęcił mu Ariost jedną z swych satyr. [przypis redakcyjny]

banita (z łac.) — człowiek skazany na wygnanie. [przypis redakcyjny]

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą. [przypis redakcyjny]

bankierowie na walne jarmarki — kontrakty, wielkie doroczne zjazdy szlachty dla dokonywania transakcji handlowych. Na kontraktach bywali również przedstawiciele bankierów warszawskich, zwanych także wekslarzami. [przypis redakcyjny]

bankier — tutaj: gracz, trzymający bank czyli pulę. [przypis redakcyjny]

Bankiety, które Nina wielkiego synowie / I perscy (…) czynili królowie — Królowie asyryjscy (zwłaszcza ostatni z nich Sardanapal), „Nina synowie”, i późniejsi królowie perscy słynęli z gnuśności i zbytków. [przypis redakcyjny]

bankocetle — banknoty. [przypis redakcyjny]

Barachan i Surachan — właściwie Bałachany i Surachany, miejscowości na Półwyspie Apszerońskim, gdzie znajdują się bogate złoża naftowe. Świątynia czcicieli ognia, w której wieczny ogień utrzymywany był dzięki gazom palnym wydobywającym się z ziemi, znajdowała się w Surachanach (na początku XX w. już opuszczona). [przypis redakcyjny]

barania (…) czapka (…) miga (…) czerwonym płomieniem — czapki kozackie miały zwisające dno z czerwonego sukna. [przypis redakcyjny]

baranie flaki rozdrażnić — zagrać na skrzypcach. [przypis redakcyjny]

Baranowski Ignacy (1833–1919) — warszawski lekarz i działacz społeczny, zwolennik polityki ugodowej. [przypis redakcyjny]

Barbara Felińskiego — Wprawdzie Barbara dopiero w 1817 r. została wystawiona w teatrze, a wydrukowana dopiero w 1820, ale właśnie w 1815 r. zdobyła już autorowi rozgłos wielki w stolicy, czytywana z zapałem w salonach warszawskich; Malczewski zatem poznał ją niewątpliwie już wówczas. [przypis redakcyjny]

barbarus (łac.) — nieokrzesany. [przypis redakcyjny]

Barbarya — kraina w płn. Afryce, Tunis. [przypis redakcyjny]

Bardelon — Gian-Giacobo Bardelon, Mantuańczyk, pisarz zresztą nieznany. [przypis redakcyjny]

Bardesanes — gnostyk II wieku, żyjący w Edessie. [przypis redakcyjny]

Bardet — Fryderyk Bardet, znana wtedy firma ogrodnicza; przy ul. Senatorskiej mieściła się kwiaciarnia, a za rogatkami Belwederskimi przy drodze Wilanowskiej, w Sielcach (wtedy pod Warszawą) znajdowały się ogrody i szklarnie. [przypis redakcyjny]

bardon — dosł. lutnia, lira; wiatrobrzmiący bardon: flet. [przypis redakcyjny]

bardony — struny basowe nadające się do pieśni wojennych. [przypis redakcyjny]

bardowie — śpiewacy, a zarazem kapłani Celtów, śpiewali pieśni, przygrywając do nich na instrumencie podobnym do harfy. Po zdobyciu Galii przez Rzymian zachowali się tylko w Islandii, Walii i Szkocji. Bardowie tworzyli rodzaj zakonu, podzielonego na kilka stopni, podobnie, jak niemieccy „meistersänger”. W czasie wojny postępowali przed wojskiem, zachęcając je pieśniami do bitwy. W Szkocji zachowali się aż do XVIII wieku. [przypis redakcyjny]

Bardyn — sługa króla Monodanta, który wykradł jego syna, Brandymarta. [przypis redakcyjny]

bardziej lubi dzielnicę tylną (…) niźli dzielnicę przednią (…) — aluzja do homoseksualistów. [przypis redakcyjny]

bardzo a bardzo wiele — w pierwodr.: bardzo, o bardzo wiele. [przypis redakcyjny]

bardzo długa aleja… — Pola Elizejskie. [przypis redakcyjny]

Bardzo mi miło dowiedzieć się, żem mógł, choć bezwiednie (…) — jest to odpowiedź znanemu uczonemu, który dziękował Krasińskiemu za to, że przepowiednią rychłego zamachu stanu Ludwika Napoleona zachęcił go do operacji giełdowej tak szczęśliwej, że podwoiła jego majątek. [przypis redakcyjny]

„Bardzo się lękam o los tej książki, zwłaszcza póki II część jej nie dopełni i nie wytłumaczy; obecnie mam wrażenie, że nerwy i arterie wloką się po ziemi w sposób zgoła nieestetyczny”. [red. WL].

[przypis redakcyjny]

Bargello rzymski w orszaku stu pięćdziesięciu zbirów — zbirami nazywano we Włoszech stróżów porzadku publicznego, ich dowódcą był bargello. [przypis redakcyjny]

bargello (wł.) — szef policji miejskiej. [przypis redakcyjny]

Barkla — hrabstwo Berkeley w Anglii. [przypis redakcyjny]

barkułab — burgrabia (wołoski). [przypis redakcyjny]

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika. [przypis redakcyjny]

barnasz kąsa (starop.) — zbroja gniecie. [przypis redakcyjny]

barnasz (starop.) — zbroja. [przypis redakcyjny]

baroko — formułka ułatwiająca zapamiętanie jednej z form wnioskowania (sylogizmu). [przypis redakcyjny]

baron de Faeneste — bohater satyrycznej powieści Agrippy d'Aubignégo Przygody barona de Faeneste. [przypis redakcyjny]

baron pochowany naprzeciwko swej żony — aluzja do dwuwiersza z komedii L. De Boissy Złudne pozory, gdzie jest mowa o człowieku, który jakby zmarł za życia w niedobranym małżeństwie: Ci-git, sans avoir rendu l'ame,/ Le baron entree vis-a-vis de sa femme. („Tu spoczywa, nie oddawszy ducha, baron pochowany naprzeciwko swej żony”). [przypis redakcyjny]

baron — tu w znaczeniu: średniowieczny pan feudalny. [przypis redakcyjny]

barta (daw.) — siekiera podwójna. [przypis redakcyjny]

bartnik w Kruszwicy — legendarny Piast. [przypis redakcyjny]

Bartold — koń Brandymarta. [przypis redakcyjny]

Bartosz Paprocki, Szymon Okolski — autorzy herbarzy polskich w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]

Barut — miasto nadmorskie Bejrut w Syrii. [przypis redakcyjny]

barwa — liberia sługi dworskiego. [przypis redakcyjny]