Przypisy

koligat (z łac.) — krewny, spowinowacony. [przypis edytorski]

kolijewszczyzna (ukr. Коліївщина), dziś raczej: koliszczyzna — chłopsko-kozacki bunt na Ukrainie w 1768 r. przeciwko polskiej szlachcie i Żydom; pochłonął od 100 do 200 tys. ofiar, krwawo stłumiony. [przypis edytorski]

Koli! Koli! (ukr. koły) — bij, zabij! [przypis edytorski]

Kolin — miasto w Czechach nad Łabą; w 1757 r. miała tu miejsce jedna z bitew wojny siedmioletniej między wojskami pruskimi i austriackimi. [przypis edytorski]

Koliseum właśc. Koloseum (łac. Colosseum) — także: Amfiteatr Flawiuszów; wielki amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w I w. n.e. (w l. 70–80 n.e.) przez cesarzy z dynastii Flawiuszów, największy z amfiteatrów Imperium Rzymskiego, o wysokości sięgającej niemal 50 m, obwodzie przekraczającym 500 m, stanowi jedną z najbardziej efektownych i reprezentatywnych budowli miasta, obiekt przyciągający turystów co najmniej od 2. poł. XVIII w. [przypis edytorski]

kolisko — koło, okrąg; tu: idea wiecznego powrotu. [przypis edytorski]

koliste, spiżowe koła ośmioszprychate (…) zupełnie gładka, piękna, spiżowa, starannie odrobiona tarcza — [por.] Iliada, X, 296; II, 6. [przypis edytorski]

koliszczyzna (ukr. Коліївщина) — chłopsko-kozacki bunt na Ukrainie w 1768 r. przeciwko polskiej szlachcie i Żydom; pochłonął od 100 do 200 tys. ofiar; krwawo stłumiony przez wojska rosyjskie i polskie. [przypis edytorski]

Kolizeum — Koloseum; nawiązanie do monumentalnej budowli o celach widowiskowych znajdującej się w Rzymie, która w czasach Nerona miała rzekomo służyć jako miejsce publicznego uśmiercania chrześcijan; tu przez analogię (niezbyt dokładną): Cytadela Warszawska. [przypis edytorski]

kolki sparły — o chorobie żołądka, tu eufemistycznie o ciąży. [przypis edytorski]

Kollár, Ján (1793–1852) — poeta słowacki tworzący w języku czeskim; główny ideolog panslawizmu, powstałego w Czechach ruchu kulturalno-politycznego dążącego do wyzwolenia, a następnie zjednoczenia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Słowian. [przypis edytorski]

kollaps, częściej: kolaps (med.) — zapaść krążeniowa. [przypis edytorski]

kollega (z łac.) — dziś: kolega. [przypis edytorski]

Kollegio — hier: Universität. [przypis edytorski]

kollekcyja — dziś: kolekcja. [przypis edytorski]

kolligatami — koligat; krewny a. powinowaty. [przypis edytorski]

Kollin — Johann Collyn a. Jan Collint lub Collin, prokurator (niższy urzędnik krzyżacki) na zamku w Piszu; dwukrotnie uległ Kiejstutowi: w 1361 i 1366. [przypis edytorski]

kollokacja — dziś: kolokacja, hist.: wieś szlachecka, która na skutek niewypłacalności dziedziców została podzielona na części należące do różnych właścicieli. [przypis edytorski]

Kollokacja starego Korzeniowskiego — powieść z 1847 r. o życiu szlachty podolskiej, miłości i narodzinach stosunków kapitalistycznych, autorstwa Józefa Korzeniowskiego (1797–1863). [przypis edytorski]

kollyrydianie — czciciele Marii jako bogini, składający jej w ofierze kollyris, tj. bułeczki; występowali od IV w. w Arabii. [przypis edytorski]

kolnąć (pot.) — dźgnąć. [przypis edytorski]

kolnąć (pot.) — ukłuć. [przypis edytorski]

kolnąć (przestarz.) — ukłuć, dźgnąć. [przypis edytorski]

Kolobeng — trzecia i ostatnia stacja misyjna Davida Livingstone'a, zał. w 1847, opuszczona po ataku Burów w 1852; 25 km na zach. od ob. Gaborone, stolicy Botswany. [przypis edytorski]

kolocynta — arbuz kolokwinta (Citrullus colocynthis), zwany też gorzkim jabłkiem, roślina z rodziny dyniowatych, mająca żółte, gorzkie owoce wielkości jabłka. [przypis edytorski]

kolodium a. kolodion — roztwór nitrocelulozy w rozpuszczalnikach organicznych, stosowany dawniej w fotografii; szklaną płytkę pokrytą warstwą kolodium z zawieszonymi w niej światłoczułymi związkami srebra naświetlano w aparacie fotograficznym, w wyniku czego po wywołaniu powstawał na niej negatywowy obraz. [przypis edytorski]

koloid — tu: zawiesina drobnych cząsteczek ciała stałego w ciekłym ośrodku. [przypis edytorski]

kolokacja (z łac. collocatio: umieszczenie, ustawienie) — tu: współwłasność. [przypis edytorski]

kolokwinta — arbuz kolokwinta (Citrullus colocynthis), zwany też gorzkim jabłkiem, roślina z rodziny dyniowatych, mająca żółte, gorzkie owoce wielkości jabłka. [przypis edytorski]

Koloman I Uczony (ok. 1070–1116) — król Węgier w l. 1095–1116, następca św. Władysława, jego stryja; także król chorwacko-dalmatyński w l. 1102-1116; w czasie I krucjaty (1096–1099) walczył przeciw krzyżowcom, którzy dopuszczali się łupiestw i mordów na terenach Węgier. [przypis edytorski]

Kolombina (z wł.) — inaczej Arlekinetta; postać zuchwałej, żartobliwej wybranki serca Arlekina usługującej młodym damom z commedia dell'arte z XVII wieku. [przypis edytorski]

kolonia — dziś o zorganizowanym wakacyjnym wypoczynku dla dzieci mówi się: kolonie (lm). [przypis edytorski]

kolonialny sklep — sklep z produktami dawniej sprowadzanymi z kolonii przez kraje w nich panujące (np. przez Wielką Brytanię z Indii itp.), takimi produktami były np.: pieprz, imbir, bakalie, herbata, kawa, tytoń. [przypis edytorski]

Kolonia (niem. Köln) — duże miasto w zach. Niemczech. [przypis edytorski]

Kolonia Przylądkowa — daw. bryt. kolonia w Afryce Płd., nazwana od Przylądka Dobrej Nadziei, istniejąca w latach 1806–1910. [przypis edytorski]

kolonia św. Salwatora — Salwator, obecnie dzielnica Krakowa. [przypis edytorski]

kolonij — dziś częstsza forma D. lm: kolonii. [przypis edytorski]

kolonij — dziś popr. forma D. lm: kolonii. [przypis edytorski]

kolonista (daw.) — chłop pracujący na roli po uwłaszczeniu. [przypis edytorski]

kolonistów amerykańskich — mowa o kolonistach angielskich w Ameryce Płn., którzy zbuntowali się przeciwko monarchii angielskiej i w wyniku tzw. rewolucji amerykańskiej (1775–83) uzyskali niepodległość dla swoich 13 kolonii, które utworzyły republikę federacyjną: Stany Zjednoczone Ameryki. [przypis edytorski]

Kolonnade — Säulengang. [przypis edytorski]

kolon — szereg (z fr. colonne). [przypis edytorski]

koloraturowy — umiejący wykonywać koloratury, tj. ozdobniki wokalne. [przypis edytorski]

kolor perukarzy — fr. bleu perruquier a. bleu de perruquier, czyli niebieski perukarski, oznacza kolor intensywnie, jaskrawo niebieski, jakim malowali swoje sklepiki perukarze. [przypis edytorski]

kolor „tango” — jaskrawy odcień pomarańczowego. [przypis edytorski]

kolorysta — ten, kto koloryzuje; kłamca. [przypis edytorski]

koloryzować (daw.) — kłamać, zwł. upiększając rzeczywistość. [przypis edytorski]

Koloseum — amfiteatr w Rzymie, wybudowany w latach 70–80 n.e. przez Wespazjana i Tytusa. [przypis edytorski]

Koloseum — amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w latach 70–80 n.e. [przypis edytorski]

Koloseum, łac. Colosseum — także: amfiteatr Flawiuszów; wielki amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w I w. n.e. przez cesarzy z dynastii Flawiuszów, największy z amfiteatrów Imperium Rzymskiego, o wysokości sięgającej niemal 50 m, obwodzie przekraczającym 500 m. [przypis edytorski]

Koloseum (łac. Colosseum) — wielki amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w I w. n.e. przez cesarzy z dynastii Flawiuszów, największy z amfiteatrów Imperium Rzymskiego. [przypis edytorski]

Koloseum (łac. Colosseum) — wielki amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w latach 70–80 n.e. przez cesarzy z dynastii Flawiuszów, największy z amfiteatrów Imperium Rzymskiego. [przypis edytorski]

Koloseum — wielki amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w latach 70–80 n.e. przez cesarzy z dynastii Flawiuszów, największy z amfiteatrów Imperium Rzymskiego. [przypis edytorski]

Koloseum — właśc. amfiteatr Flawiuszów, starożytny amfiteatr w Rzymie. [przypis edytorski]

Koloseum — wybudowany w I w. n.e. w Rzymie amfiteatr (zw. Amfiteatrem Flawiuszów); wysoki na niemal 50 m, o obwodzie przekraczającym 500 m, stanowi jedną z najbardziej efektownych i reprezentatywnych budowli miasta, obiekt przyciągający turystów co najmniej od 2. poł. XVIII w. [przypis edytorski]

Kolos Rodyjski — jeden z siedmiu cudów świata starożytnego, olbrzymi posąg Heliosa na wyspie Rodos; wzniesiony z brązu 292–280 p.n.e. u wejścia do portu w celu upamiętnienia pomyślnej obrony miasta Rodos (304 p.n.e.) przed oblegającymi je wojskami Demetriosa I Poliorketesa, zniszczony 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W czasach nowożytnych wyobrażano sobie, że posąg stał w rozkroku nad wejściem do portu, a statki przepływały pomiędzy jego nogami. [przypis edytorski]

kolossal (niem.) — sens: robi wrażenie. [przypis edytorski]

Kolowratring — część obwodnicy pomiędzy Kärntner Ring i Parkring (Kolowratpalais) w Wiedniu. [przypis edytorski]

kolpeo, nibylis a. lis andyjski, Lycalopex culpaeus — gatunek drapieżnego ssaka z rodziny psowatych, zamieszkujący tereny zach. i płd. części Ameryki Południowej. Jego międzynarodowa nazwa rodzajowa Lycalopex jest połączeniem dwóch greckich słów oznaczających wilka i lisa; w systematyce taksonomicznej nie jest zaliczany do lisów, ale do psów właściwych, a swoim zachowaniem i wyglądem przypomina bardziej kojoty i wilki. [przypis edytorski]

kolporteria — proces kolportowania (rozprowadzania wśród odbiorców) prasy itp. wydawnictw. [przypis edytorski]

Kol sławien (…) w Sijonie (ros.) — Jak wielki jest nasz Pan w Syjonie; początek prawosławnej pieśni kościelnej. [przypis edytorski]

kolubryna — ciężkie działo oblężnicze. [przypis edytorski]

kolubryna — ciężkie działo. [przypis edytorski]

kolubryna — kolubryna, duże działo do burzenia fortyfikacji, kalibru do 180 mm. [przypis edytorski]

kolubryna — ogólna nazwa ładowanych od przodu dział artyleryjskich używanych w XVI–XVII w. [przypis edytorski]

Kolumba jaje (daw.) — dziś: jajko Kolumba, określenie prostego rozwiązania pozornie trudnego zagadnienia, pochodzące od zadania, jakie rzekomo postawiono przed Kolumbem podczas uczty: jak postawić jajko w pionie. Kolumb rozwiązał problem, nadtłukując skorupkę. [przypis edytorski]

Kolumban a. Kolumba (521–597) — także: Kolumban Starszy, Kolumba z Iony; misjonarz, patron Irlandii. [przypis edytorski]

kolumbarium (łac. columbarium) — budynek, w którym przechowuje się urny z prochami zmarłych. [przypis edytorski]

kolumbarium — zbiorowy grobowiec z niszami na urny. [przypis edytorski]

Kolumb Krzysztof (1451–1506) — włoski żeglarz i podróżnik, dowódca i organizator czterech wypraw morskich, finansowanych przez Izabelę I Kastylijską, a mających na celu znalezienie drogi morskiej do Indii; w ich trakcie odkrył Haiti i Amerykę, oraz założył miasto Santo Domingo. [przypis edytorski]

Kolumb, Krzysztof a. Cristoforo Colombo (1451–1506) — włoski żeglarz i podróżnik, uważany za odkrywcę Ameryki. [przypis edytorski]

Kolumb, Krzysztof, właśc. Cristoforo Colombo (1451–1506) — włoski żeglarz, podróżnik i nawigator, znany jako „odkrywca Ameryki”, ponieważ jako pierwszy dopłynął w 1492 r. przez Ocean Atlantycki do wybrzeży tego kontynentu nieznanego w ówczesnej Europie. [przypis edytorski]

Kolumb, Krzysztof właśc. Cristoforo Colombo (1451–1506) — żeglarz i nawigator nieustalonej narodowości, kapitan czterech wypraw pod flagami Katalonii i Hiszpanii, podczas których dotarł do wybrzeży nieznanej wówczas w Europie Ameryki i odkrył m.in. wyspy Bahama, Kubę, Haiti, Gwadelupę oraz Jamajkę. [przypis edytorski]

Kolumb, Krzysztof, właśc. Cristoforo Colombo (1451–1506) — żeglarz i nawigator nieustalonej narodowości, kapitan czterech wypraw pod flagami Katalonii i Hiszpanii, podczas których dotarł do wybrzeży nieznanej wówczas w Europie Ameryki i odkrył m.in. wyspy Bahama, Kubę, Haiti, Gwadelupę oraz Jamajkę. Popularna polska biografia odkrywcy została napisana przez Antoniego Potockiego (1867–1939): O Krzysztofie Kolumbie i odkryciu Ameryki, 1899. [przypis edytorski]

kolumbryna (daw.) — kolubryna, duże działo ładowane od przodu. [przypis edytorski]

Kolumb (właśc. Cristoforo Colombo; 1451–1506) — żeglarz i nawigator nieustalonej narodowości, kapitan czterech wypraw pod flagami Katalonii i Hiszpanii, podczas których dotarł do wybrzeży nieznanej wówczas w Europie Ameryki i odkrył m.in. wyspy Bahama, Kubę, Haiti, Gwadelupę oraz Jamajkę. Trzecia wyprawa zakończyła się aresztowaniem i odesłaniem okutego w kajdany Kolumba do Hiszpanii (powodem podjęcia takich kroków były oskarżenia o zbyt autorytarne i nepotyczne rządy na Haiti). Kolumb zmarł w Valladolid i początkowo został tam pochowany, po trzech latach szczątki odkrywcy zostały przeniesione do Sewilii, a w 1537 na Dominikanę, ponieważ wolą jego było spocząć w Ameryce. Trwają spory, czy, jak wieść głosi, w późniejszych latach ciało Kolumba powróciło do Hiszpanii, czy też pozostało w trzecim ze swych grobów. [przypis edytorski]

kolumnada św. Piotra — czterorzędowa kolumnada otaczająca wielki plac przed Bazyliką Św. Piotra na Watykanie; zbudowana w 1656–1667 wg projektu Berniniego. [przypis edytorski]

kolumna Memnonowa, właśc. kolosy Memnona — od imienia Memnona, w mit. gr. syna Eos (Jutrzenki), króla Etiopów, uczestnika wojny trojańskiej, który zginął z ręki Achillesa. Kolosami Memnona tradycyjnie nazywa się posągi faraona Amenhotepa III postawione ok. 1370 p.n.e. w Tebach Zachodnich w Egipcie, ponieważ od czasu, gdy jeden z nich został uszkodzony przez trzęsienie ziemi w 27 r. p.n.e., rankiem (a więc „w zetknięciu z promieniem słońca”) wydobywał się z niego dźwięk, interpretowany przez Greków i Rzymian jako wołanie Memnona do matki. Zjawisko to wywołane było ulatywaniem ogrzewającego się powietrza przez szczelinę w posągu i ustało po jego naprawie. [przypis edytorski]

kolumna Seta — wg żydowskiego pisarza Józefa Flawiusza (Starożytności żydowskie I 2) Set, biblijny trzeci syn Adama i Ewy, zdobył wiedzę o ciałach niebieskich i ich układzie, a ponieważ Adam przewidywał, że świat zostanie kiedyś zniszczony, raz przez ogień, a raz przez wodę, Set zbudował dwie kolumny: z cegły i z kamienia (na wypadek, gdyby ceglaną zniszczyła woda), na których spisał odkrycia, by je zachować dla ludzkości; kolumna miała ocaleć i znajdować się w krainie Siriad. [przypis edytorski]

kolumna Trajana — pomnik wzniesiony w 113 w Rzymie dla upamiętnienia zwycięstw cesarza nad Dakami. [przypis edytorski]

kolumna Vendôme — pomnik w formie kolumny wzniesiony na Place Vendôme w Paryżu na rozkaz Napoleona I dla upamiętnienia bitwy pod Austerlitz. [przypis edytorski]

kolumna Vendôme — pomnik w formie kolumny wzniesiony na Place Vendôme w Paryżu; oficjalnie: Kolumna Wielkiej Armii (tj. armii Napoleona I); została odlana z dział zdobytych na przeciwniku w wojnie z Niemcami w 1805 r. [przypis edytorski]

Kolumna — w oryg. ang.: column, słowo również zaczynające się na literę „C”. [przypis edytorski]

kolumny — dziś popr. forma N.lm: kolumnami. [przypis edytorski]

kolumny — mowa o nieistniejącym dziś punkcie handlowym w Warszawie przy pl. Teatralnym róg ul. Focha; początkowo mieściło się tam targowisko „Pociejów”, ulokowane w daw. pałacu rodziny Pociejów, przerobionym w 1785 r. na halę targową dla kupców żydowskich; następnie, w 1808 r., z polecenia magistratu „Pociejów” został rozebrany wraz z dawną oficyną przy pałacu, Żydzi przenieśli swoje sklepy w okolice placu Zielonego (dziś pl. Dąbrowskiego), a stamtąd na ulicę Bagno, zaś w miejscu targowiska powstał pod kierunkiem architekta Chrystiana Piotra Aigner w l. 1818–1819 budynek o charakterze handlowym, tzw. Dom Pod Kolumnami; po 1825 r. przyłączony do nowego gmachu Teatru Wielkiego; dziś nie istnieje. [przypis edytorski]

kolumny Proteja — kolumny Proteusza, tj. wyspa Faros u brzegów Egiptu wyznaczająca płd. „granicę świata” (granicę zach. stanowiły tzw. słupy Herkulesa, czyli Skała Gibraltarska oraz góra po drugiej stronie Cieśniny Gibraltarskiej). [przypis edytorski]

Kolzim a. Kolzum — góra w Tebaidzie, ob. Tall al-Kulzum, miejsce śmierci Antoniego Pustelnika. [przypis edytorski]

koma (daw.) — przecinek. [przypis edytorski]

koma (daw.) — tu: przecinek. [przypis edytorski]

Komalcis — popr. Kamalsis (ros. Камалсис), rzeka w azjatyckiej części Rosji, prawy dopływ rzeki Sym. [przypis edytorski]

komanderówka — w gwarze obozowej: rodzaj komanda, grupa więźniów pracująca poza terenem obozu. [przypis edytorski]

komandir krasnawo pojezda (ros.) — komendant czerwonego pociągu. [przypis edytorski]

komandirowka (ros.) — zlecenie wyjazdu, delegacja służbowa; tu: oddzielna placówka głównego obozu pracy przymusowej. [przypis edytorski]

komandir połka (ros.) — komendant pułku. [przypis edytorski]

komandir (ros.) — dowódca wojskowy. [przypis edytorski]

Komandoführer (niem.) — dowódca komanda więźniarskiego. [przypis edytorski]

komandoführer (z niem.) — szef komanda więźniarskiego. [przypis edytorski]

komandor Eugeniusz Pławski (1895–1972) — oficer Marynarki Wojennej, przed wojną dowodził m.in. Dywizjonem Okrętów Podwodnych, w latach późniejszych pełnił także funkcję dowódcy ORP „Piorun” i ORP „Dragon”, od 1944 do 1945 szef sztabu Kierownictwa Marynarki Wojennej. Służbę zakończył w stopniu komandora. Po wojnie na emigracji w Kanadzie. [przypis edytorski]

komandoria a. komturia — jednostka administracyjna w zakonach rycerskich. [przypis edytorski]

komandoria — komandoria a. krzyż komandorski; drugi stopień orderów wielostopniowych. [przypis edytorski]