Przypisy

Dejanira (mit. gr.) — żona Herkulesa. Herkules zabił zatrutą strzałą centaura Nessosa, który próbował zgwałcić Dejanirę. Umierając, centaur podarował Dejanirze swoją tunikę splamioną krwią, twierdząc, że ma ona moc zapewnienia miłości męża. Dejanira posłała Herkulesowi tę tunikę, gdy zakochał się w innej kobiecie, Joli. Herkules zmarł w męczarniach po włożeniu tuniki, która na skutek działania zatrutej krwi Nessosa, przywarła do jego ciała i paliła jego ciało. „Paląca koszula Dejaniry” jest więc synonimem nieznośnego, zabójczego cierpienia, które więzi ofiarę w swej mocy, od którego nie ma ucieczki. Tu koszulą tą ma być „czerep rubaszny”, który należy kojarzyć z spuścizną sarmatyzmu: przez nią Polacy nie są zdolni do odpowiedzialnego i honorowego czynu patriotycznego, a jedynie do zabawy w wojaczkę. [przypis edytorski]

de Jaucourt, Louis, zwany kawalerem (chevalier) de Jaucourt (1704–1779) — francuski erudyta, najpłodniejszy ze współautorów Encyklopedii: napisał do niej ok. 18.000 artykułów, tj. 25% wszystkich haseł. [przypis edytorski]

Dejbel — nawet w jednym tekście jednego autora zdarza się, że nazwisko to bywa różnie pisane: Deybel, Dejbel, Dajbel itp. [przypis edytorski]

dejciez (gw.) — dajecież. [przypis edytorski]

Dejfob — syn Priama, po śmierci Parysa poślubił Helenę. [przypis edytorski]

dej (gw.) — daj. [przypis edytorski]

dej — namiestnik wojskowy prowincji w imperium osmańskim. [przypis edytorski]

Dejteros — dziś popr. forma W.: Dejterosie. [przypis edytorski]

dej — tytuł oficerów w daw. tureckim wojsku janczarskim oraz tytuł tureckich namiestników w Algierii i Tunisie, wybieranych przez rady oficerów janczarskich i piastujących ten urząd dożywotnio. [przypis edytorski]

de jure (łac.) — z prawa; według prawa. [przypis edytorski]

Dejwice — miejscowość w 1922 r. włączona w obręb Pragi. [przypis edytorski]

dej (z arab.) — daw. oficer w tur. wojsku janczarów lub tytuł namiestników w Algierii i Tunisie; dej fezki to namiestnik Fezu, dużego miasta w Maroku. [przypis edytorski]

dejze (gw.) — dajże. [przypis edytorski]

deka­bryści — grupa ros. rewolucjonistów, którzy wzniecili nieudane antycarskie powstanie 26 grudnia 1825 r. [przypis edytorski]

dekabryści — grupa rosyjskich rewolucjonistów, którzy wzniecili nieudane antycarskie powstanie 26 grudnia 1825 roku. [przypis edytorski]

dekabryści — grupa rosyjskich rewolucjonistów szlacheckich, którzy wzniecili nieudane antycarskie powstanie 26 grudnia 1825. [przypis edytorski]

dekabryści (od ros. diekabr': grudzień) — grupa rosyjskich rewolucjonistów szlacheckich, którzy dążyli do obalenia jedynowładztwa i zmiany ustroju wzniecili nieudane antycarskie powstanie 26 grudnia 1825. [przypis edytorski]

deka (daw.) — mostek, środkowa kość przedniej ściany klatki piersiowej. [przypis edytorski]

deka (daw.) — pokrywa prasy drukarskiej, dekiel. [przypis edytorski]

dekadent — człowiek pesymistyczny, o świadomości schyłkowej. [przypis edytorski]

deka (gw., z niem.) — przykrycie (koc, pled, narzuta na łóżko); tu: chodnik tkany z ciętych szmat. [przypis edytorski]

Dekameron — dzieło Giovanniego Boccaccia, XIV-wiecznego pisarza włoskiego; złożone ze stu nowel, które w ciągu dziesięciu dni opowiada sobie dla zabicia czasu dziesięcioro szlachetnie urodzonych mieszkańców Florencji. Głównym tematem tych narracji jest miłość w jej rozmaitych odmianach: małżeńska i cudzołożna, zmysłowa i platoniczna, tragiczna i idylliczna. Całość stanowi opis obyczajów panujących we Włoszech okresu renesansu. [przypis edytorski]

Dekameron — sławne dzieło literackie Giovanniego Boccaccia, XIV-wiecznego pisarza włoskiego; złożone ze stu nowel, które w ciągu dziesięciu dni opowiada sobie dla zabicia czasu dziesięcioro szlachetnie urodzonych mieszkańców Florencji. Głównym tematem tych narracji jest miłość w jej rozmaitych odmianach — małżeńska i cudzołożna, zmysłowa i platoniczna, tragiczna i idylliczna. Całość stanowi wspaniały opis obyczajów panujących we Włoszech okresu Renesansu. [przypis edytorski]

Dekameron — zbiór stu nowel obyczajowych Giovanniego Boccaccia (1313–1375), arcydzieło literatury włoskiej. [przypis edytorski]

Dekameron — zbiór stu nowel obyczajowych Giovanniego Boccaccia (1313–1375), arcydzieło literatury włoskiej. [przypis edytorski]

dekampować (neol., z ang.) — zwijać obóz, czmychać. [przypis edytorski]

Dekapol — związek dziesięciu miast hellenistycznych, w większości położonych w Transjordanii. [przypis edytorski]

Dekart, właśc. René Descartes a. Kartezjusz (1569–1650) — francuski filozof i matematyk. [przypis edytorski]

Dekart, właśc. René Descartes a. Kartezjusz (1569–1650) — fr. uczony i filozof, autor Rozprawy o metodzie. [przypis edytorski]

Dekeleja — staroż. wioska w pobliżu Aten; w 413 p.n.e., podczas wojny peloponeskiej, zajęta i ufortyfikowana przez Spartan, którzy pozostali tam na stałe, ciągłymi wypadami zagrażając okolicom, podczas gdy wcześniej na zimę powracali do domu. [przypis edytorski]

dek — kryty pomost a. pokład; tu: osłonięta brezentem skrzynia ciężarówki, na której przewożono aresztowanych ludzi. [przypis edytorski]

deklamacja — ekspresyjne wygłaszanie utworu literackiego. [przypis edytorski]

deklamacja — wygłaszanie utworu literackiego wyraziście i z ekspresją. [przypis edytorski]

deklamować — wygłaszać utwór literacki wyraziście i z ekspresją. [przypis edytorski]

deklaracja 1682 roku — sporządzona przez Jacquesa-Bénigne Bossueta, przyjęta na nadzwyczajnym zgromadzeniu duchowieństwa królestwa Francji, zwołanym przez Ludwika XIV podczas konfliktu z papieżem Innocentym XI; złożona z czterech artykułów deklaracja o „wolnościach Kościoła gallikańskiego” ustalała granice władzy papieskiej, stwierdzała m.in. że papież ma jedynie władzę duchową, książęta i królowie nie podlegają mu w sprawach świeckich, oraz, że władza papieska jest ograniczona władzą soborów. [przypis edytorski]

Deklaracja genewska, a. Genewska deklaracja praw dziecka — deklaracja praw dziecka sygnowana przez Ligę Narodów, organizację poprzedzającą ONZ. [przypis edytorski]

Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych — akt prawny z 1776 r. autorstwa m.in. Thomasa Jeffersona (1743–1826), uzasadniający prawo kolonii brytyjskich w Ameryce Płn. do wolności i niezależności od Wielkiej Brytanii. [przypis edytorski]

Deklaracja o ochronie kobiet i dzieci w sytuacjach nadzwyczajnych i w czasie konfliktów zbrojnych — przyjęta przez ONZ w 1974 r., wskazuje wyłącznie na ochronę praw kobiet i dzieci przynależnych do ludności cywilnej. [przypis edytorski]

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela — uchwalona 26 sierpnia 1789 r. przez Konstytuantę jako wstęp do opracowywanej konstytucji. [przypis edytorski]

deklaracja — tu: oświadczyny [przypis edytorski]

deklinacja — odmiana przez przypadki i liczby. [przypis edytorski]

deklinacja — odmiana wyrazów przez przypadki i liczby. [przypis edytorski]

deklinacyj i koniugacyj — daw. forma D.lm., dziś raczej: koniugacji, deklinacji. [przypis edytorski]

deklinować się — odmieniać się przez przypadki i liczby. [przypis edytorski]

deklinowanie — odmienianie słowa przez przypadki i liczby. [przypis edytorski]

dekokt (daw.) — wywar. [przypis edytorski]

dekokt (daw., z łac. decoquo, decocsi, decoctum: gotować) — wywar z ziół. [przypis edytorski]

dekokt — napój leczniczy lub magiczny. [przypis edytorski]

dekokt (z łac. decoquo, decocsi, decoctum: gotować) — wywar, zacier; ekstrakt. [przypis edytorski]

dekolte (fr. décolleté) — dekolt. [przypis edytorski]

dekonfitura (daw., z fr.) — porażka. [przypis edytorski]

dekować się — w gwarze obozowej: ukrywać się przed władzami obozu i unikać w ten sposób pracy. [przypis edytorski]

dekować — w gwarze obozowej: ukrywać się przed władzami obozu i unikać w ten sposób pracy. [przypis edytorski]

dekownik — osoba uchylająca się od walki a. od pracy. [przypis edytorski]

dekret 18 nivôse'a — chodzi o dekret Konwentu przyjęty z inicjatywy dantonisty Bourdona de l'Oise, pozbawiający ministrów prawa do dysponowania funduszami bez każdorazowego upoważnienia przez jeden z Komitetów. Nivôse to według kalendarza republikańskiego miesiąc na przełomie grudnia i stycznia. [przypis edytorski]

dekret — akt prawny mający moc ustawy. [przypis edytorski]

de Kruif, Paul (1890–1971) — amerykański mikrobiolog pochodzenia holenderskiego, popularyzator nauki; najbardziej znany jako autor książki Microbe Hunters (Łowcy mikrobów, 1926, wyd. pol. 1932), która nie tylko była bestsellerem jeszcze długo po publikacji, ale także zalecaną lekturą naukową i inspiracją dla wielu lekarzy i naukowców. [przypis edytorski]

dekurion — dziesiętnik, dowódca pododdziału liczącego 10 żołnierzy. [przypis edytorski]

de l'abîme aux étoiles (fr.) — od otchłani do gwiazd. [przypis edytorski]

delacja — denuncjacja. [przypis edytorski]

De la conduite prescrite aux viérges (fr.) — o przepisowym prowadzeniu się dziewic. [przypis edytorski]

Delacroix, Eugène (1798–1863) — malarz francuski, przedstawiciel romantyzmu. [przypis edytorski]

Delacroix, Eugene (1798–1863) — malarz francuski, przywódca kierunku romantycznego; tworzył portrety i obrazy historyczne. [przypis edytorski]

Delacroix, Ferdinand Victor Eugène (1798–1863) — fr. malarz, sztandarowy przedstawiciel romantyzmu; jego malarstwo pozostawało pod silnym wpływem Rubensa. [przypis edytorski]

Delacroix, Ferdinand Victor Eugène (1798–1863) — malarz francuski, czołowy przedstawiciel romantyzmu. [przypis edytorski]

de la derniere indifférence (fr.) — ostatecznej obojętności. [przypis edytorski]

De la Dignite et de l'Accroissement des Sciences — francuski tytuł napisanego po łacinie dzieła Francisa Bacona De dignitate et augmentis scientiarum (O godności i postępach nauk, 1623), w 1668 wpisanego przez Kościół katolicki na Indeks ksiąg zakazanych. [przypis edytorski]

de la Duchesse et de la Comtesse — o Księżnej i Hrabinie. [przypis edytorski]

Delafon, właśc. Henri Mamert Onésime Delafond (1805–1861) — fr. weterynarz, dyrektor Szkoły Weterynarii w Alfort. [przypis edytorski]

de la Grande Duchesse (fr.) — Wielkiej Księżnej. [przypis edytorski]

de la grande nation (fr.) — wielkiego narodu. [przypis edytorski]

De la musique, de la musique, avant toute chose (fr.) — muzyki, przede wszystkim muzyki; wyraz pragnienia a. postulatu umuzykalnienia sztuki: w epoce modernizmu czytelne nawiązanie do wiersza Paula Verlaine'a (1844–1896) Art Poétique (Sztuka poetycka) z 1874 r., wydanego w 1884 r. w tomie Jadis et Naguère), dedykowanego innemu poecie fr., Charles'owi Morice'owi i stanowiącego rodzaj poetyckiego manifestu symbolizmu. [przypis edytorski]

De la Poste (fr.) — pod pocztą. [przypis edytorski]

Delaroche, Paul (1797–1856) — francuski malarz, przedstawiciel akademizmu. [przypis edytorski]

de La Roncière, Emile François Guillaume (1804–1874) — fr. hrabia, oficer kawalerii oskarżony w 1835 w głośnym procesie o gwałt na 16-letniej córce swego przełożonego, Marie de Morell. Mimo przekonujących dowodów, że świadectwo dziewczyny było fałszywe, sąd uznał go za winnego i skazał na 10 lat więzienia. Dzięki staraniom rodziny La Roncière w 1843 został zwolniony. W 1848 sprawę wznowiono, został zrehabilitowany, po czym kontynuował karierę wojskową, został administratorem kolonialnym i gubernatorem Tahiti. [przypis edytorski]

de las Descalzas Reales (hiszp.) — dosł.: Bosych Królewskich, część hiszpańskiej nazwy królewskiego klasztoru klarysek w Madrycie, El Monasterio de las Descalzas Reales. [przypis edytorski]

Delassus, Henri (1836–1921) — francuski ksiądz katolicki, doktor teologii, autor tekstów antymasońskich. [przypis edytorski]

delator (łac.) — donosiciel, oskarżyciel publiczny. [przypis edytorski]

delatorstwo (daw.) — donosicielstwo. [przypis edytorski]

de Laubespin — prawdop. Louis Charles Antoine de Laubespin (1768–1800), generał armii Napoleona. [przypis edytorski]

de Laveaux, Ludwik (1868–1894) — malarz, uczeń Józefa Mehoffera, zmarły na gruźlicę. [przypis edytorski]

de la vieille roche (o turkusie, fr.) — prawdziwy turkus; nazwa używana niekiedy w jęz. francuskim dla odróżnienia go od odontolitu, zwanego turquoise de nouvelle roche. [przypis edytorski]

Delavigne, Casimir (1793–1843) — francuski poeta i dramaturg, członek Akademii Francuskiej (1825). [przypis edytorski]

Delcassé, Théophile (1852–1923) — francuski polityk, minister spraw zagranicznych w latach 1898–1905; podczas kryzysu marokańskiego (1905) przekonywał, że mimo gróźb Niemcy nie zdecydują się na wojnę, a nawet gdyby do niej doszło, Wielka Brytania stanie po stronie Francji; przegłosowany przez Radę Ministrów, podał się do dymisji. [przypis edytorski]

delegat — tu: reprezentant władzy króla Francji na prowincji, zajmujący się egzekwowaniem sprawiedliwości i kontrolowaniem administracji w jego imieniu. [przypis edytorski]

de l'Empire (fr.) — cesarstwa. [przypis edytorski]

Deleyre, [Alexandre] (1726–1797) — pisarz z grupy encyklopedystów, później sekretarz ambasady Choiseula w Wiedniu, wreszcie członek konwentu, gdzie głosował za śmiercią Ludwika XVI. [przypis edytorski]

Delfina — bohaterka powieści Delphine (1802) fr. autorki Madame de Staël (1766–1817). [przypis edytorski]

Delfinat — kraina hist. w płd.-wsch. Francji. [przypis edytorski]

Delfinat — region w południowo-wschodniej Francji. [przypis edytorski]

Delfinat — region w południowo-wschodniej Francji. [przypis edytorski]

delfiniak (żegl.) — rozpórka zamocowana prostopadle do bukszprytu (drzewca na dziobie statku), biegnąca w dół i służąca do mocowania lin stabilizujących bukszpryt. [przypis edytorski]

Delfin — następca tronu, zwł. francuskiego. [przypis edytorski]

delfin — następca tronu, zwł. francuskiego. [przypis edytorski]

Delfos — Delfy, starożytne miasto w środkowej Grecji, u podnóży Parnasu; centrum kultu Apollina, ze sławną wyrocznią. [przypis edytorski]

delft — fajanse z Delftu, ręcznie malowane naczynia o niebieskiej kolorystyce. [przypis edytorski]

Delft — miasto w zach. Holandii, od końca XVI w. jeden z głównych europejskich ośrodków produkcji fajansu, a później porcelany. [przypis edytorski]

delftyjskie fajansy— pochodzące z holenderskiego miasta Delft, od końca XVI w. jednego z głównych europejskich ośrodków produkcji fajansu, a później porcelany. [przypis edytorski]

Delfy — gr. miejscowość ze słynną świątynią i wyrocznią Apolla. [przypis edytorski]

Delfy — miasto greckie u stóp Parnasu, sławne ze świątyni i z wyroczni. [przypis edytorski]