Przypisy

Jan — Jan Salwiati, kardynał. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Zamoyski. [przypis redakcyjny]

Jan Jerzy Sulzer (1720–1779) — profesor akademii berlińskiej. Główne jego dzieło nosi tytuł Allgemeine Theorie der schönen Künste (1771–1774). [przypis redakcyjny]

Jan Joachim Winckelmann (1717–1768) — autor dzieła Dzieje sztuki starożytnej, które stało się podstawą właściwego odczucia i zrozumienia sztuki starożytnej. [przypis redakcyjny]

Jan Nepomucen, św. — Czech, utopiony (1393) na rozkaz króla Wacława IV, ponieważ (według podania) nie chciał naruszyć tajemnicy spowiedzi; w Polsce dość pospolite są jego posągi, zazwyczaj nad strumykami. [przypis redakcyjny]

Janowiec — miasteczko z zamkiem nad Wisłą, na płd.-zach. od Puław. [przypis redakcyjny]

Jan Salomon Semler (1725–1791) — teolog w Jenie. Główne jego dzieło nosi tytuł Abhandlung von freier Untersuchung des Kanons (1771–1775). [przypis redakcyjny]

Jan się rzezał w koszu — ośmieszająca kara: winny, zawieszony w koszu nad rzeką lub błotem, chcąc się uwolnić musiał przeciąć sznury i wpaść wraz z koszem do wody. [przypis redakcyjny]

Jan Styka — malarz bardziej popularny niż ceniony przez artystów. [przypis redakcyjny]

Jan Torricelli (1608–1647) — uczeń Galileusza, był wynalazcą barometru r. 1643. [przypis redakcyjny]

Janus (mit. rzym.) — jedno z najważniejszych bóstw staroitalskich, bóg początków i momentów przejścia, utożsamiany niekiedy z bogiem poranków, Matutynem; od jego imienia pochodzi łac. nazwa miesiąca rozpoczynającego rok, stycznia: Ianuarius; patron umów i sojuszów; opiekun drzwi, bram i mostów; miał władzę nad przeszłością i przyszłością, niebem i ziemią; przedstawiany był zwyczajowo z dwiema twarzami, jego atrybutami były klucze i laska. [przypis redakcyjny]

Jan Waleryusz — szlachcic z Wenecji, nieprzyjaciel kobiet. [przypis redakcyjny]

Jan z Tenczyna — powieść J. U. Niemcewicza (1825). [przypis redakcyjny]

Ja pyśmo widdaw (z ukr.) — oddałem list. [przypis redakcyjny]

jarczak — rodzaj siodła. [przypis redakcyjny]

jarczak (z tatar.) — rodzaj siodła lekkiego; bliższe objaśn. w tekście. [przypis redakcyjny]

Jaremie ne zderżysz (z ukr.) — Jeremiemu nie dasz rady. [przypis redakcyjny]

jargać a. jargotać — hałasować. [przypis redakcyjny]

jar (geolog.) — kanion, forma ukształtowania terenu o wąskim dnie i spadzistych zboczach. [przypis redakcyjny]

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża. [przypis redakcyjny]

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

jarmułka — czapeczka. [przypis redakcyjny]

jarmułka — okrągła czapeczka bez daszka, noszona przez Żydów. [przypis redakcyjny]

Jaroszyn — dziś: Góra Jaroszyn, miasteczko nad Wisłą naprzeciwko Puław.. [przypis redakcyjny]

jar — wydłużone zgłębienie terenu o wąskim dnie i stromych zboczach. [przypis redakcyjny]

jary — Jamy, doły, skaliste wąwozy. [przypis redakcyjny]

Jaryny, Motruny, Ulany — wyrazy wyróżnione oznaczają albo tytuł albo główne postacie utworów Kraszewskiego. [przypis redakcyjny]

jarzyna — jare (siane na wiosnę) zboże. [przypis redakcyjny]

jarzyna — t. j. jare zboea. [przypis redakcyjny]

jarzyny — tu: zboża jare, siane na wiosnę. [przypis redakcyjny]

jaśniejszy słońca (starop.) — genetivus comparationis, zamiast: jaśniejszy od słońca. [przypis redakcyjny]

jasełka — żłóbek z maleńkim Jezusem, szopka. [przypis redakcyjny]

Jaskinią, od świętego starca urobioną — „świętym starcem” jest św. Patrycjusz, apostoł Irlandii (ur. 372. r.); założył on według podania w pewnej jaskini czyściec, w którym się ludzie jeszcze za życia mogli oczyszczać z grzechów. [przypis redakcyjny]

jaskinne proroctwo — proroctwo ogłoszone w jaskini. [przypis redakcyjny]

Ja (…) słodycz miarkując goryczą — To jest słodycz bezmierną, jaką czuł z rozmowy z tym duchem, miarkował goryczą smutnych dla siebie przepowiedni, jakie jemu ten duch objawił. [przypis redakcyjny]

Jasna brona — (brama), wysoka Porta (turecka). [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — Clermont. [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — [tu:] Clermont. [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — [w oryginale:] miasto Clermont-Ferrand we Francji. [przypis redakcyjny]

jasne dzieło (starop.) — bitwa w otwartym polu. [przypis redakcyjny]

jasne. [przypis redakcyjny]

Jasność od światła wiecznego (…) inne rzeczy tobie miłe — Tylko rzeczywiste, wiekuiste światło rodzi miłość. Miłość ziemskich rzeczy, a czego sami nie przeczuwamy, rodzi się dlatego tylko, że te ziemskie rzeczy, oświecając się promieniem wiecznej światłości, coś boskiego w sobie mają. [przypis redakcyjny]

jasności własna cnota wodzi — w rękopisie miejsce odcięte. [przypis redakcyjny]

Jassejczykowie chwalili się, że u nich stał pod otwartym niebem posąg [Westy] — Polybios Historia, lib. XVI, § 11. Op. t. II, p. 443 ed. Ernest. [przypis redakcyjny]

jastrząb ściany popryskał — jastrzębie i inne ptaki łowieckie trzymano dla uciech w swoich pokojach. [przypis redakcyjny]

jasyr — jeńcy uprowadzeni przez Turków a. Tatarów. [przypis redakcyjny]

jasyr — niewola tatarska. [przypis redakcyjny]

jasyr — niewolnicy, jeńcy. [przypis redakcyjny]

jasyr — zdobycz, zwł. jeńcy. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — jeńcy, niewolnicy. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewola. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewola tatarska lub turecka. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewola tatarska. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewolnicy, jeńcy. [przypis redakcyjny]

jaszcz — artyleryjski wóz konny służący do przewożenia amunicji. [przypis redakcyjny]

jaszczur — skóra wyprawna z zachowaniem łuskowatej, a przynajmniej chropawej powierzchni. Tu mowa niewątpliwie o rękojeściach szabel oprawnych w „jaszczur”, a wysadzanych drogimi kamieniami. [przypis redakcyjny]

jaszczyk — dwukołowy wóz ze skrzynią do przewożenia. [przypis redakcyjny]

jaszczyk — naczynie drewniane okrągłe, niskie. [przypis redakcyjny]

jatagan — wschodnia broń sieczna pośrednia między nożem a szablą [przypis redakcyjny]

Ja też (…) do nich — zdanie skrócone: skoczę do nich, pędzę do nich; podobnie często u Sienkiewicza: „W nich!”. [przypis redakcyjny]

ja tiebia wiżu! (ros.) — widzę cię! [przypis redakcyjny]

jatka (tu forma D. lm: jatek) — tu: stragan. [przypis redakcyjny]

ja tobie gród ten zachowałem — Tyrezjasz zachował Teby, gdy podczas najazdu Siedmiu na miasto poradził Kreonowi, aby tenże własnego syna (zapewne Megarcusa) poświęcił, a tą śmiercią okupił wybawienie. [przypis redakcyjny]

Jawi mi się — następuje przedstawienie wizji. [przypis redakcyjny]

jawny (jaw.) — wydatny. [przypis redakcyjny]

jawnym wzgorszeniem zaraża i truje — jako przeciwstawienie obłudnego świętoszka pokazuje tu Krasicki młodego franta, pozbawionego wszelkich norm etycznych, szermującego nadto hasłami antyreligijnymi. [przypis redakcyjny]

Jaworski — drukarz i wydawca zbiorowych dzieł Żmichowskiej (1861), do którego pisarka miała różne żale. [przypis redakcyjny]

Jaxiada — żartobliwy poemat Gaszyńskiego o Jaksie Marcinkowskim, marnym wierszoklecie warszawskim. [przypis redakcyjny]

jaźwiec — borsuk. [przypis redakcyjny]

Jaże ne hirszy (z ukr.) — przecież nie jestem gorszy. [przypis redakcyjny]

Jazdów nad Warszawą — W Jazdowie (Ujazdowie), wówczas wsi podwarszawskiej, we dworze Radziwiłłów odbyło się w r. 1578 wesele Krystyny Radziwiłłówny i Jana Zamoyskiego. Tytuł Odprawa nie znaczy odmowy, lecz załatwienie, jak dzisiaj odprawa celna lub paszportowa. [przypis redakcyjny]

Jazdów — Ujazdów, dawniej osobne miasteczko, dziś część Warszawy. [przypis redakcyjny]

Jazon — bohater tzw. „wyprawy argonautów” po złote runo do Kolchis (płd.–wsch. wybrzeże Morza Czarnego). [przypis redakcyjny]

Jazon — Jazon z Jolkos w Tessalii wyprawił się do Kolchis pod Kaukazem po złote runo, które po wielu trudnościach zdobył. [przypis redakcyjny]

Jazon — jeden z Argonautów, z pomocą córki królewskiej, Medei, zdołał zabrać złote runo w Kolchidzie i pojął ją za żonę, później jednak opuścił dla Kreusy, córki króla korynckiego, Kreona. [przypis redakcyjny]

Jazon — według Ksiąg Machabejskich (księga 2, rozdz. 4) ofiarował królowi Antiochowi wielką sumę pieniężną, ażeby zostać najwyższym kapłanem i uzyskać pozwolenie królewskie na otwarcie domów gier w jego państwie; sam przyczynił się do wzrostu pogaństwa. [przypis redakcyjny]

jaz — zagroda w łożysku rzeki dla połowu ryb. [przypis redakcyjny]

J. B. Krzywosąd de Chobrsanowice Chobrzański eques polonus fecit Lutetiae Parinorum. Anno Domini 1868 (łac.) — wykonał J. B. Krzywosąd z Chobrzanowic Chobrzański, szlachcic polski, Paryż, roku pańskiego 1868. [przypis redakcyjny]

Jędrzej — Andrzej Towiański. [przypis redakcyjny]

jędrznieć (daw.) — twardnieć. [przypis redakcyjny]

jędza niezgody — Eris, w mit. gr. bogini kłótni i chaosu. To ona rzuciła między trzy boginie, Herę, Atenę i Afrodytę, złote jabłko przeznaczone dla najpiękniejszej, co doprowadziło ostatecznie do wojny trojańskiej, kiedy Parys rozstrzygnął, że jabłko należy się bogini miłości. Tu: atrybuty takie jak pochodnie trzymane w rękach i węże świadczą o skrzyżowaniu postaci Eris z wizerunkiem Erynii (rzym. Furii), bogiń zemsty, gniewu i kary. [przypis redakcyjny]

języczna (gwar.) — gadatliwa, kłótliwa. [przypis redakcyjny]

językiem, którym w całej Berberii, a nawet w Konstantynopolu mówią Turcy i chrześcijanie, a który nie jest ani tureckim, ani hiszpańskim — Jest to język pospolicie w Turcji nazywany językiem Franków — langue franque. [przypis redakcyjny]

języki kocie — małe białe chmurki, lekkie i nastrzępione po brzegach. [przypis redakcyjny]

język — jeniec, od którego można wymusić informacje. [przypis redakcyjny]

język — jeniec wypytywany i brany na tortury dla zdobycia informacji o wrogu. [przypis redakcyjny]

język — jeniec, zmuszony do zeznań. [przypis redakcyjny]

Język mój wygasł (…) tak chciały wyroki — Życie postępuje ciągle naprzód, w nowych kształtach i przeobrażeniach. Dlatego mowa ludzka tym powszechnym prawom przeobrażenia również podlega. [przypis redakcyjny]

język trzymaj od najęcia — bądź płatnym chwalcą. [przypis redakcyjny]

język — tu: jeniec, od którego można wymusić informacje. [przypis redakcyjny]

język — wieści (od jeńca). [przypis redakcyjny]

jechać człapią — jechać powoli. [przypis redakcyjny]

jechać nie bardzo się — w rkp. wyrazy te (u dołu) obcięte. [przypis redakcyjny]

jechać rysią — jechać chyżo, szybko. [przypis redakcyjny]

Jeden cień byłby podobny do lutni — Lutnia ma okrągły wystający brzuch, a cienką szyję; w tym więc podobieństwo do chorego na wodną puchlinę. [przypis redakcyjny]

jeden grędą, drugi inochodą — gręda: bieg konia średni; inochód, jednochód: prędszy od [grędy chód] konia, [tj. kłus]. Pierwszy niedobrym poczytywać musiano, jak widać poniżej w tekście. [przypis redakcyjny]

jeden (jak mówili starożytni) kozła doi, a drugi rzeszoto podstawia — przysłowie o dojeniu kozła i podstawianiu rzeszota (czy sita) znajduje się pierwszy raz u historyka II wieku przed Chr. Polibiusza (Polybios, ks. 33, rozdz. 21, § 1–2) w formie: πότερον ὁ τὸν τράγον ἀμέλγων ἀφρονέστερος ἢ ὁ τὸ κόσκινον ὑπέχων (=kto nierozumniejszy: czy dojący kozła, czy podstawiający sito). Znajduje się też ono w piśmie Lukiana (Lukianos z II wieku naszej ery) pt. Demonax, § 28, jak niemniej w zbiorze przysłów greckich Pseudo-Diogeniana. (Objaśnienia udzielone tłumaczowi przez prof. Stanisława Witkowskiego). [przypis redakcyjny]

jeden jest Pan smutku i nagrody — to z kolei aluzja do miejsc Biblii (księgi Estery, Barucha, Hioba w Starym Testamencie). [przypis redakcyjny]

jeden jest taki, że bezwarunkowo nie mogę go pokazać — Stendhal ma zapewne na myśli papieża Aleksandra VI Borgię. [przypis redakcyjny]

jeden — Kleombrot z Ambracji. [przypis redakcyjny]