Przypisy

tentować (z fr. tenter: próbować, usiłować) — tu: kusić. [przypis edytorski]

tentować (z łac.) — kusić. [przypis edytorski]

tentować (z łac.) — pokusić się; próbować. [przypis edytorski]

tentować (z łac.) — próbować. [przypis edytorski]

tentować (z łac.) — próbować, usiłować. [przypis edytorski]

tentować (z łac.) — zabiegać, starać się. [przypis edytorski]

Tentyra — dziś popr. Dendera, miasto na lewym brzegu Nilu, słynne z jednego z najlepiej zachowanych egipskich kompleksów świątynnych, z główną świątynią poświęconą bogini Hathor. [przypis edytorski]

Ten upokorzył świat roślin zielonych, stanowiąc ich hierarchię — niewkluczone, że autor ma tu na myśli Karola Linneusza (1707–1778), szwedzkiego przyrodnika, twórcę systematyki roślin i zwierząt. [przypis edytorski]

tenuta — czynsz dzierżawny. [przypis edytorski]

tenuta (z wł.) — czynsz dzierżawny. [przypis edytorski]

Ten włóczęga okrzykiem: „Ziemia!” powitał pierwszy nowe lądy — być może chodzi tu o Krzysztofa Kolumba (1451–1506) i jego odkrycie Ameryki. [przypis edytorski]

Ten w tryumfie wykrzyknął — Rudolf Virchow (1821–1902), niemiecki lekarz anatom, jeden z twórców współczesnej patologii. [przypis edytorski]

Tenże [dr Antoni Peretiatkowicz], Tłumaczenie „Contrat Social Rousseau'a” z objaśnieniami, Poznań 1920 — tj. Jan Jakób Rousseau, Umowa społeczna, przeł. i objaśnił Antoni Peretiatkowicz, wyd. 2, Poznań, Gebethner i Wolff, 1920. [przypis edytorski]

ten zaś prawdziwy już gdzieś tam podobno zginął — prawdziwy Dymitr, syn cara Iwana Groźnego, po śmierci ojca w 1584 roku został przez radę regencyjną zesłany wraz z matką do Uglicza, gdzie zginął w wieku 8 lat w niejasnych okolicznościach. [przypis edytorski]

ten z błyskawicy nam dymu nie chce pokazać, lecz z dymu światło — sens: ten robi więcej, niż zapowiada. [przypis edytorski]

Tenzelius, właśc. Andreas Tenzel — XVII-wieczny autor ksiąg o tematyce medycznej, fizyko-chemicznej oraz filozoficznej; jego prace zebrane zostały wydane w 1753 r. w Lipsku pt. Medizinisch - philosophisch und sympathetische Schriften - Medicina Diastatica und Scripta Gemina [przypis edytorski]

Ten z kamiennego okopu zdobył — kodeks Hammurabiego został odkryty w Suzie przez Gustave'a Jéquiera (1868–1946), francuskiego archeologa, członka ekspedycji Jacques'a de Morgana. [przypis edytorski]

Ten zwalił się na motłoch wyrazów różnojęzycznych i skuł w niewolę jedności — być może chodzi o Ludwika Zamenhofa (1859–1917), twórcę esperanto. [przypis edytorski]

Teodas — postać z Dziejów Apostolskich (Dz 5:36–37); zginął zabity, a jego kilkuset zwolenników rozproszyło się. [przypis edytorski]

teodocjanie — niewielka grupa religijna założona ok. 190 przez Teodotusa, nauczającego, że Jezus był człowiekiem, który po chrzcie stał się Chrystusem (adopcjanizm). [przypis edytorski]

Teodocjon (II w. n.e.) — hellenistyczny żydowski uczony i lingwista, autor tłumaczenia Biblii hebrajskiej na język grecki. [przypis edytorski]

Teodoret z Cyru (ok. 386–ok. 486) — teolog i pisarz chrześcijański, biskup Cyru w Syrii, zaliczany do tzw. ojców Kościoła; w 430 przeciwstawił się potępieniu Nestoriusza przez Cyryla z Aleksandrii i decyzjom soboru efeskiego (431) w tej sprawie; w 451 wezwany na sobór chalcedoński potępił naukę Nestoriusza i został zrehabilitowany; w 553 na drugim soborze konstantynopolitańskim jego pisma przeciw Cyrylowi i soborowi efeskiemu zostały potępione jako jeden z tzw. Trzech rozdziałów. [przypis edytorski]

Teodor Gryfita (zm. 1237) — wojewoda krakowski w latach 1231–1237. [przypis edytorski]

Teodor, herbu Gryf, wojewoda krakowski, klasztor cysterneńskich mnichów w Ludźmierzu, wsi swojej niedaleko Nowego Targu, fundował, lecz iż od zbiegów często tam przenagabanie miewali mniszy, i przeto na Szczyrzyce się stamtąd przenieśli — Marcin Bielski (ok. 1495–1575), Kronika, Warszawa 1764, s. 131. [przypis edytorski]

Teodor I Neuhoff, urodzony jako Theodor Stephan Freiherr von Neuhoff (1694–1756) — niemiecki wojskowy, dyplomata, agent i awanturnik, król Korsyki od kwietnia do listopada 1736. Wędrując po Europie, nawiązał we Włoszech kontakty z korsykańskimi emigrantami i powstańcami, których przekonał, że uda mu się wyzwolić ich kraj spod dominacji genueńskiej, o ile obwołają go królem. Uzyskał pomoc militarną władcy Tunis, wylądował na Korsyce, po czym 15 kwietnia 1736 został wybrany na króla i koronowany. Prowadził wojnę przeciwko Genui, początkowo odnosząc pewne sukcesy. Po porażce i wyznaczeniu przez genueńczyków ceny za jego głowę odpłynął za granicę w poszukiwaniu pomocy; został aresztowany w Holandii za długi. Po odzyskaniu wolności powracał na Korsykę w 1738, 1739 i 1743, ale zjednoczone siły francusko-genueńskie nadal okupowały wyspę. [przypis edytorski]

Teodoros z Samos (VI w. p.n.e.) — wybitny rzeźbiarz i architekt grecki; przypisywano mu wynalezienie odlewania z brązu oraz kątownicy i poziomnicy. [przypis edytorski]

Teodor Tomasz Jeż (pseud.), właśc. Zygmunt Miłkowski (1824–1915) — jeden z najpłodniejszych pisarzy polskich, publicysta i polityk niepodległościowy, uczestnik powstania węgierskiego, pułkownik powstania styczniowego. [przypis edytorski]

Teodor Wierzbowski (1853–1923) — profesor historii literatury polskiej na ros. uniwersytecie w Warszawie. [przypis edytorski]

Teodoryk — w poemacie Dytryk. [przypis edytorski]

Teodor z Cyreny (V w. p.n.e.) — grecki matematyk, znany z dialogów Platona Teajtet, Sofista oraz Polityk. [przypis edytorski]

Teodosius cesarz — Zob. Si quis imperatori maledixerit. L. Unica. [przypis edytorski]

Teodozjusz II (401–450) — syn cesarza Arkadiusza i wnuk Teodozjusza I Wielkiego, w latach 408–450 cesarz wschodniorzymski. [przypis edytorski]

Teodozjusz I Wielki (347–395) — ostatni cesarz władający wschodnią i zachodnią częścią cesarstwa rzymskiego. [przypis edytorski]

Teodozjusz I Wielki (347–395) — ostatni cesarz władający zarówno wschodnią, jak i zachodnią częścią cesarstwa rzymskiego; od roku 389 serią dekretów ogłosił wyznanie nicejskie chrześcijaństwa religią panującą; zaprowadził konsekwentne, szeroko zakrojone prześladowania instytucji i obyczajów pogańskich na terenie całego państwa. [przypis edytorski]

Teodozjuszów — dziś popr.: Teodozjuszowy a. Teodozjusza. [przypis edytorski]

Teodozyus więtszy jako ś. Ambrożego w Medyolanie czcił i jako się jego zwierzchności kościelnej bał, religiej i kapłanom głowę swoję i majestat na przyjmowanie danej od nich pokuty uniżając, czytaj w żywocie ś. Ambrożego — w roku 390 dowódca cesarskiego garnizonu w Tessalonikach aresztował popularnego woźnicę rydwanów i został zlinczowany przez tłum. Dla utrzymania autorytetu władzy i ukarania miasta, z rozkazu cesarza Teodozjusza, kiedy mieszkańcy Tessalonik zebrali się w cyrku, wojska cesarskie dokonały masakry, zabijając 7000 osób. Ambroży, biskup Mediolanu, w którym mieścił się wówczas dwór cesarski, potępił władcę i odmówił mu prawa przyjmowania eucharystii, dopóki nie okaże skruchy i nie odbędzie pokuty. Po kilku miesiącach pokuty Teodozjusz został dopuszczony do mszy. [przypis edytorski]

teodycea — gałąź teologii zajmująca się problemem, jak pogodzić ideę dobrego, miłosiernego i sprawiedliwego Boga-stwórcy wszechświata z istnieniem w świecie zła. Dzieło Kanta dotyczące tej kwestii nosi tytuł O niepowodzeniu wszelkich prób filozoficznych w przedmiocie teodycei (1791). [przypis edytorski]

teodycea — próba uzgodnienia przekonania o dobroci i wszechmocy Bożej z obecnością zła na świecie. [przypis edytorski]

teodycea — usprawiedliwianie Boga; w teologii chrześcijańskiej próba znalezienia wyjaśnienia sprzeczności między tezą o dobroci Boga a złem dziejącym się na świecie. [przypis edytorski]

teodydakta — nauczany przez Boga. [przypis edytorski]

Teofano — W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu: tragedia z historii Bizancjum X wieku, dramat autorstwa Tadeusza Micińskiego z 1909 roku. [przypis edytorski]

Teofilakt Simokata (pierwsza poł. VII w. n.e.) — urodzony w Egipcie, sekretarz i prefekt w cesarstwie bizantyńskim za rządów Herakliusza I (610–641); historyk, autor ośmiotomowej Historii, opisującej panowanie cesarza Maurycego (ok. 539–602), który sprawował władzę w Bizancjum od 582 r. n.e. [przypis edytorski]

Teofil Trzciński (1878–1952) — dyrektor i reżyser teatralny, recenzent m.in. „Czasu”, kierownik Teatru im. Słowackiego w latach 1918–1926 i 1929–1932, także teatrów we Lwowie i Poznaniu; za jego dyrektury na scenie krakowskiej debiutował Witkacy, wystawiono wielokrotnie Fredrę; zasłynął plenerowym spektaklem Odprawy posłów greckich, niekanonicznym ujęciem Kordiana i Dziadów. [przypis edytorski]

Teofil Trzciński dostał taki pozew o trzy korony z halerzami — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Teofil Trzciński (rys. K. Frycz). [przypis edytorski]

Teofrast z Eresos (ok. 370–287 p.n.e.) — uczony i filozof grecki, uczeń Arystotelesa, potem jego następca w szkole perypatetyków; prowadził rozważania etyczne i charakterologiczne (w Charakterach przedstawił 30 portretów literackich przedstawiających typowe wady ludzkie); uznawany też za „ojca” botaniki. [przypis edytorski]

Teofrast z Eresos (ok. 370–287 p.n.e.) — uczony i filozof grecki, uczeń Arystotelesa, potem jego następca w szkole perypatetyków; prowadził rozważania etyczne i charakterologiczne (w Charakterach przedstawił 30 portretów literackich przedstawiających typowe wady ludzkie); uznawany za „ojca” botaniki, zajmował się systematyką, morfologią, fizjologią i geografią roślin. [przypis edytorski]

Teofrast z Eresos (ok. 370–287 p.n.e.) — uczony i filozof grecki, uczeń Arystotelesa, potem jego następca w szkole perypatetyków; uznawany za „ojca” botaniki; jego pogląd na Demadesa i Demostenesa jako mówców przytacza Plutarch w Żywocie Demostenesa 10.2. [przypis edytorski]

Teofrast z Eresos (ok. 370–287 p.n.e.) — uczony i filozof grecki, uczeń Arystotelesa, potem jego następca w szkole perypatetyków; uznawany za „ojca” botaniki, zajmował się systematyką, morfologią, fizjologią i geografią roślin. [przypis edytorski]

Teofrast z Eresos (ok. 370–287 p.n.e.) — uczony i filozof grecki, uczeń Arystotelesa, potem jego następca w szkole perypatetyków; uznawany za „ojca” botaniki, oddawał się wnikliwym i obszernym studiom nad systematyką, morfologią, fizjologią i geografią roślin. [przypis edytorski]

Teognis z Megary (VI w. p.n.e.) — grecki poeta liryczny, autor utworów o tematyce poruszanej podczas biesiad arystokratycznych, zawierających m.in. wskazania moralne dla młodego arystokraty. [przypis edytorski]

teogonia (z gr.) — pochodzenie bogów; wierzenia religijne dotyczące pochodzenia bóstw; także nazwa utworów na ten temat. [przypis edytorski]

Teoklymenos (mit. gr.) — wieszczek z Odysei, potomek Melamposa, legendarnego wróżbity i uzdrowiciela. [przypis edytorski]

Teokryt (ok. 310–ok. 250 p.n.e.) — grecki poeta, twórca sielanki jako gatunku literackiego; kilka z jego Idylli dotyczy miłości homoseksualnej. [przypis edytorski]

Teokryt (ok. 310–ok. 250 p.n.e.) — grecki poeta, twórca sielanki jako gatunku literackiego. [przypis edytorski]

Teokryt (ok. 310–ok. 250 p.n.e.) — gr. poeta, twórca sielanki jako gatunku literackiego. [przypis edytorski]

Teokryt (ok. 310–ok. 250 p.n.e.) — poeta grecki, uznawany za twórcę gatunku literackiego sielanki. [przypis edytorski]

Teon z Aleksandrii (ok. 335 – ok. 405) — gr. matematyk i astronom, ostatni przełożony Biblioteki Aleksandryjskiej, ojciec Hypatii. [przypis edytorski]

teopais — boski młodzieniec (T. Kłak rozumie pojawiające się w wierszu określenie teopais jako zlepek dwóch greckich słów theos -bóg i pais-pacholę, młodzieńca, z: Wyobraźnia i słowo. Nuta człowiecza Józefa Czechowicza Magdaleny Bąk). [przypis edytorski]

Teopomp z Chios (ok. 380–ok. 315 p.n.e.) — historyk i mówca grecki; autor pracy Hellenika (Dzieje Grecji), będącej kontynuacją Wojny peloponeskiej Tukidydesa, oraz obszernego dzieła Philippika historiai, dotyczącego dziejów panowania Filipa II; jego utwory zachowały się tylko we fragmentach. [przypis edytorski]

teorban (daw.) — instrument muz. podobny do lutni, lecz grający w niższej tonacji. [przypis edytorski]

teorban — instrument muz. podobny do lutni, lecz o niższym brzmieniu. [przypis edytorski]

teorban — instrument muzyczny podobny do lutni; popularny na Ukrainie. [przypis edytorski]

teorban — instrument muzyczny podobny do lutni. [przypis edytorski]

teorban — instrument, odmiana lutni. [przypis edytorski]

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny. [przypis edytorski]

teorema a. teoremat (z gr.) — twierdzenie pochodne, wyprowadzone na drodze wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów (twierdzeń pierwotnych) danego systemu logiczno-matematycznego; tu przenośnie: zadanie do rozwiązania. [przypis edytorski]

teoremat — pojęcie z zakresu logiki oznaczające twierdzenie pochodne w obrębie systemu dedukcyjnego, wyprowadzone za pomocą wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów tego systemu. [przypis edytorski]

teoremat — twierdzenie wyprowadzone z innych twierdzeń danego systemu naukowego. [przypis edytorski]

teoremat (z gr.) — twierdzenie pochodne, wyprowadzone na drodze wnioskowania dedukcyjnego z aksjomatów (pewników, twierdzeń pierwotnych) danego systemu. [przypis edytorski]

teoria drobnych ciałek — teoria atomistyczna. [przypis edytorski]

teoria Jamesa-Langego — najwcześniejsza z teorii wyjaśniających mechanizm powstawania emocji, opracowana w XIX w. niezależnie przez Williama Jamesa i Carla Langego. Wg niej w odpowiedzi na zewnętrzny bodziec (np. zauważenie kogoś lub czegoś) w ciele danej osoby zachodzą zmiany somatyczne (np. przyspieszone bicie serca), które następnie są interpretowane przez tę osobę jako określona emocja. [przypis edytorski]

teoria Kretschmera — podział wszystkich ludzi na dwa zasadnicze typy (mające jeszcze swoje poddziały) ogólnie, cyklotymików (cieleśnie: pykników — grubych, duchowo otwartych) i schizotymików (cieleśnie: leptosomów — chudych i w sobie zamkniętych). Do tego dołączają się jeszcze typy atletyczne o „duszy” schizotymicznej i dysplastyczne, eunuchoidy. Zasada: ścisły związek struktury psychicznej ze strukturą ciała: szpital wariatów — szkło powiększające dla obserwacji normalnej miazgi ludzkiej. [przypis dodany do pierwodruku fragmentu rozdziału: „Skawa” nr 5, maj 1939; red. WL] [przypis edytorski]

teoria Lamarcka o dziedziczeniu przyzwyczajeń — wysunięta przez francuskiego przyrodnika Jeana Baptiste de Lamarcka (1744–1829) wczesna teoria ewolucji, zakładająca, że organizm może przekazywać potomstwu cechy fizjologiczne, które sam nabył w ciągu swego życia (dziedziczenie cech nabytych). [przypis edytorski]

teoria lelewelowska — propagowana przez Joachima Lelewela teoria historiozoficzna, zgodnie z którą państwo polskie powstało w wyniku wojny i podboju: szlachta wywodzi się od najeźdźców (Lechitów), zaś chłopi od rdzennej ludności (Wenedów). [przypis edytorski]

teoria mnogości (mat.) — dział logiki matematycznej zajmujący się zbiorami. [przypis edytorski]

teoria nieoznaczoności Heisenberga — popr.: zasada nieoznaczoności (a. nieokreśloności), sformułowana w 1927 przez niem. fizyka Wernera Heisenberga, będąca konsekwencją dualizmu korpuskularno-falowego; Heisenberg: cząsteczka musi posiadać albo prędkość, albo zajmować pewne miejsce, lecz obu tych właściwości posiadać jednocześnie nie może: faktyczny sens zasady nieoznaczoności jest inny: nie można z dowolną dokładnością wyznaczyć jednocześnie położenia oraz pędu cząstki. Im dokładniej mierzy się położenie, tym mniej dokładnie można określić pęd i odwrotnie, gdyż akt pomiaru jednej z tych wielkości wpływa na drugą. [przypis edytorski]

teoria poznania a. teoria nauki a. epistemologia — dział filozofii zajmujący się relacjami między procesem poznawania i samym poznaniem a rzeczywistością. Bada pojęcia takie jak wiedza, prawda, spostrzeganie, poznanie, opinia, fakt. [przypis edytorski]

teoria „wiecznego powrotu” — koncepcja filozoficzna zakładająca, że świat powtarzał się i będzie powtarzać się wciąż w tej samej postaci nieskończenie wiele razy. W nowożytności rozwijana była przez Friedricha Nietzschego. [przypis edytorski]

teorię antynomii postawił pierwszy Kant — w Krytyce czystego rozumu. [przypis edytorski]

teozofia (z gr. theos: bóg i sophia: mądrość) — światopogląd łączący w sobie różne idee wywodzące się z neoplatonizmu i buddyzmu: wiarę w bezosobowy, wieczny Absolut, kosmos będący jego emanacją, we wszechobecną świadomość (panteizm), w karmę (odpowiedzialność każdej istoty za własne czyny, których skutki oddziałują na następne wcielenie), reinkarnację (drogę wcieleń duszy od stadiów roślinnych, poprzez zwierzęce do ludzkiego), ewolucję wszechświata, w tym również ludzi, w kierunku doskonałości i zjednoczenia z absolutem. Takie poglądy religijno-filozoficzne propagowało założone w 1875 r. w Nowym Yorku przez Helenę Bławatską Towarzystwo Teozoficzne. [przypis edytorski]

teozof — wyznawca teozofii (z gr. theos: bóg i sophia: mądrość), światopoglądu łączącego w sobie różne idee wywodzące się z neoplatonizmu i buddyzmu: wiarę w bezosobowy, wieczny Absolut, kosmos będący jego emanacją, we wszechobecną świadomość (panteizm), w karmę (odpowiedzialność każdej istoty za własne czyny, których skutki oddziaływują na następne wcielenie), reinkarnację (drogę wcieleń duszy od stadiów roślinnych, poprzez zwierzęce do ludzkiego), ewolucję wszechświata, w tym również ludzi, w kierunku doskonałości i zjednoczenia z absolutem. Takie poglądy religijno-filozoficzne propagowało założone w 1875 r. w Nowym Yorku przez Helenę Bławatską Towarzystwo Teozoficzne. [przypis edytorski]

teperella — kołnierz marszczony. [przypis edytorski]

teperelle — krezy. [przypis edytorski]

tepidarium (łac.) — ogrzewane pomieszczenie w łaźniach rzymskich (termach), służyło jako miejsce relaksu, spotkań i rozmów. [przypis edytorski]

tepidarium (łac.) — pomieszczenie w łaźni o letniej temperaturze. [przypis edytorski]

tepidarium (łac.) — sala w łaźni służąca do ciepłych kąpieli. [przypis edytorski]

Te piosenki — i ten szczegół biograficzny Konrada zaczerpnął poeta z własnego życia; możemy się domyślać, że dziewczęta rozmawiają o pierwszym tomiku Poezji Mickiewicza.DO WERYFIKACJI [przypis edytorski]

te płaskie brednie nie zasługują na karę więzienia — w maju 1767 Rousseau powrócił do Francji, ale pod fałszywym nazwiskiem, gdyż nadal objęty był nakazem aresztowania z powodu publikacji Emila. [przypis edytorski]

te przybysze — dziś popr. forma M lm: ci przybysze. [przypis edytorski]

terać (daw.) — marnować, tracić. [przypis edytorski]

terać (daw.) — tracić. [przypis edytorski]

Terach — syn Nachora, ojciec Abrama (Rdz 11,24–26). [przypis edytorski]

tera — dziś popr.: teraz. [przypis edytorski]

tera (gw.) — teraz. [przypis edytorski]

terakota — wyroby z oczyszczonej i wypalonej gliny, zwykle figurki lub ozdobne płytki. [przypis edytorski]

terasa (daw.) — taras. [przypis edytorski]

terasa (daw.) — taras. [przypis edytorski]

terasa — płaski próg na zboczu doliny rzecznej lub nad brzegiem morza. [przypis edytorski]

terasa — płaski teren na zboczu doliny rzeki lub nad brzegiem morza. [przypis edytorski]

terasa — tu daw.: taras. [przypis edytorski]