Przypisy

Marsylianka — francuska pieśń rewolucyjna (słowa i muzyka Claude Joseph Rouget de Lisle, 1792), jej pierwotny tytuł odwoływał się do historycznego wydarzenia wymarszu rewolucyjnej Armii Renu Chant de marche de l'Armée du Rhin („Marsz wojenny Armii Renu”), tytuł popularny zyskała jako śpiewana przez rewolucyjnych żołnierzy z Marsylii podczas szturmu na pałac Tuileries; pieśń stała się hymnem Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w okresie Restauracji zakazana, od 1879 r. funkcjonuje jako hymn państwowy Republiki Francuskiej. [przypis edytorski]

Marsylianka — francuski hymn narodowy, powstały w 1792. [przypis edytorski]

Marsylianka — hymn narodowy Francji; słowa i kompozycja autorstwa Claude'a Josepha Rougeta de Lisle'a. [przypis edytorski]

Marsylianka — patriotyczna pieśń francuska z czasów Rewolucji Francuskiej, napisana w 1792 jako Marsz wojenny Armii Renu. Zyskała wielką popularność i nową nazwę, kiedy do Paryża triumfalnie wkroczyły oddziały ochotników z Marsylii, śpiewające ją jako swoją piosenkę marszową. W 1795 Marsylianka została ogłoszona hymnem państwowym Republiki Francuskiej. [przypis edytorski]

Marsylianka — patriotyczna pieśń fr. z czasów Rewolucji Francuskiej, napisana w 1792 przez Claude'a Josepha Rouget de Lisle jako Marsz wojenny Armii Renu. Zyskała wielką popularność i nową nazwę, kiedy do Paryża triumfalnie wkroczyły oddziały ochotników z Marsylii, śpiewające ją jako swoją piosenkę marszową. W 1795 Marsylianka została ogłoszona hymnem państwowym Republiki Francuskiej. [przypis edytorski]

Marsylianka — pieśń rewolucyjna z czasów Rewolucji Francuskiej, w 1795 ogłoszona hymnem państwowym Republiki Francuskiej; w czasach cesarstwa i późniejszych zastąpiona w tej roli innymi pieśniami; w XIX w. stanowiła nieformalny hymn międzynarodowego ruchu rewolucyjnego; w 1879 przywrócono ją jako hymn państwowy Francji. [przypis edytorski]

Marsylianka — pieśń z czasów Rewolucji Francuskiej (1791), obecnie hymn Francji. [przypis edytorski]

Marsylianka — pieśń z czasów Rewolucji Francuskiej, która stała się hymnem Francji. [przypis edytorski]

Marsylia — wielkie miasto w płd. Francji, nad Morzem Śródziemnym, z największym francuskim portem morskim. [przypis edytorski]

mars (żegl.) — bocianie gniazdo, platforma obserwacyjna umieszczona wysoko na maszcie statku, służąca również jako punkt oparcia podczas zmiany żagli i olinowania. [przypis edytorski]

marszałek Belle-Isle, właśc. Charles Louis Auguste Fouquet, książę de Belle-Isle (1684–1761) — wybitny francuski marszałek i polityk. [przypis edytorski]

marszałek de Richelieu, Crebillon, Fontenelle, Jan Jakub Rousseau — wybitne postacie życia Francji XVIII w.: Louis François Armand du Plessis, książę de Richelieu (1696–1788): arystokrata, żołnierz i dyplomata; Prosper Jolyot de Crébillon (1674–1762): poeta i dramaturg; Bernard Le Bouyer de Fontenelle (1657–1757): filozof, religioznawca, pisarz; Jean-Jacques Rousseau (1712–1778): pisarz, filozof. [przypis edytorski]

marszałek d'Huxelles, właśc. Nicolas Chalon du Blé, markiz d'Huxelles i Cormatin (1652–1730) — francuski dowódca i polityk, marszałek Francji; jeden z najbardziej znanych homoseksualistów w swoich czasach. [przypis edytorski]

marszałek dworu — w oryginale ang.: the steward, Lord Wielki Steward był od XII w. najwyższym dostojnikiem dworskim w Anglii. [przypis edytorski]

marszałek Serraro — bohater powiesci Izabela, królowa Hiszpanii. [przypis edytorski]

marszałek — urzędnik zarządzający dworem. [przypis edytorski]

marszałka koronnego — Fryderyka Józefa Moszyńskiego (1737–1817), który był członkiem konfederacji targowickiej i jednym z twórców ustaw sejmu grodzieńskiego; marszałkiem wielkim koronnym został mianowany w 1793 na życzenie rosyjskiego ambasadora; jako członek reaktywowanej Rady Nieustającej kierował Departamentem Policji. [przypis edytorski]

marszałkiem Anglii — w oryginale: seneszalem; seneszal: najwyższy rangą dostojnik świecki w państwie Franków, a później we Francji. [przypis edytorski]

marszałkowa d'Ancre, właśc. Leonora Dori (1571–1617) — faworyta Marii Medycejskiej w okresie jej regencji na tronie Francji; żona Concino Conciniego, również faworyta królowej, który odegrał znaczącą rolę polityczną w okresie małoletności króla Ludwika XIII; oskarżona o praktyki magiczne zginęła poprzez ścięcie. [przypis edytorski]

marszałkowscy żołnierze — straż marszałkowska, chorągiew piechoty podległa urzędnikowi królewskiemu, marszałkowi, mająca za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w miejscu pobytu króla, sprawująca funkcje policyjne w całej Warszawie; ich wartownia znajdowała się w Barbakanie, w pobliżu ich koszar w klasztorze paulinów; w okresie insurekcji dowodził nimi rotmistrz Piotr Hoffman herbu Rota. [przypis edytorski]

marszałkowski — tu: należący do marszałka, przewodniczącego sejmu lub senatu. [przypis edytorski]

marszczek — zmarszczka, nierówność. [przypis edytorski]

marszczka — dziś: zmarszczka. [przypis edytorski]

marszczki — dziś: zmarszczki. [przypis edytorski]

mars — zmarszczenie czoła jako wyraz ponurego nastroju, niezadowolenia lub wrogości. [przypis edytorski]

Marsz, marsz Dąbrowski! Z ziemi włoskiej do polskiej — właśc. z ziemi włoskiej do Polski: pierwsze słowa Mazurka Dąbrowskiego, pieśni, do której słowa napisał Józef Wybicki w trakcie formowania się Legionów Polskich we Włoszech w 1797 r. (autor muzyki pozostaje nieznany). Początkowo pieśń była jedną z wielu wojskowych pieśni patriotycznych, ale szybko stała się popularna w kraju i za granicą. W lutym 1927 r. została uznana jako Hymn Państwowy Rzeczpospolitej Polskiej. [przypis edytorski]

Marsz, marsz Polonia, Nasz dzielny narodzie. Odpoczniemy po swej pracy W ojczystej zagrodzie. — fragment pieśni Marsz, marsz Polonia, będącej swoistą emigracyjną wariacją na temat hymnu polskiego. [przypis edytorski]

Marsz, marsz — w pierwotnej wersji tekst kończył się strofą następującą:

Jest to niejako odpowiedź na kwestię wypowiedzianą przez „ojca Basi”. Przywołanie postaci Kościuszki, obok Dąbrowskiego, Czarnieckiego i Napoleona Bonaparte służy wpisaniu w tekst pieśni idei wodzowskiej.

[przypis edytorski]

marsz na Zaolzie — wykorzystanie przez Polskę słabości Czechosłowacji po konferencji monachijskiej (29–30 września 1938) i aneksja Zaolzia (części Śląska Cieszyńskiego) w 1938 r. Kiedy nazistowskie Niemcy, faszystowskie Włochy oraz liczące na zażegnanie za pomocą ustępstw zbliżającej się wojny Francja i Wielka Brytania zadecydowały o przyłączeniu do Niemiec Kraju Sudeckiego, rząd polski, w porozumieniu z Niemcami, wystosował do rządu Czechosłowacji (która właśnie utraciła ok. 40% terytorium) ultimatum w sprawie Śląska Zaolziańskiego, a kiedy 1 października rząd w Pradze wyraził zgodę, polska policja wkroczyła do Cieszyna. W październiku wojsko polskie pod dowództwem gen. Władysława Bortnowskiego (przygotowane do akcji w tym rejonie od pocz. września) zajęło cały teren Śląska Zaolziańskiego, następnie część Spiszu i Orawy. Akcja propagandowa szowinistycznych środowisk, szczególnie związanych z OZN, przedstawiała aneksję Zaolzia jako triumf polityki mocarstwowej Polski, w oderwaniu od szerszego kontekstu politycznego, społecznego i historycznego, w którym stanowiło to akceptację retoryki i metod działania III Rzeszy. [przypis edytorski]

Marsz Rakoczego (muz.) — węgierski marsz o żywym rytmie, nazwany od nazwiska Franciszka II Rakoczego, przywódcy powstania na Węgrzech; znany zwłaszcza z opracowania Hectora Berlioza. [przypis edytorski]

marszruta — tu: rozkaz wymarszu. [przypis edytorski]

Marsz żałobny (muz.) — trzecia część Sonaty b-mol Fryderyka Chopina, jedno z najbardziej znanych dzieł tego kompozytora, wykonywane na pogrzebach. [przypis edytorski]

Marsz Żuawów — pieśń Włodzimierza Wolskiego o Pułku Żuawów Śmierci, doborowym oddziale wojskowym powstania styczniowego. [przypis edytorski]

Martainville, Auger, Destains — Alphonse Martainville (1776–1830): francuski dziennikarz polityczny i dramaturg, redaktor „Białego Sztandaru”; Luis Simon Auger (1772–1829): francuski dziennikarz, krytyk literacki i dramaturg, przeciwnik romantyzmu, w czasach Restauracji współpracownik pism rojalistycznych i cenzor królewski; Eugène Destains (1793–1830): francuski pisarz i dziennikarz. [przypis edytorski]

Martensen, Hans Lassen (1808–1884) — duński uczony i biskup luterański. [przypis edytorski]

Marthe (fr.) — Marta. [przypis edytorski]

Martial, właśc. Marcus Valerius Martialis (I w. n.e.) — także: Marcjalis; poeta rzymski, specjalizujący się w epigramatach; z okazji budowy Koloseum opublikował Księgę Widowisk, tj. tomik poezji zachwalający amfiteatr i mające tam miejsce igrzyska. [przypis edytorski]

martichoras, częściej: mantykora — legendarny potwór perski mający ciało czerwonego lwa i ludzką głowę z trzema rzędami zębów; opisywany przez staroż. autorów greckich. [przypis edytorski]

Martigues — miasto portowe w płd. Francji. [przypis edytorski]

Mar[tii] 8 (łac.) — 8 marca. [przypis edytorski]

Martineau, Harriet (1802–1876) — brytyjska socjolożka i feministka. [przypis edytorski]

Martineau, Harriet (1802–1876) — pisarka, dziennikarka i filozofka brytyjska. [przypis edytorski]

Martineau, Henri (1882–1958) — fr. krytyk literacki, dziennikarz. [przypis edytorski]

Martineau, James (1805–1900) — filozof brytyjski. [przypis edytorski]

Martinez — w tej epoce takie nazwisko nosiło kilku autorów, tu być może: Gregorio Martinez (1575–1637), hiszpański franciszkanin z Kordoby, lub też Juan Martinez de Ripalda (1586–1648), hiszpański jezuita wykładający teologię w Salamance i teologię moralną w Madrycie. [przypis edytorski]

Martini-Henry — brytyjski karabin jednostrzałowy wprowadzony do uzbrojenia w drugiej połowie XIX w., łączący zamek skonstruowany przez Friedricha von Martiniego z lufą konstrukcji Alexandra Henry'ego. [przypis edytorski]

Martini — tu: marka broni palnej. [przypis edytorski]

Martin, Leonard Cyril (1886–1976) — profesor literatury angielskiej na Uniwersytecie Liverpoolskim. [przypis edytorski]

Martschenko, Mitrofan Konstantinovich (1866–1932) — carski rosyjski oficer, radca wojskowy w Wiedniu. Uważa się go za osobę, która zwerbowała do rosyjskiej służby wywiadowczej Alfreda Redla. [przypis edytorski]

Martusia, właśc. Towa Fuchs — członkini żydowskiego ruchu oporu; zginęła w czasie wojny. [przypis edytorski]

martwa ręka (daw. termin prawny) — w średniowieczu: osoba, która nie może dysponować swoim majątkiem, ponieważ formalnie należy on do jej suwerena; w epoce nowożytnej: dobra kościelne, niezbywalne i nieopodatkowane (lub bardzo nisko opodatkowane). [przypis edytorski]

martwa upadła — faktycznie Maria Olgierdówna po śmierci Wojdyłły wyszła za mąż za księcia Dawida horodeckiego. [przypis edytorski]

martwe Litwiny — dzoś popr. forma M.lm: martwi Litwini. [przypis edytorski]

martwe zwłoki przyjaciela — mowa o Patroklesie, który ubrany w zbroję Achillesa zginął podczas bitwy pod Troją. Stało się tak, ponieważ Achilles, największy spośród greckich wojowników, odmówił dalszej walki po tym, jak Agamemnon zabrał mu jego niewolnicę Bryzeidę. [przypis edytorski]

martwica — tu: śmierć, upiór. [przypis edytorski]

martwica — widmo kobiece. [przypis edytorski]

martwich — trup. [przypis edytorski]

martwic — trup. [przypis edytorski]

martwiec (daw.) — trup, umarły. [przypis edytorski]

martwy język — mowa, która nie jest już używana na co dzień jako środek komunikacji. [przypis edytorski]

Martynika — wyspa w archipelagu Małych Antyli, między Morzem Karaibskim a otwartym Oceanem Atlantyckim; dawniej posiadłość kolonialna Francji, ob. jej departament zamorski. [przypis edytorski]

martyrolog — tu martyrologium, spis męczenników. [przypis edytorski]

maruder (z fr. marauder: włóczęga, rabuś) — cywilna osoba idąca za oddziałem wojska (dla handlu lub zdobyczy np. na polach bitwy) lub żołnierz pozostający na tyłach kolumny wojsk, nienadążający za oddziałem; także: osoba ociągająca się, niechętnie włączająca w działania. [przypis edytorski]

Marullus — Gaius Epidius Marcellus, trybun ludowy. [przypis edytorski]

Maruna a. Marzanna (mit. słow.) — bogini związana z zimą, śmiercią, zaświatami, a także odnawiającym się życiem i wiosennym urodzajem; wspominana w kronice Długosza. [przypis edytorski]

marus — nešantis mirtį. [przypis edytorski]

maruzela, marmuzela a. mamzela (daw. pot., z fr. madmoiselle: panna) — panienka, elegantka, damulka; dziewczyna biorąca udział w życiu nocnym, prostytutka. [przypis edytorski]

Marya — dziś popr. pisownia: Maria. [przypis edytorski]

Marya. — popr.: Maria. [przypis edytorski]

maryasz — mariaż; małżeństwo. [przypis edytorski]

Maryjej (starop. forma) — dziś D.lp: Maryi (lit.), Marii. [przypis edytorski]

Maryjusze — nawiązanie do postaci konsula rzym. Gajusza Mariusza (156 p.n.e.–86 p.n.e.), reformatora armii rzym., wybitnego wodza; kiedy w roku 87 p.n.e. wybuchła w Rzymie walka między stronnictwem optymatów i popularów, tzw. pierwsza wojna domowa, Mariusz wprowadził terror w mieście, skazując na śmierć wielu swych przeciwników polit. spośród optymatów; wówczas został ostatni, siódmy raz wybrany konsulem w 86 p.n.e. [przypis edytorski]

Maryla Rodowicz (ur. 1945 r.) — polska piosenkarka i aktorka, nieprzerwanie czynna artystycznie od początku lat 60. XX w. po dzień dzisiejszy. W 2017 r. obchodziła 50-lecie pracy scenicznej. [przypis edytorski]

Marylebone Parish Church — XIX-wieczny kościół anglikański przy ulicy Marylebone w Londynie. [przypis edytorski]

marymontczyk — nowoczesny rolnik, wychowanek szkoły rolniczej we wsi Marymont koło Warszawy, założonej w 1816, pierwszej wyższej szkoły rolniczej na ziemiach polskich i jednej z pierwszych w Europie. [przypis edytorski]

Maryna Mnich (V w.) — chrześcijańska święta z azjatyckiej części państwa rzymskiego; kiedy jej ojciec chciał wydać ją za mąż i osiąść na starość w klasztorze, ogoliła głowę, przebrała się w męskie ubranie i żyła razem z nim jako mnich we wspólnocie klasztornej, ukrywając swoją płeć aż do śmierci. [przypis edytorski]

marynarki w Montevideo, pozostającej wówczas pod wodzą Garibaldiego — od 1841 Garibaldi mieszkał w Montevideo w Urugwaju, gdzie wziął ślub i pracował jako marynarz i nauczyciel; po wybuchu w 1842 wojny domowej w Urugwaju między konserwatystami a liberałami objął dowodzenie nad niewielką flotą urugwajską i powołał do życia Legion Włoski (tzw. Czerwone Koszule), złożony z licznych emigrantów z Włoch. W l. 1842–1848 Garibaldi skutecznie bronił Montevideo przed wojskami argentyńskiego dyktatora Juana Manuela de Rosasa dowodzonymi przez byłego dyktatora Urugwaju Manuela Oribe. Obrońców wspierały wówczas floty Wielkiej Brytanii i Francji. [przypis edytorski]

Marynia Połaniecka — główna bohaterka powieści Sienkiewicza Rodzina Połanieckich (1894). [przypis edytorski]

mary — nosze do przenoszenia zmarłego; podwyższenie, na którym stawia się trumnę. [przypis edytorski]

mary — nosze do przenoszenia zmarłego. [przypis edytorski]

mary — podwyższenie, na którym stawia się trumnę. [przypis edytorski]

Marysia, właśc. Minka Brenner — członkini żydowskiego ruchu oporu; zginęła w czasie wojny. [przypis edytorski]

Mary Sutherland — postać z opowiadania Arthura Conana Doyle'a Sprawa tożsamości (ang. A Case of Identity) z serii przygód Sherlocka Holmesa. [przypis edytorski]

mary — tu: miejsce, w którym kładzie się zmarłych, katafalk. [przypis edytorski]

mary — widziadła. [przypis edytorski]

Marzą pod czarem boskim, Samotnią górską przejęte… Opadły z nich wszystkie troski, Jak z sosen igły strząśnięte — fragment wiersza Dickens In Camp, którego autorem był Francis Bret Harte (1836–1902). [przypis edytorski]

marzanka — roślina zielna o drobnych, różowawych lub białych kwiatach i wąskich liściach. [przypis edytorski]

marzanna, właśc. marzana — gatunek rośliny o drobnych kwiatach. [przypis edytorski]

marznął — dziś popr.: marzł. [przypis edytorski]

marzony — taki, o którym się marzy; dziś: wymarzony. [przypis edytorski]

Marzyła dusza. Ileż razy w spieki ścigałem w stepach znikome obrazy — Juliusz Słowacki, Mnich. Powieść wschodnia. [przypis edytorski]

marzy mi się — tu w znaczeniu: śni mi się; widzę jak w marzeniu sennym. [przypis edytorski]

maść — barwa sierści i grzywy konia. [przypis edytorski]

maść — barwa sierści zwierzęcia. [przypis edytorski]

maść — tu: barwa sierści zwierzęcia; inaczej: umaszczenie. [przypis edytorski]

maść — tu: kolor skóry. [przypis edytorski]

maść Wilkinsona — preparat stosowany głównie w leczeniu świerzbu i łuszczycy. [przypis edytorski]

MAŚCIBRZUCH A Angioł leci, leci, leci… leci! PASTERZE Aaa… — w zapisie edycji źródłowej kwestie te połączone klamrą — wypowiadane razem. [przypis edytorski]

MAŚCIBRZUCH A Angioł leci, leci, leci… leci! PASTERZE razem Aaa… — w zapisie edycji źródłowej kwestie te połączone klamrą — wypowiadane razem. [przypis edytorski]

maścić (gw.) — dodawać do potrawy coś tłustego (omastę); niekiedy w szerszym znaczeniu: dodawać coś do prostej potrawy w celu jej ulepszenia. [przypis edytorski]