Przypisy

byś — tu: choćbyś. [przypis redakcyjny]

By słówkiem nie wyleciał — przysłowie zanotowane już przez Rysińskiego: „Słówko wróblem wyleci, a wołem się wraca”. [przypis redakcyjny]

by stać się „szpiegiem” Coopera — mowa o sławnej powieści pisarza amerykańskiego J. F. Coopera (1879–1851) pt. The Spy, wydanej w r. 1821, a przedstawiającej niemal nieprawdopodobne poświecenie się dla ojczyzny. [przypis redakcyjny]

by (starop.) — choćby. [przypis redakcyjny]

by (starop.) — gdyby. [przypis redakcyjny]

Bystry krytyk zauważył to już co do odrazy (…) — por. Mendelsohn, Briefe die neueste Literatur betreffend, theil IV, p. 102. [przypis redakcyjny]

bystry swój koń nakierował (starop.) — zamiast: swego bystrego konia, por. pieśń III, zwr. 36. [przypis redakcyjny]

by też* — choćby nawet. [przypis redakcyjny]

byt formalny — Zob. objaśnienie tego wyrazu wyżej. [przypis redakcyjny]

bywały (tu forma lm: bywali) — doświadczony; por. wyraz pokr.: bywalec. [przypis redakcyjny]

by (wargi) klątw nie rzuciły, ni skargi! — słowo przekleństwa rzucone podczas obrządku religijnego na­rusza i unicestwia jego znaczenie: obrządek religijny może się odbywać tylko w zbożnej ciszy. Oprócz tego słowo przekleń­stwa jest szczególnie groźne w ustach umierającego, bo wywo­łuje Erynie. [przypis redakcyjny]

By was nie ugryzł żart Żyda sąsiada — Poeta przypominając ważność ślubów wszystkim chrześcijanom, szczególnie zdaje się tu upominać idących do stanu duchownego. Chodzi o to, żeby lekkomyślnie nie składali ślubu kapłaństwa, ale z rozwagą i z głębokim wniknięciem w wewnętrzne namaszczenie łaską bożą swojego ducha i w moc swojej woli, czy to wysokie na ziemi posłannictwo godnie sprawować i w nim stale wytrwać potrafią. Dlatego poeta przypomina im „żart Żyda sąsiada”, że Żydzi mieszkający pomiędzy nami chrześcijanami, a których Stary Testament jest prawidłem ślubów i hierarchii kapłaństwa dla nas, wyznawców Nowego Testamentu, mieliby prawo żartować z takiego kapłana, który by wobec nich świętość i wysokość swojego ślubu lekceważył lub poniżał. [przypis redakcyjny]

By wszystkie twory, życia napoić uśmiechem — por. parting smile zachodzącego słońca w Panu wysp W. Scotta (V, 6). [przypis redakcyjny]

bzdęga (daw., pot.) — wódka. [przypis redakcyjny]

bzdyś — określenie pogardliwe. [przypis redakcyjny]

bzdyś — pogardliwe określenie. [przypis redakcyjny]

Bzicki nie żył już 23 czerwca 1567. [przypis redakcyjny]

Ça dépasse toute idée (fr.) — to przechodzi wszelkie wyobrażenie. [przypis redakcyjny]

ça (fr.) — to. [przypis redakcyjny]

Čalirdagas — aukščiausias Krymo retežyje kalnas pietų krašte, iš tolo beveik 200 varstų iš visų pusių matomas paveiksle didintėlio mėlsvos varsos debesio. [przypis redakcyjny]

ćkórz (gwar.) — tchórz. [przypis redakcyjny]

ćma (daw.) — ciemność. [przypis redakcyjny]

ćma* (daw.) — ciemności. [przypis redakcyjny]

ćma (daw.) — ogromna ilość, tłum. [przypis redakcyjny]

ćwiczyzna — ćwiczenia. [przypis redakcyjny]

ćwiczyzna (daw.) — ćwiczenie, służba. [przypis redakcyjny]

ćwierć — płacy rocznej. [przypis redakcyjny]

Ćwierciakiewiczowa — autorka 365 obiadów, zażywała w owym czasie w całej Polsce na wpół humorystycznej popularności. [przypis redakcyjny]

ćwiknąć (gwar.) — uderzyć. [przypis redakcyjny]

ćwik (starop.) — mąż sędziwy, ale czerstwy. [przypis redakcyjny]

ćwik — zuch, śmiałek. [przypis redakcyjny]

ćwirć — ćwierć; tu: drewniane naczynie służące do mierzenia (o pojemności ok. 25 litrów). [przypis redakcyjny]

caban (ukr.) — wielki wół podolski; tutaj: wielki koń. [przypis redakcyjny]

cacko kosztowne — To jest: krzyż złożony ze świateł błogosławionych. [przypis redakcyjny]

cadaver (łac.) — trup. [przypis redakcyjny]

cadyk— rabin cudotwórca. [przypis redakcyjny]

caeca (łac.) — ślepa. [przypis redakcyjny]

caesariani (łac.) — cesarscy. [przypis redakcyjny]

caetera fusius (łac.) — o innych rzeczach obszerniej. [przypis redakcyjny]

caf się (gw.) — cofnij się. [przypis redakcyjny]

całą pakę jakichś broszur… — istotnie w maju 1878 r. Waryński przywiózł, co prawda nie z Moskwy, lecz z Lipska, transport 6000 broszur socjalistycznych, co wywarło znaczny wpływ na ożywienie działalności propagandowej. [przypis redakcyjny]

całą przeszłość — w wydaniu z r. 1870, widocznie przez omyłkę, wydrukowano: całą przyszłość. Trudno przypuścić, żeby sam poeta świadomie dokonał tej zmiany, gdyż sprzeciwia się jej sens całego poprzedzającego ustępu. Wprawdzie o parę stron niżej Machnicki powiada o sobie: Jak na dłoni ujrzałem całą moją przeszłość, objąłem ją jednym spojrzeniem, a całą przyszłość w jednej tylko postaci, w postaci zamku, ale odnosi się to do innej chwili, już po przełomie, który w nim nastąpił, i nie chodzi tu o przeszłość i przyszłość narodu, ale własną Machnickiego. [przypis redakcyjny]

Całą swą miłość złożyła w prawości — Dusza Ryfeusza. [przypis redakcyjny]

Cała scena I i początek drugiej przekreślone są w autografie poety. (Przyp. Małec.). [przypis redakcyjny]

całe poobiedzie „komponowałam” z tobą do współki (…) — wciąż mowa o owej próbie powieściowej Wandy, skreślonej na kanwie Żmichowskiej. Współpracownictwa tego zaniechano, w kilka zaś lat później Żmichowska sama rozwinęła swój szkic w utworze Czy to powieść?. [przypis redakcyjny]

całe. [przypis redakcyjny]

Całowałem Morawiankę — zapewne cząstkowa parafraza jakiejś piosenki, może żołnierskiej (Galicja i Czechy z Morawami wchodziły w skład Austrii, łączyła ich mieszkańców często wspólna służba wojskowa). [przypis redakcyjny]

cały — tu: ocalony. [przypis redakcyjny]

cal — dawna miara długości: 2,4 cm. [przypis redakcyjny]

cale (daw.) — całkiem. [przypis redakcyjny]

calizna — inaczej: filar; pokład kopalny między chodnikami. [przypis redakcyjny]

calizna — ziemia niezorana. [przypis redakcyjny]

Callot, Jacques (1592–1635) — francuski grafik i rysownik, odznaczał się śmiałością i fantastycznością swych dzieł. [przypis redakcyjny]

cancellariatus (łac.) — kanclerski. [przypis redakcyjny]

cannabis indica — lekarska nazwa haszyszu [raczej: konopii indyjskich, z których kwiatostanów i liści wytwarzana jest marihuana, a z żywicy haszysz; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Canova, Antoine (1757–1822) — słynny rzeźbiarz włoski; mowa tu o jego rzeźbie przedstawiającej mitologicznych kochanków: boga miłości Amora i królową Psyche. [przypis redakcyjny]

canto (wł.) — pieśń; poeta używa wyrażeń włoskich jakby dla nadania kolorytu lokalnego utworowi. [przypis redakcyjny]

capa (z czes.) — skóra wielbłądzia, końska albo ośla, chropawo wyprawna. [przypis redakcyjny]

capere (łac.) — objąć. [przypis redakcyjny]

capita (łac.) — głowy. [przypis redakcyjny]

capitale (łac.) — sprawa gardłowa. [przypis redakcyjny]

capitale (łac.) — zbrodnią. [przypis redakcyjny]

Capite semper pectoreque laboro (…) serves amorem (łac.) — „Cierpię ustawicznie na głowę i piersi. Lecz niełatwo wypowiedzieć, ile bólu jest w mem sercu; brak mi obecności przyjaciela, któremu mógłbym wyśpiewać żałobne zwrotki i część ciężaru zrzucić na jego piersi. Bywaj zdrów! Proszę Cię, abyś mi zachował swą wdzięczną miłość!”. [przypis redakcyjny]

captivare (łac.) — ująć. [przypis redakcyjny]

captivatio ex consilio (łac.) — uwięzienie z nakazu rady, tj. senatorów. [przypis redakcyjny]

Caracciolo, Francesco (1752–1799) — wybitny przywódca republikański w Neapolu, zwolennik rewolucji francuskiej, wrzucony w morze przez wojska kardynała Ruffo i Nelsona. [przypis redakcyjny]

care — carze (forma rzadka, może celowy rusycyzm); nieraz uważano to za pomyłkę druku. [przypis redakcyjny]

carefully careless (ang.) — artystyczny nieład. [przypis redakcyjny]

carissimo filio (łac.) — najdroższemu synowi. [przypis redakcyjny]

carlino — drobna moneta neapolitańska. [przypis redakcyjny]

carmina scribentis secessum et otia quaerunt (łac.) — pieśni wymagają samotności i spokoju piszącego. [przypis redakcyjny]

Carnavalet — muzeum historyczne Paryża, zawierające cenne zbiory z okresu rewolucji 1789 r. [przypis redakcyjny]

carnificina (łac.) — katownia. [przypis redakcyjny]

caro facta (łac.) — [ma stać się] ciałem. [przypis redakcyjny]

Caroline, Caroline… (fr.) — Karolino, Karolino, weź swój kapelusz z kwiatami, swą niedzielną białą suknię i swe małe lakierowane pantofelki…” (popularna piosenka francuska). [przypis redakcyjny]

Caro Lucio (wł.) — drogi Lucio. [przypis redakcyjny]

carpe diem — używaj dnia. Cytata z Horacego pieśń XI ks. I. [przypis redakcyjny]

car — podbiał (ziele). [przypis redakcyjny]

Carycyn — miasto w Rosji, późniejszy Stalingrad, dziś Wołgograd. [przypis redakcyjny]

carz (daw.) — władca. [przypis redakcyjny]

casa (wł.) — dom. [przypis redakcyjny]

casemate (fr.) — sklepione i zabezpieczone przed pociskami pomieszczenie w fortyfikacji; stąd utworzono słowo: kazamaty. [przypis redakcyjny]

Castel dell'Ovo — zamek warowny w Neapolu. [przypis redakcyjny]

Castello dell'Ovo — warowny zamek w Neapolu, [przypis redakcyjny]

casus (łac.) — przypadek. [przypis redakcyjny]

casus nominum cum temporibus et modis verborum (łac.) — przypadki imion [rzeczowników] oraz czasy i tryby słów (czasowników). [przypis redakcyjny]

caszy — większość gwar polskich cechuje tzw. mazurzenie, tj. wymowa spółgłosek: s, z, c, dz — zamiast ogólnopolskich: sz, ż, cz, dż, a więc „casy” zamiast „czasy”. Z kolei jednak u ludzi wywodzących się ze wsi, pojawia się, w obawie przed mazurzeniem, skłonność do wymawiania: sz, cz, ż dż, nawet w takich miejscach, gdzie w języku poprawnym występuje: s, c, z, dz (tzw. szadzenie), dlatego dozorca mówi „caszy”. [przypis redakcyjny]

Caton Horacjusza — Horat. Serm. lib. I. Sat. II, 31. [przypis redakcyjny]

Cattaneo, Carlo (1801–1869) — publicysta włoski, wybitny uczestnik ruchu rewolucyjnego, republikanin, który jako zwolennik idei federacyjnej odmówił swego udziału w zjednoczonym parlamencie i nie złożył przysięgi na wierność królowi. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Cattaro, dziś Kotor — miasto w dzisiejszej Czarnogórze, w Dalmacji, do którego w 1801 r. deportowano 38 patriotów włoskich. [przypis redakcyjny]

causam criminalem (łac.) — sprawę gardłową. [przypis redakcyjny]

causanda (łac.) — jest tego przyczyną. [przypis redakcyjny]

causavit (łac.) — sprawiło. [przypis redakcyjny]

causavit (łac.) — ustroiła, spowodowała. [przypis redakcyjny]

causerie (fr.) — rozmowa [raczej rozmowa w lekkim tonie, pogawędka; red. WL]. [przypis redakcyjny]

causis principalitatis in integrum restitutis (łac.) — i sprawy przeciw głównym sprawcom przywrócono do pierwotnego stanu. [przypis redakcyjny]

Cavaignac — jenerał Eugeniusz Cavaignac, ówczesny minister wojny. [przypis redakcyjny]

cavaliere che puzza (wł.) — szlachcic, który śmierdzi. [przypis redakcyjny]

Cavea — wnętrze, widownia amfiteatru. [przypis redakcyjny]

cave hominem (łac.) — strzeż się [domyślnie: tego] człowieka. [przypis redakcyjny]