Przypisy

Sancho Pansa — postać z Don Kichota Cervantesa, giermek bohatera będący uosobieniem sprytu i praktyczności życiowej. [przypis redakcyjny]

sancta sanctorum (łac.) — świętość nad świętościami. [przypis redakcyjny]

Sancta Sedes — Święta Stolica, Stolica Apostolska, papież. [przypis redakcyjny]

sanctus (łac. święty) — tu forma rodz. n.: sanctum, chodzi tu o miejsce święte, przestrzeń świętą, wyjątkową. [przypis redakcyjny]

Sandowa — pani George Sand, właściwie Aurora Dudevant (1804–1876), znakomita powieściopisarka francuska. [przypis redakcyjny]

Sandowa — tj. Pani George Sand. [przypis redakcyjny]

Sanga — Jan Sanga, sekretarz i ulubieniec Klemensa VII, poeta łaciński. [przypis redakcyjny]

sangrowa woda — rzeka Sangarios w Bitynii w Azji Mniejszej, uchodzi do Morza Czarnego. [przypis redakcyjny]

sanguine et moribus (…) (łac.) — krwią i obyczajem… do nas najpodobniejszych. [przypis redakcyjny]

sanguine (łac.) — krew. [przypis redakcyjny]

sangwina — kredka czerwonobrunatna. [przypis redakcyjny]

Sanherib — dumny król asyryjski, zmuszony odstąpić od oblężenia Jeruzalem; w odwrocie jego Bóg przez swego anioła całe jego wojsko wytracił. Sam zaś w Niniwie, będąc na modlitwie w Świątyni, przez własnych synów haniebnie był zamordowanym. [przypis redakcyjny]

sankiuloci (z fr. sans-culottes) — dosłownie: bez (krótkich) spodni; w czasie Rewolucji Francuskiej nazwa nadawana rewolucjonistom, którzy nosili spodnie długie, zamiast modnych wówczas wśród szlachty krótkich spodni z koronkami (fr. culotte); tu w znaczeniu niby dosłownym „bezspodniowcy” (tak nazwał też Żeromski obdartych nędzarzy wiejskich w noweli Doktor Piotr). [przypis redakcyjny]

Sannazar Jakub (1458–1530) — Neapolitańczyk, znakomity poeta włoski i łaciński. [przypis redakcyjny]

San Remo — anagram Saint-Omer, gdzie przebywała Klementyna Curial w momencie zerwania ze Stendhalem (wrzesień 1826 r.). [przypis redakcyjny]

Sansonet — Sansonet z Meki, pierwotnie Saracen, ale nawrócony przez Karola Wielkiego, został z jego ramienia podkrólim jerozolimskim. [przypis redakcyjny]

Sansonet z Meki — pierwotnie Saracen, ale nawrócony przez Karola Wielkiego, został z jego ramienia podkrólim jerozolimskim (XVIII 132, 4). [przypis redakcyjny]

Santa Maura — skała i twierdza na starożytnej wyspie Leukada, z której skoczyła w morze w przystępie rozpaczy liryczna poetka grecka Safo. [przypis redakcyjny]

Santa-Zita — Święta Zyta, patronka miasta Lucca. Magistratura tego miasta w owych czasach głośna była ze swego przekupstwa. Tu poeta chcąc jeszcze więcej zaostrzyć żądło ironii, nazwę miasta omawia imieniem jego patronki. [przypis redakcyjny]

Santern — rzeka Santerno, prawy dopływ Padu (Po-Primaro). [przypis redakcyjny]

santuk (z tur.) — skrzynka, sepet. [przypis redakcyjny]

sanus mente et corpore (łac.) — zdrów na duszy i ciele. [przypis redakcyjny]

Sapieha, Jan Paweł — hetman wielki litewski. [przypis redakcyjny]

Sapieha, Kazimierz — wojewoda wileński, zm. 1720. [przypis redakcyjny]

Sapiens et circumspectus animus etiam minutissimos praevidet cuniculos, incautus etiam in visibilem incidit Charybdim (łac.) — Człowiek przezorny i mądry nawet najmniejsze spostrzega dołki, niebaczny nawet w widoczną wpada Charybdę. [przypis redakcyjny]

saporem — podlewą, przyprawą. [przypis redakcyjny]

sapory (starop.) — sosy. [przypis redakcyjny]

sapowaty — błotnisty, bagnisty. [przypis redakcyjny]

saprisiti! (fr.) — Do licha! [przypis redakcyjny]

sarabanda (hiszp.) — taniec hiszpański, trzytaktowy. [przypis redakcyjny]

saraceńskich — mahometańskich. [przypis redakcyjny]

Saracen winą waszego pasterza (…) swój zabór rozszerza — Saraceni w tym czasie bezkarnie pustoszyli Włochy. [przypis redakcyjny]

Saraguza — miasto Saragossa w płn. Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

Sarca — może Sargel w Algierze. [przypis redakcyjny]

Sardanapal a. Asurbanipal — król asyryjski (panujący w latach 669-631 p.n.e.), w legendach przedstawiany jako zniewieściały rozpustnik. [przypis redakcyjny]

sardyjskie skarby… indyjskie złoto — Sardes, stolica Lidii, słynęła ze swych skarbów, Indie ze swego złota. [przypis redakcyjny]

sarłyk — mieszana rasa bydła rogatego, pochodząca od krów i jaków. [przypis redakcyjny]

Sarmakanta — miasto Samarkanda w Azji. [przypis redakcyjny]

Sarmatki — tu: Polki przestrzegające dawnych obyczajów, wprowadzone do satyry jako przeciwstawienie kobiet modnych. [przypis redakcyjny]

sarmatyzmem — staropolszczyzną. [przypis redakcyjny]

sarmatyzm — nazwa pogardliwa nadawana dawnemu obyczajowi polskiemu przez zwolenników cudzoziemszczyzny; tyle co: grubiaństwo. [przypis redakcyjny]

sarna (daw.) — [tu:] baba, kobieta. [przypis redakcyjny]

sarnia noga — rękojeść dyscypliny z wykonana z sarniej nogi. [przypis redakcyjny]

sarn — rogacz. [przypis redakcyjny]

Sarpedona — Sarpedon, syn Jowisza, król Likii, sprzymierzeniec Trojan w wojnie z Grekami. Zginął w walkach pod Troją. [przypis redakcyjny]

sarta (wł. ) — krawcowa. [przypis redakcyjny]

sartor (łac.) — krawiec. [przypis redakcyjny]

Sartowie — nazwa nadawana różnym osiadłym ludom Turkiestanu, dziś nie używana. [przypis redakcyjny]

sarysberyski (powiat) — Salisbury. [przypis redakcyjny]

Saska Kępa — nazwą tą oznaczano wówczas naturalną wyspę na Wiśle, obejmującą wtedy część dzisiejszej Pragi i Grochowa; północna jej część znajdowała się naprzeciw Powiśla. Saska Kępa została później podzielona, najpierw na dwie części (przy budowie Mostu Poniatowskiego w latach 1904–1913), a następnie na trzy — po usypaniu Alei Waszyngtona w 1935 r. Dziś nazwą tą określa się dzielnicę nadwiślańską leżącą na południe od Mostu Poniatowskiego. [przypis redakcyjny]

Saski Ogród — park centralnej części Warszawy, założony w r. 1727 przez króla Augusta II z dynastii saskiej (stąd nazwa), obecnie istnieje tylko część dawnego ogrodu; strona zachodnia, zniszczona w czasie ostatniej wojny, została zabudowana. [przypis redakcyjny]

Sasso — Panfilo Sasso, poeta włoski, zm. 1527 r. [przypis redakcyjny]

Satalia — miasto na płd. wybrzeżu Małej Azji. [przypis redakcyjny]

Satanów — miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 40 km na zachód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

sat est (łac.) — dosyć. [przypis redakcyjny]

satisfacti (łac.) — zaspokojeni. [przypis redakcyjny]

satisfactus (łac.) — zaspokojony. [przypis redakcyjny]

satis superque (łac.) — dosyć i aż nadto. [przypis redakcyjny]

Sator protegat hunc statum (…) (łac.) — Sprawca niech się opiekuje tym stanem, niech strzeże tego pokoju, królowi zaś naszemu, gdy już najdłuższej mety śmiertelników dojdzie (wraz z matką i żoną najdroższą, które jako odwieczna mądrość złączyła z łożem, tak nie rozłączy z Olimpem, których potęgi nikt nie poczuje, chyba że albo z niebezpieczeństwa będzie podźwignięty, albo zaszczytem podniesiony), niech przeznaczy jak najpóźniejszych następców. [przypis redakcyjny]

Saturn — staroitalski bóg urodzaju, w mit. rzym. ojciec Jowisza; według podania, wypędzony z nieba przez swego syna panował w Lacjum tak dobrotliwie, że okres jego panowania nazwano złotym wiekiem, czyli okresem szczęśliwości ludzkiej na ziemi. [przypis redakcyjny]

Satyr (mit. gr.) — bożek leśny wyobrażany z koźlimi nogami. [przypis redakcyjny]

Satyry — przekorne bożki. [przypis redakcyjny]

Saul — zwyciężony przez Filistynów na górze Gilboe, z rozpaczy przebił się mieczem. Dawid opłakujący śmierć syna, przeklął to miejsce, mówiąc: „Góry Gilboe, niech odtąd ani rosa, ani deszcz was nie odwilżą”. [przypis redakcyjny]

Sauvan — doktor medycyny, który przez kilka lat towarzyszył Krasińskiemu w podróżach. [przypis redakcyjny]

Sauvan — lekarz i przyjaciel, towarzyszący stale Krasińskiemu. [przypis redakcyjny]

sawana — zapewne chodzi o sawannę, forma dobrana przez tłumacza dla zachowania rymu i brzmienia. [przypis redakcyjny]

Sawa — prawy dopływ Dunaju. W tym czasie stanowiła granicę między posiadłościami austriackimi i tureckimi. [przypis redakcyjny]

scandala (łac.) — zgorszenia. [przypis redakcyjny]

scandalum (łac.) — bluźnierstwo. [przypis redakcyjny]

Scapa — Krasiński. [przypis redakcyjny]

scaturisat (łac.) — wypływa. [przypis redakcyjny]

scelera (łac.) — zbrodnie. [przypis redakcyjny]

scelować (starop.) — naprawić. [przypis redakcyjny]

scena (daw.) — [tu:] przedstawienie teatralne. [przypis redakcyjny]

Scena przy grobie Twojego ojca — opisana w liście Reeve'a z dnia 27 października 1831. [przypis redakcyjny]

Scena ta ma cechy wspomnienia z dzieciństwa Z. Krasińskiego, tak jak w ogóle w postaci Orcia dostrzec można duży udział stylizowanego pierwiastka autobiograficznego. [przypis redakcyjny]

Scena ta między Panem Młodym a Panną Młodą, naszkicowana jak migawka weselna, odezwie się echem w analogicznej scenie Wesela Wyspiańskiego. Na szkicowość scen w Nie-Boskiej komedii zwracano wielokrotnie uwagę. Już Mickiewicz w wykładzie o Nie-Boskiej… w Prelekcjach paryskich mówił: „Sytuacje są ledwie zarysowane: cała ta ponura powieść z życia domowego zawarta jest w stu wierszach, opowiedziana na jednej karcie; ale każde słowo jest jakby kroplą wyciśniętą z ogromu cierpień i boleści. Osoby przesuwają się jak cienie w latarni czarnoksięskiej; ukazują nam swój profil, rzadko kiedy pełne oblicze. Mimochodem jeno rzucają nam kilka słów; ale rozważając, rozbierając te słowa, można by uzupełnić ten obraz” (Kurs III, wykład VIII). [przypis redakcyjny]

Scena w nr 38 — u Delfiny Potockiej. [przypis redakcyjny]

sceny — [tu:] przedstawienia teatralne. [przypis redakcyjny]

Scewola — Mucius Scaevola bohater z legendarnej historii rzymskiej, wybrał się do obozu nieprzyjacielskiego zabić wroga ojczyzny, Porsenę; schwytany, włożył rękę do ognia na znak, że się gróźb Porseny nie lęka. [przypis redakcyjny]

Scewola — Mucjusz Scewola, Rzymianin, wobec króla Etrusków Porseny Rzym oblegającego, dobrowolnie palił prawą rękę na ogniu, że ta przez pomyłkę zamiast króla, jego sekretarza zabiła. [przypis redakcyjny]

Schadenfreude (niem.) — złośliwa radość z cudzej szkody. [przypis redakcyjny]

schadzka — umówiona spotkanie; randka. [przypis redakcyjny]

Schein, Erscheinung, Wahrscheinlichkeit — w wyrazach: Schein, Erscheinung, Wahrscheinlichkeit, wspólnym pierwiastkiem jest: schein; stąd wynikło u Kanta zestawienie ich z sobą i wyróżnienie. Po polsku nie podobna mi było oddać tego wyrazowego powinowactwa; musiałem więc uprzytomnić je czytelnikowi przez podanie słów niemieckich w nawiasach. [przypis redakcyjny]

Schematem przyczyny i przyczynowości rzeczy w ogóle jest czynnik realny, po którym, jeżeli go się dowolnie stwierdzi — „Prosty fakt uznania (stwierdzenia) realności Kant przyjmuje jako dowolny; przynajmniej może być dowolnym, przypuszczalnym. Narzuca mi się coś jako fakt realny czy to w świadomości samej w sobie, czy tez jako coś działającego na świadomość. Skąd pochodzi to uznanie faktu realności, tego Kant tu nie bada, lecz chce tylko stwierdzić, że skoro przyjmujemy coś realnego, to zawsze coś z niego wynika; i widzi w tym właśnie ogólny schemat przyczynowości. Czy samo uznanie czegoś realnego już się opiera na przyczynowości, to może kwestią; bo realność może się bezpośrednio narzucać, a dopiero gdy ją uznajemy, postulujemy (setzen), zaczyna się działanie kategorii przyczynowości. W samej rzeczy bez uznania czegoś istniejącego przyczynowość nie miałaby przedmiotu, do którego by się odnosiła. Prawda, że uznanie realności jako realności już jest faktycznie objawem wnioskowania z wrażenia podmiotowego o rzeczywistości czegoś, wywołującego to wrażenie, a więc opiera się już na przyczynowości, jako realnym związku między zjawiskami; Kant pozostaje i tutaj w zakresie subiektywizmu” (Objaśnienie prof. H. Struvego w liście do tłumacza z 27 marca 1903 r.). [przypis redakcyjny]

schemat (gr. σχῆμα: kształt, postawa; przen. figura retoryczna a. gramatyczna np. wyrzutnia, zamiennia itp.) — jako wyraz techniczny filozofii transcendentalnej został wprowadzony przez Kanta. Objaśnienie jego znajdzie czytelnik w samym tekście. U nas Trentowski schemata, jako jeden z przejawów metafizycznej jedni, nazwał łęczami (Myślini II, 443), tak je objaśniając: „Łęcz jest układem rzeczy wedle jakiego a priori wymyślonego wzorca. Ołęcz, schematissimus, jest ciągłym i monotonnym samych łęczów następstwem. Łęcz i ołęcz otrzymują nazwę swą stąd, że łączą wszystko w spekulacyjną jedność, że sadowią naszego ducha na łęku dowolnej jakiej idei”. [przypis redakcyjny]

Schleim-Fieber (niem.) — rodzaj gorączki. [przypis redakcyjny]

schlufst du? (niem.) — właśc.: schlafst du?, tj. ty śpisz? [przypis redakcyjny]

schną dziś moje kości — zwrot przysłowiowy posiadający genezę biblijną, oznacza tęsknotę („usychanie” z tęsknoty), utratę sił z nią związaną. [przypis redakcyjny]

schodzisty (starop.) — pochyły, stromy, np. schodzista góra. [przypis redakcyjny]

Schopenhauer o filozofii starożytnej — zob. niniejsza rozprawa, ustęp 101. [przypis redakcyjny]

Schopenhauer zwalcza Kanta pod tym względem — III. 500 i n. §§ 4–9. [przypis redakcyjny]

schować dudy w miech — zrezygnować, ustąpić. [przypis redakcyjny]

schować się (starop.) — [tu:] wychować się. [przypis redakcyjny]

schowaj go do szuflady, niech leży obok siostry — jeden z Psalmów Przyszłości, zapewne pierwsza redakcja Psalmu Miłości. [przypis redakcyjny]

Schulze — profesor Schopenhauera na uniwersytecie w Getyndze; zob. Wstęp. [przypis redakcyjny]

schwermerych — żartobliwie, urobione od niemieckiego schwärmen: marzyć. [przypis redakcyjny]

schwyciłem karabin na tuj — na skróconą komendę: gotuj broń! [przypis redakcyjny]

schyzmatyk (z gr.) — oddzielony, odszczepiony; tutaj: nieuznający papieża za głowę kościoła. [przypis redakcyjny]

scientiam (łac., forma B.) — naukę. [przypis redakcyjny]