Przypisy

świętego Piotra szyszka w Rzymie — Szyszka pozłocona, spiżowa, 2 i 1/2 metrów wysoka, zabytek starożytności, znajdowała się wtedy przed kościołem św. Piotra w Rzymie, dzisiaj umieszczona na ostatnim dziedzińcu Pałacu Watykańskiego. [przypis redakcyjny]

świętego Wiktora (brama) — porte Saint-Victor w Paryżu. [przypis redakcyjny]

święte struny krzyża — Duchy błogosławione. Poeta symbolicznie nazywa je świętymi strunami, a krzyż, jaki formują te święte światła, lirą, na której te struny są naciągnięte. [przypis redakcyjny]

święto dosiewek — obchodzone dawniej na wiosnę, nieraz o chłodzie wczesnej wiosny; dlatego płoną stosy suchych drewek. [przypis redakcyjny]

święto Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny — obchodzone 2 lipca. [przypis redakcyjny]

Święty Franciszek — Thode zaopatrzył w przedmowę Fioretti św. Franciszka w przekładzie niemieckim, wydanym u E. Diederichsa w Jenie. Franciszek z Asyżu, właśc. wł. Giovanni di Pietro di Bernardone (1181 lub 1182–1226), założyciel zakonu franciszkanów, misjonarz, mistyk średniowieczny, święty Kościoła katolickiego. Kwiatki Świętego Franciszka (wł. I fioretti di san Francesco) to zbiór krótkich opowiadań o życiu św. Franciszka i jego towarzyszy. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

święty (…) Galicyja cześci — Św. Jakub apostoł, którego grób w Komposteli, mieście położonym w Galicji hiszpańskiej, ściąga mnóstwo pobożnych pielgrzymów [cześci — dziś popr. foma: czci; red. WL]. [przypis redakcyjny]

święty Mol — miasto portowe Saint-Malo we Francji. [przypis redakcyjny]

święty pierścień — symbol władzy faraona. [przypis redakcyjny]

święty pustelnik — św. Jan Chrzciciel, z którego popiersiem w mennicy florenckiej wybijano srebrne i złote floreny. [przypis redakcyjny]

świece lane — odlewane, duże. [przypis redakcyjny]

świecił włosami jasnemi (…) — Cieniem tym jest Manfred z domu Hohenstaufów, piękny, waleczny i goniący za rozkoszami życia król neapolitański. Będąc w ciągłych zatargach ze stolicą świętą, uderzony został klątwą kościelną. W bitwie pod Benewentem, gdzie się rozstrzygały losy jego i jego państwa, zwalczony przez Karola Walezego, sprzymierzeńca Klemensa IV, sam dobrowolnie szukał śmierci: dwa razy raniony w pierś i czoło poległ śmiercią walecznych. Karol, wódz Francuzów, jako będącemu pod klątwą kościoła, odmówił mu honorów pogrzebowych: lecz żołnierze francuscy, litościwsi od swojego wodza, oceniając męstwo zmarłego, sami z pól przyległych znosili kamienie na pomnik dla niego i przy szańcu mostowym Benewentu zwłoki jego z wojskowymi honorami pogrzebali. Potem z rozkazu arcybiskupa z Kosency zwłoki jego odgrzebano i wyrzucono na pograniczu Abruzzo: tam przy powtórzeniu formuły klątwy kościelnej w dolinie, którą przepływa rzeka Werda, po raz drugi był pogrzebionym. [przypis redakcyjny]

świecznik każdy postępuje o dziesięć kroków od siebie odległy — Świeczniki przedzielone od siebie o dziesięć kroków oznaczają tu dziesięć przykazań bożych, przez których ścisłe wypełnienie człowiek staje się godnym darów Ducha Świętego. [przypis redakcyjny]

świergoty ptaków — Edyp ma na myśli wróżenie z lotu i głosów ptaków. [przypis redakcyjny]

świerkać — dziś popr.: ćwierkać, czyli wydawać krótki, wysoki dźwięk. [przypis redakcyjny]

świerk — świerszcz. [przypis redakcyjny]

świetlak — świetlik, robaczek świętojański. [przypis redakcyjny]

świetność domów florenckich rodowa (…) — Tu skracam objaśnienia dawnych rodzin florenckich, mające interes wyłączny dla samych Włochów, objaśniając to tylko, co jest do zrozumienia tekstu koniecznie potrzebne. [przypis redakcyjny]

(…) świetnych pułków spod Fontenoy — w czasie wojny o sukcesję austriacką rozegrała się w 1745 r. pod Fontenoy (Niderlandy), w obecności Ludwika XV, zwycięska bitwa armii francuskiej pod wodzą marszałka Maurycego de Saxe z połączonymi wojskami Anglii, Holandii i Austrii. [przypis redakcyjny]

świetnym wejrzeniem — W A.[autografie] świetnym zam. przekreślonego słodkim. [przypis redakcyjny]

świren, świeronek — śpichlerz, lamus. [przypis redakcyjny]

świrk — w gwarze lwowskiej: wariat. [przypis redakcyjny]

świstuła — zabawka, rurka, z której wydmuchuje się drobne pociski. [przypis redakcyjny]

świta (daw.) — odzież wierzchnia, kurtka. [przypis redakcyjny]

świtanim — świtaniem, świtem. [przypis redakcyjny]

świta — płaszcz, kurtka. [przypis redakcyjny]

świt — w rękopisie mylnie: świat. [przypis redakcyjny]

św. Iwan przeniósł się na rezydencję z Wołoch do Polski — po zwycięstwie chocimskim zajmuje Sobieski Suczawę (1673); kiedy później Turcy mieli zająć znów miasto, uwieziono przedtem zwłoki św. Iwana suczawskiego do Żółkwi, skąd je sprowadzono na nowo do Suczawy dopiero za panowania austriackiego z polecenia cesarza Józefa II. [przypis redakcyjny]

Św. Krzyż — kościół Św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu z końca XVII w. (zniszczony w czasie powstania, obecnie odbudowany). [przypis redakcyjny]

Św. Trójca — Okopy Świętej Trójcy, warownia obronna na Podolu, założona na polecenie Jana III Sobieskiego w związku z walkami z Turcją. S. Skwarczyńska w artykule U źródła nowatorskiego tematu „Nie-Boskiej komedii” (Zygmunt Krasiński. W stulecie śmierci, Warszawa 1960, s. 7–31) zajęła się szczegółowo interpretacją motywów wyboru przez Krasińskiego tego właśnie zamku jako miejsca rozstrzygającej walki między obozem arystokracji i demokracji. Nie chodzi tu mianowicie o symboliczną nazwę, jak sugeruje przypis w wyd. Libery i Sawrymowicza, nie jest to też wprost odbicie wspomnień z podróży Zygmunta na Podole w r. 1825, kiedy oglądał dawną warownię. Wybór taki ma wg Skwarczyńskiej uzasadnienie w chęci „rehabilitacji nazwiska”, w Okopach Św. Trójcy bowiem „rozegrał się fragment konfederacji barskiej, w której czołową rolę odegrali przedstawiciele rodu poety”, a z okolicami „Okopów Św. Trójcy byli Krasińscy związani zarówno przez niedaleki Kamieniec Podolski, rezydencję biskupa Krasińskiego, jak przez aktualnie będący w ich posiadaniu majątek Dunajowce”. Ważniejszym jednak motywem zgromadzenia przedstawicieli europejskiej arystokracji rodu i pieniądza w murach zameczku właśnie na wschodnim krańcu Europy jest według Skwarczyńskiej fakt, że „rewolucja, którą ukazuje Nie-Boska komedia, to ta rewolucja powszechna, której plan nakreślił karbonaryzm” (czyli węglarstwo, tajna europejska organizacja rewolucyjna z pierwszej połowy XIX w., dążąca do obalenia rządów absolutnych i utworzenia międzynarodowej republiki demokratycznej); ona to „zapędziła na wschodnie ziemie dawnej Polski” „uciekających przed zagładą przedstawicieli obalonych rewolucyjnie społeczeństw”. [przypis redakcyjny]

sądek — zdr. od dawnego sąd: naczynie (np. na płyny). [przypis redakcyjny]

Sąd Grodzki — w każdym grodzie; rozpatrywał przede wszystkim sprawy karne, ale także wiele cywilnych; starosta grodowy rzadko sądził sam, a zlecał swoją władzę zastępcy, którym mianował, kogo chciał, poddańczucha: syna chłopskiego, albo huczka, tj. krzykacza zawodowego, byle sobie oddanego. [przypis redakcyjny]

Sąd Referendarski — sąd królewski, orzekał ostatecznie (z odwołania) w sprawach poddanych wsi królewskich z użytkownikami lub dzierżawcami; były dwa Sądy Referendarskie (dla Korony i dla Litwy); przewodniczyli referendarze. [przypis redakcyjny]

Sąd Rolniczy — żądanie sądu osobnego znamienne dla rozwoju poglądów Staszica; w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego, str. 194, żąda on tylko możności wytaczania spraw o skrzywdzenie poddanego przez dziedzica przed Sąd Grodzki; obecnie zdaje sobie sprawę z różnorodności spraw, zarówno natury cywilnej, jak kryminalnej, wynikających ze stosunku poddańczego i wymagających instancji szczególnej. [przypis redakcyjny]

są duży (starop. forma) — [są] silni, mocni. [przypis redakcyjny]

Sądy Powiatowe — chodzi tu zapewne nie o istniejące po powiatach Sądy Grodzkie i Ziemskie, ale o proponowane przez Staszica w Uwagach, str. 72 przyp., sądy mające zastąpić jedne i drugie. [przypis redakcyjny]

sądy vehmiczne w Niemczech — skazany przez nie potajemnie na śmierć był ostrzegany trzykrotnym okrzykiem: biada! [przypis redakcyjny]

sądźmy, sądźmy i potępiajmy — powtórzenie słowa „sądźmy” wprowadzone przez Piniego i Czubka na podstawie rękopisu. [przypis redakcyjny]

sądząc się samotnym (daw.) — dziś popr. składnia: sądząc, że jestem samotny. [przypis redakcyjny]

sądzicie mnie szalonym (przestarz.) — sądzicie, że jestem szalony. [przypis redakcyjny]

sądzim (1 os. lm cz.ter.) — dziś popr.: sądzimy. [przypis redakcyjny]

Są oni [adwokaci] kandydatami do Rady — w Genewie władza ustawodawcza należała do Rady Powszechnej, w skład której wchodzili wszyscy pełnoletni obywatele i mieszczanie. Rada Powszechna nie miała jednak prawa inicjatywy ustawodawczej. Rząd Genewy stanowiły następujące ciała: 1) Czterech syndyków, wybieranych przez Radę Powszechną corocznie spośród członków Rady Dwudziestu Pięciu, sprawowało władzę administracyjną. 2) Rada Dwudziestu Pięciu (Mała), z członków dożywotnich, wybieranych przez Wielką Radę, sprawowała właściwą władzę rządową i sądziła w ostatniej instancji. 3) Wielka Rada, z 250 członków wybieranych przez Małą Radę, miała prawo stawiać Małej Radzie wnioski tyczące spraw, które uzna za pożyteczne dla państwa, aprobowała sprawy, które miały być poddane pod uchwałę Rady Powszechnej, sądziła sprawy cywilne w drugiej instancji, wykonywała prawo łaski, itd. [przypis redakcyjny]

sąśmy (starop. forma) — jesteśmy. [przypis redakcyjny]

Są to filozofowie — filozofii wieku oświecenia zarzucali przeciwnicy Rewolucji, iż jest przyczyną przewrotu, gdyż podważa powagę Kościoła i władzy. [przypis redakcyjny]

Są w środku skał tych — W tej pieśni przedstawia nam poeta z całą jasnością i zwięzłością prozy budowę piekła, widzimy w niej jakby rzut oka topograficzny na rodzaj i gatunek grzechów, na podział grzechów mniejszych i większych z wyjaśnieniem kar, jakimi są dusze karane w życiu wiecznym. [przypis redakcyjny]

są wzajem sobie podobne — są wzajemnie do siebie podobne. [przypis redakcyjny]

sążeń — daw. antropometryczna jednostka długości wyznaczana przez zasięg rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny (w Polsce sążeń zwano też sięgiem), wynosząca ok. 2m; sążeń starop. miał 1,8 m, zaś sążeń ros. 2,1 m. [przypis redakcyjny]

sążeń — dawna miara długości równa 6 stopom (190 cm); sążeń warszawski liczył ok. 173 cm. [przypis redakcyjny]

sabejskie ogrody — kraina Sabeów (dziś Jemen) słynęła w starożytności z hodowli balsamu i innych wonności. [przypis redakcyjny]

SABINA MARCIA, ANIMA/ DULCIS ET INNOCENS, ROGES PRO/ NOBIS QUIA SCIMUS TE IN — Sabino Marcjo, duszo słodka i niewinna módl się za nami, ponieważ wiemy, że jesteś w Chrystusie (z Chrystusem). [przypis redakcyjny]

Sabinki — Legenda o porwaniu Sabinek związana była z podaniem o założeniu Rzymu. Gdy z pierwszymi jego budowniczymi, werbującymi się z zabijaków i awanturników, kobiety sąsiednich plemion nie chciały wchodzić w związki małżeńskie, Romulus, założyciel miasta, sprosił okoliczną ludność na wielki festyn, podczas którego gospodarze uroczystości uprowadzili podstępnie swoje partnerki i pojęli je za żony. [przypis redakcyjny]

sacerdos de una missa (łac.) — ksiądz tylko od mszy; tj. prostak, tak mało znający teologię, że oprócz mszy św. nie mógł innych obowiązków kapłańskich spełniać. [przypis redakcyjny]

Sacher-Masoch, Leopold von (1836–1895) — pisarz austriacki, autor sensacyjnych powieści o tematyce perwersyjno-erotycznej, np. Wenus w futrze. [przypis redakcyjny]

sacrilegam magnum (łac.) — świętokradzką rękę. [przypis redakcyjny]

sacrilegum iudicium (łac.) — świętokradzki sąd. [przypis redakcyjny]

sacrosanctum (łac.) — najwyższa świętość. [przypis redakcyjny]

sacrosanctum (łac.) — świętość. [przypis redakcyjny]

sacrosanctum (łac.) — świętością. [przypis redakcyjny]

sacrum sine fumo i verba pro farina (łac.) — ofiarę bez dymu i słowa zamiast mąki. [przypis redakcyjny]

Sadolet — znakomity pisarz i poeta XVI w., razem z Bembusem sekretarz Leona X, wreszcie kardynał. [przypis redakcyjny]

sadownik — ogrodnik zajmujący się owocami (por. czas. „sadzić”). [przypis redakcyjny]

sad* (starop.) — drzewo owocowe. [przypis redakcyjny]

sadzać — do turmy, więzić. [przypis redakcyjny]

sadzić się na czem (starop.) — polegać na czym, dufać w co. [przypis redakcyjny]

sadzić się na czem (starop.) — polegać na czymś, dufać w coś. [przypis redakcyjny]

sadzić się na czym (starop.) — polegać na czym, dufać w co. [przypis redakcyjny]

sadz — zagrodzone miejsce, gdzie złowione ryby chowają. [przypis redakcyjny]

Saepe paupertas virtus fuit, in hac majores nostros apud aratra ipsa, mirantes decora sua, circumstetere lictores (łac.) — częstokroć ubóstwo było cnotą; w nim przodków naszych przy pługach, dziwiących się zaszczytowi, obstępowali liktorowie. [przypis redakcyjny]

Saepe sinistra cava praedixit ab ilice cornix (łac.) — Częstokroć złowieszcza wrona przepowiadała to z dębu wypróchniałego. [przypis redakcyjny]

saevientis fortunae ferocitas (łac.) — srożącego się losu wściekłość. [przypis redakcyjny]

saevire fortuna et cuncta miscere coepit (łac.) — srożyć się i wszystko mącić poczęła (Sallustius, Bellum Catilinae, 10). [przypis redakcyjny]

saevire (łac.) — godzić. [przypis redakcyjny]

Saevit atrox Volscens (łac.) — Sroży się Wolsk waleczny (cyt. nie z Owidiusza, ale z Eneidy IX, 420 Wergiliusza). [przypis redakcyjny]

Safet — miasto Sarfand, starożytna Sarepta w Fenicji. [przypis redakcyjny]

safianowy — safian: skóra kozia lub owcza barwiona na kolorowo, używana do wyrobów galanteryjnych, do oprawy książek, na pokrycie mebli itp. Ongiś przywożona do Polski ze Wschodu, potem wyrabiana w kraju. [przypis redakcyjny]

Safo (a. Safona) (VII–VI w. p.n.e) — najsłynniejsza starożytna poetka gr. mieszkająca na wyspie Lesbos. [przypis redakcyjny]

Safonę bardzo podobną do greckiej… — Ludwikę Śniadecką, która kochała się w synu generał-gubernatora Korsakowa. Kiedy młody Korsakow zginął pod Warną w 1828 r., Śniadecka wyjechała tam dla poszukiwana jego zwłok i założyła szpital. Później wyszła za mąż za Michała Czajkowskiego (Sadyka Paszę). [przypis redakcyjny]

Safo — Safona, największa poetka grecka, „dziesiąta Muza”, żyła około roku 628–568 przed Chr., na Lesbos. [przypis redakcyjny]

Safo — wielka grecka poetka liryczna z VI w. p.n.e. [przypis redakcyjny]

saga — staroislandzkie lub skandynawskie opowiadania o życiu i czynach dawnych bohaterów narodowych. [przypis redakcyjny]

sagina — tłustość, sytość. [przypis redakcyjny]

Sag mir (niem.) — powiedz mi. (Tu i w dalszym ciągu rozmowy stary Mincel sam tłumaczy łamaną polszczyzną wyrażenia niemieckie.) [przypis redakcyjny]

sag…toga — rzymska szata wojenna i pokojowa. [przypis redakcyjny]

Saint-Cloud — daw. rezydencja cesarza Napoleona III; ogromny park, otaczający pałac królewski, stał się dla paryżan popularnym miejscem wycieczek. [przypis redakcyjny]

Saint–Maur — kanał na rzece Marnie pod Paryżem. [przypis redakcyjny]

Saintsimonistycznemu Bogu ludzkości, który niekiedy nabierał cech panteistycznych, hr. Henryk przeciwstawia osobowego Boga — Chrystusa, któremu nie próżno nadaje „arystokratyczny tytuł” Pana: Jego siła zaświadczona została już przez pokonanie pogaństwa. [przypis redakcyjny]

Sais — ognisko wiedzy kapłańskiej w starożytnym Egipcie. Była tam sławna świątynia bogini Neith [opiekunki zmarłych; red. WL]; napis u wejścia głosił o niej: „Jam jest wszystko, co było, jest i będzie; żaden śmiertelny nie uchylił mojej zasłony”. [przypis redakcyjny]

Sais — starożytna miejscowość w Dolnym Egipcie. Stąd według pewnych podań mieli wywodzić się Grecy [por. Platon, Timajos]. [przypis redakcyjny]

sajany (starop.) — suknie żołnierskie. [przypis redakcyjny]

sajdaczny (starop.) — z sajdakiem, kołczanem. [przypis redakcyjny]

sajdak (z tur.) — puzdro na łuk, cięciwę i strzały. [przypis redakcyjny]

sajeta (daw.) — cienkie, kosztowne sukno. [przypis redakcyjny]

sajeta — kosztowne cienkie sukno. [przypis redakcyjny]

saki — dawna gra towarzyska. [przypis redakcyjny]

Sakkya-Muni — Buddha. [przypis redakcyjny]

sak — osaczenie, pułapka (dosł.: worek). [przypis redakcyjny]

sakramentki — zakonnice zakonu nieustającego uwielbienia Najświętszego Sakramentu; Maryja Kazimiera sprowadziła je z Francji do Polski w roku 1687. [przypis redakcyjny]

Sakrypant — król cyrkaski, bohater saraceński. [przypis redakcyjny]

salamandra — istota fantastyczna, opisana w XVI w. przez Paracelsusa, żywiołak ognia. [przypis redakcyjny]

salamandra — zwierzę ziemnowodne z plamami ognistymi na skórze; duch ognia wedle wierzeń średniowiecznych. [przypis redakcyjny]