Przypisy

apostrophe (z greck.) — zwrot ku czemuś, odezwa. [przypis redakcyjny]

a potem i umarła — królowa umarła 10 maja następnego, 1667r. [przypis redakcyjny]

apotheosis — akt ubóstwienia, t. j. zaliczenia w poczet bogów. [przypis redakcyjny]

apparet (łac.) — widać. [przypis redakcyjny]

Appassionata — sonata f-moll Ludwika van Beethovena. [przypis redakcyjny]

appellabilitatem (łac.) — przy wstępnej rozprawie przyznano odwołalność. [przypis redakcyjny]

apponemus curam (łac.) — dołożymy starania. [przypis redakcyjny]

apprecando felicem eventum (łac.) — życzące szczęśliwego skutku. [przypis redakcyjny]

après nous le déluge (fr.) — dosłownie: „po nas [choćby] potop”, „po mojej śmierci niech się dzieje, co chce”, maksyma przypisywana Ludwikowi XV (a raczej powiedziała doń tak pani de Pompadour, chcąc go pocieszyć po klęsce poniesionej pod Rossbach). [przypis redakcyjny]

aprensja a. aprehensja (z łac.) — zmartwienie pochodzące ze zbytecznego przejmowania się czymś. [przypis redakcyjny]

aprensja — właśc. aprehensja: nieokreślona obawa przed czymś, co ma się zdarzyć, podejrzenie, lękliwość, smutek. [przypis redakcyjny]

aprensji — [forma D.lp.r.ż. od aprensja:] uwagi, poważania. [przypis redakcyjny]

aprioryczność, rzeczy w sobie itp. — zob. odnośne wyrazy w słowniku. [przypis redakcyjny]

aprioryzm — zob. Słownik, hasło: aprioryczny. [przypis redakcyjny]

aprobancja — pochwała, uznanie. [przypis redakcyjny]

aprobował — zatwierdził. [przypis redakcyjny]

apropriować — odstępować na własność. [przypis redakcyjny]

aprosz (daw., z fr.) — okop. [przypis redakcyjny]

aprosz (z fr. aproche: podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga. [przypis redakcyjny]

A przypisując dzieło… — w czasach saskich i we wczesnym Oświeceniu pisarze, których nie stać było na wydanie książek własnym nakładem, ubiegali się o nakładców wśród bogatej szlachty i magnaterii, w zamian wypisując im szumne, panegiryczne dedykacje. [przypis redakcyjny]

apteczka — „w domach szlacheckich osobna izdebka na schowanie korzeni kuchennych, wódek, likworów i lekarstw domowych”. (Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1854). [przypis redakcyjny]

apud Erulos adeo secundo matrimonio non locus, ut uxor ad sepulchrum mariti statim se laqueo indueret, nisi invisa et infamis vivere mallet (łac.) — u Herulów tak dalece powtórne śluby nie są we zwyczaju, że żona u grobu męża zaraz pętlicę na szyję zarzucała, chyba że wolała żyć w nienawiści i hańbie. [przypis redakcyjny]

Aquae Albulae — kąpiele siarczane w pobliży Tivoli pod Rzymem. [przypis redakcyjny]

Aqua Marcia — nazwa wody i wodociągu z r. 144 przed Chrystusem. [przypis redakcyjny]

Aquilin — rumak Rajmunda. [przypis redakcyjny]

Aquilon — wiatr północny. [przypis redakcyjny]

Arabistan — Arabia, nazwa całego Półwyspu Arabskiego, daw. również europejskiej części Turcji, zamieszkałej przez ludność kamówiącą po arabsku. [przypis redakcyjny]

arabskie awantury jednego z naszych najserdeczniejszych wesołków — mowa o znanym humoryście, poecie i powieściopisarzu Kornelu Makuszyńskim, autorze m.in. zbioru parafraz baśni, zatytułowanego Awantury arabskie (1913). [przypis redakcyjny]

Arachna — góra w Argolidzie. [przypis redakcyjny]

Arachne — gdy przez dumę walczyła w sztuce przędzenia z Palladą, bogini zagniewana tkaninę jej rozdarła i Arachne, która z rozpaczy życie sobie odebrała, przemieniła w pająka. [przypis redakcyjny]

Arachne — mityczna królewna frygijska, mistrzyni w tkactwie; Pallas Atene, bogini sztuk i rzemiosł, zamieniła ją z zazdrości w pająka. [przypis redakcyjny]

ara — gatunek papugi. [przypis redakcyjny]

Arago — wielki uczony francuski (1786–1855). [przypis redakcyjny]

arak — mocny napój alkoholowy, wyrabiany z ryżu lub trzciny cukrowej. [przypis redakcyjny]

arald (starop.) — herold. [przypis redakcyjny]

aranżer — urządzający tańce, zabawy. [przypis redakcyjny]

Arbia — rzeka przy Monte Aperto, gdzie gibelini wygrali ważną bitwę. [przypis redakcyjny]

arbiter (z łac.) — świadek. [przypis redakcyjny]

arbitrami — sędziowie w sądzie polubownym, przedstawiciele stron. [przypis redakcyjny]

arbitrium (łac.) — sąd, wyrok. [przypis redakcyjny]

arbitrowie — publiczność, przysłuchująca się obradom sejmowym. [przypis redakcyjny]

arcaby, właśc. warcaby — rodzaj gry figurami lub kamykami na szachownicy. [przypis redakcyjny]

Arcades (łac. B.) — Arkadyjczyków. [przypis redakcyjny]

arcanum (łac.) — tajemnica, sekret; tu M. lm arcana. [przypis redakcyjny]

archandyje — tłumy. [przypis redakcyjny]

archiepiscopatu Ripensi (łac.) — z arcybiskupstwa rypeńskiego. [przypis redakcyjny]

archimandryta — przeor klasztoru prawosławnego. [przypis redakcyjny]

Archimed — Archimedes; stawny geometra grecki z III–go wieku przed Chr., twierdził, ze poruszyłby ziemię całą, gdyby się miał na czym oprzeć. [przypis redakcyjny]

Archita — Archytas, filozof grecki (przy tym matematyk i statysta [daw.: mąż stanu, polityk]), współczesny Platonowi, zalecał swym uczniom milczenie. [przypis redakcyjny]

archiwista — urzędnik archiwum, tj. zbioru dokumentów. [przypis redakcyjny]

archiwum — tu: skarbiec. [przypis redakcyjny]

archontowie — najwyżsi urzędnicy w Atenach. [przypis redakcyjny]

archontowie — „urzędnicy najwyżsi Rzeczypospolitej Ateńskiej postanowieni po dobrowolnej za ojczyznę śmierci ostatniego ich króla Kodrusa. […] Urząd archontów był roczny, nie tylko zaś w Atenach, ale i w innych wielu miastach Grecji i Azji podobni urzędnicy ustanowieni byli”. (I. Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości, Warszawa 1781–1783). [przypis redakcyjny]

arcyksiążę — Ferdynand Austriacki (1754–1806), syn Marii Teresy, gubernator Lombardii. [przypis redakcyjny]

Arcyksiążę Rudolf (1858–1889) — syn cesarza Franciszka Józefa I, ówczesny austriacki następca tronu. [przypis redakcyjny]

Arcymnich — Bonifacy VIII; nazywa go poniżej „faryzeuszów nowych panem”; ci faryzeusze to kardynałowie i doradcy papiescy. [przypis redakcyjny]

Arcy-smutna wiadomość — o śmierci Adama Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

Ardenna — las Ardeński, dziś już nieistniejący, w dep[artamencie] Charente-Inferieure. [przypis redakcyjny]

Ardzilla — miasto portowe na zachodnim wybrzeżu Maroka. [przypis redakcyjny]

Arenarium — dół, skąd się bierze piasek. [przypis redakcyjny]

arenda czopowa — czopowe, akcyzę od wina, piwa itd. pobieraną od czopa u szynkarza, wydzierżawiano szlachcie. [przypis redakcyjny]

arenda — dzierżawa. [przypis redakcyjny]

arendarz — dzierżawca, w szczególności dzierżawca karczmy, z reguły był nim w XIX w. Żyd. Tu jednak drastyczne i paradoksalne są interesy łączące arendarza z księdzem. [przypis redakcyjny]

arendarze — Pasek był jednym z nich. [przypis redakcyjny]

arendy — dzierżawy. [przypis redakcyjny]

Areopag — najwyższa rada w Atenach. [przypis redakcyjny]

a Republica (łac.) — od Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

Ares (mit. gr.) — bóg wojny. [przypis redakcyjny]

arest — sekwestr, zajęcie. [przypis redakcyjny]

arest — zajęcie, więzienie. [przypis redakcyjny]

aretalog (z gr.) — głosiciel cnót, panegirysta. [przypis redakcyjny]

Aretino — poeta włoski z XVI w., znany z jadowitego, wszetecznego i przedajnego pióra. [przypis redakcyjny]

Aretusa — nimfa Aretusa uciekała na próżno przed bożkiem rzecznym, Alfeusem, drogą podmorską do Sycylii. [przypis redakcyjny]

Aretyn — Bernard Akkolti z Arezzo, słynny poeta i improwizator; jakkolwiek w podeszłym już wieku, żył jeszcze za czasów Ariosta. [przypis redakcyjny]

arfa Eola — harfa zawieszana w parkach, ogrodach, z której żałosne i jękliwe dźwięki wydobywa podmuch wiatru. [przypis redakcyjny]

Argala — syn Galafrona, króla katajskiego, brat Angeliki. [przypis redakcyjny]

Argant — poseł egipski, bohater saraceński. [przypis redakcyjny]

Argenta — miasto nad odnogą Padu, Po di Primaro. [przypis redakcyjny]

argenteria — wyroby ze srebra. [przypis redakcyjny]

Argeus — mąż Gabryny. [przypis redakcyjny]

Argia — żona Polinika, syna Edypa, która nie chciała przeżyć śmierci męża. [przypis redakcyjny]

Argillan — bohater chrześcijański „na brzegu Trentu zrodzony”. [przypis redakcyjny]

Argonauci — epos Apolloniosa z Rodos (III w. p.n.e.). [przypis redakcyjny]

Argonautowie — „osada okrętu Argo”, bohaterowie greccy, którzy się wyprawili po złote runo do Kolchis. [przypis redakcyjny]

argot parisien (fr.) — gwara paryska. [przypis redakcyjny]

Argus — stróż kochanki Zeusowej, Io, którą Hera z zazdrości przemieniła w krowę; miał 1000 oczu na całym ciele. [przypis redakcyjny]

aria cattiva — zgubne powietrze. [przypis redakcyjny]

arianie — odłam chrześcijaństwa; nazwa od imienia Ariusza (IV w. n.e.), ekskomunikowanego przez synod w Aleksandrii w 321 r. duchownego głoszącego na podstawie Pisma św., że Jezus Chrystus został stworzony przez Boga Ojca, a swą boskość osiągnął dopiero w momencie zmartwychwstania (jego naukę potępiono na Soborze Nicejskim w 325 r., a następnie odrzucono jej tezy jeszcze na Soborze Konstantynopolitańskim I w 381 r.); do VII w. utrzymywały się wpływy arianizmu wśród ludów germańskich, następnie w dobie reformacji do teologii ariańskiej nawiązywały różne grupy, których idee określano jako antytrynitaryzm (nieuznający dogmatu o Trójcy Świętej jako niezgodnego z Biblią) a. unitarianizm (z łac. unitas: jedność; głoszący, że Bóg jest jeden, w jednej osobie). Arianami na terenie Rzeczpospolitej nazywano członków powstałego w XVI w. kościoła braci polskich (inne nazwy: chrystianie a. socynianie od nazwiska jednego z ważnych przedstawicieli ruchu, Fausta Socyna); do istotnych elementów ich nauki należał postulat nieużywania broni; głównymi ośrodkami ruchu były, słynące również z ożywionej działalności wydawniczej, Raków i Pińczów; bracia polscy zostali wygnani z Polski na mocy uchwały sejmu w 1658 r. [przypis redakcyjny]

aria z Trubadura — chodzi zapewne o arię Manrica z opery Giusseppe Verdiego (1813–1901) Trubadur. [przypis redakcyjny]

Arigo (…) Piotr Trawersaro — O tych dwóch komentatorowie wspominają tylko tyle, że byli waleczni i odważni w boju; [przypis redakcyjny]

Ariostowi, jak opisuje swą czarującą Alcinę — por. Orland szalony, pieśń VII, strofy 11–15 według przekładu Piotra Kochanowskiego, Kraków 1799: Stan tak piękny i tak ma dobrze pomierzony,/ Jaki tylko znajduje malarz nauczony./ U długiej y na węzły powiązaney kosy,/ Lśniały się jako złoto jey żółtawe włosy./ Róże się wychowane w Sabejskich ogrodach,/ Z fiołkami rozeszły po gładkich jagodach,/ Z gładzonych alabastrów ma wyniosłe czoło,/ Którym po wszystkich stronach obraca wesoło./ Pod dwiema cienkiemi, czarnemi łukami/ Są dwie oczy, ale ie lepiey zwać gwiazdami,/ Oczy pełne litości samy w się ubrane,/ W których skrzydlata miłość gniazdo ma usłane./ I widać prawie dobrze, kiedy z nich wychodzi/ I łuk ciągnie y w serca widomie ugodzi./ Twarz dzieli nos tak piękny! wolę was nie bawić,/ Że sama zazdrość nie wie, gdzie by go poprawić./ Pod niem wdzięczne w nie mnieiszey zostawają chwale/ Są usta w przyrodzone ubrane korale./ W niey dwa rzędy wybranych pereł zawierają;/ Słodkie wargi y kiedy trzeba otwierają./ Skąd idą słowa z szczerzy złożone ludzkości,/ Które zmiękczają serca naświętszey twardości./ Tamże się y śmiech wdzięczny rodzi, co wydziera/ Serca y kiedy zechce, ziemski rai otwiera./ Szyia biała okrągła śniegowi podobna,/ A mleku zasię iest pierś pełna y ozdobna,/ Z ktorey się z alabastru dwie iabka wydają/ Niedoirzałe y twarde, które tak igrają,/ Jako więc pospolicie igrają w pogody/ Na pierwszem brzegu wolnym wiatrem bite wody,/ Daley Argos nie przezrzy, lecz znać, że się zgadza,/ Co na wierzchu, z tym, co się kryiąc nie wychadza./ Łokcie z swey sprawiedliwej nie wychodzą miary,/ Ręka biała przy dłuższem wąska z swemi dary,/ Które ma od natury, nie mniey się pyszniła./ Z niey się węzeł y żadna nie wydaie żyła,/ Na ostatek poważnem krokiem depcą drogi,/ Białe, krótkie y suche y okrągłe nogi./ Przy Anielskich pięknościach umysł wyniesiony/ Nie chce się kryć y z swei się wykłada zasłony. [przypis redakcyjny]

A rivederla (wł.) — do widzenia. [przypis redakcyjny]

a riveder le stelle (wł.) — aż znowu zobaczy gwiazdy. [przypis redakcyjny]

arkabuzik (starop.) — [tu: zdrobn.] strzelba. [przypis redakcyjny]

arkabuz (starop.) — broń ognista staroświecka. [przypis redakcyjny]

arkabuz (starop.) — strzelba. [przypis redakcyjny]

arkabuz — strzelba. [przypis redakcyjny]

arkabuzy (starop.) — strzelby. [przypis redakcyjny]

arkada — łuk wsparty na dwóch kolumnach. [przypis redakcyjny]

arkada (z łac. arcus: łuk) — sklepienie łukowe w architekturze. [przypis redakcyjny]