Przypisy

to straszniejsze, co ściśnie w gardle — dyfteryt, ciężkie zapalenie błon śluzowych gardła i tchawicy, przed wynalezieniem surowicy przeciwdyfterytowej powodował wysoką śmiertelność wśród dzieci. [przypis redakcyjny]

To takie, co widzimy — to, co widzimy, jest takie. [przypis redakcyjny]

totaliter (łac.) — całkowicie. [przypis redakcyjny]

totaliter (łac.) — całkowicie; wszyscy. [przypis redakcyjny]

totam Rempublicam (łac.) — całą Rzeczpospolitą. [przypis redakcyjny]

tota Respublica (łac.) — cała Rzeczpospolita. [przypis redakcyjny]

tot conflictus (łac.) — tyle utarczek. [przypis redakcyjny]

toties (łac.) — tylekroć. [przypis redakcyjny]

totis campis fulsere hostium signa (łac.) — na całym placu zabłyszczały znaki nieprzyjaciół. [przypis redakcyjny]

totissimus (łac.) — całkowicie oddany. [przypis redakcyjny]

totius nobilitatis (łac.) — całego stanu rycerskiego. [przypis redakcyjny]

tot saecula (łac.) — tyle wieków. [przypis redakcyjny]

tot scommata (łac.) — tyle drwin. [przypis redakcyjny]

tot vicissitudinibus lassatam (…) (łac.) — życie tylu zmianami skołatane, wraz z szczęściem opuści… owdowiła… osierociła. [przypis redakcyjny]

toujours des perdrix (fr.) — „zawsze kuropatwy”; wyrażenie przysł., oznaczające nieustanną pogoń za wykwintem i rozkoszą. [przypis redakcyjny]

Tout ce que je voyais me semblait Curiace — „Wszystko dokoła wydawało mi się Kuriacjuszem”, Corneille, Horacjusz, akt I, sc. 2. [przypis redakcyjny]

towarzyska sromota — sromota [tj. hańba, wstyd] towarzysza. [przypis redakcyjny]

towarzyska strata (daw.) — strata towarzysza. [przypis redakcyjny]

towarzyskie (…) odzienie — odzienie towarzyszy. [przypis redakcyjny]

towarzystwa — tutaj: żołnierzy szlachty, należących do chorągwi. [przypis redakcyjny]

towarzystwo (daw.) — społeczność. [przypis redakcyjny]

Towarzystwo Dobroczynności — Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, arystokratyczno-mieszczańska instytucja filantropijna, założona w r. 1814; opiekowała się starcami i chorymi, udzielała zapomóg, utrzymywała ochronki. [przypis redakcyjny]

Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, założone w 1825 r., udzielało pożyczek długoterminowych większej i średniej własności ziemskiej. Pierwszy numer po Towarzystwie Kredytowym — tzn., że w razie sprzedaży majątku dłużnika (z powodu jego bankructwa) wierzytelność Ochockiego zostałaby spłacona w pierwszym rzędzie po zwrocie pożyczki zaciągniętej w Towarzystwie Kredytowym. [przypis redakcyjny]

towarzystwo (…) regimentarskie — towarzysze spod chorągwi regimentarza Czarnieckiego. [przypis redakcyjny]

Towarzystwo — społeczeństwo. [przypis redakcyjny]

towarzystwo (z fr. société) — społeczeństwo. [przypis redakcyjny]

towarzysza podróży, który się zbliża do Konstantynopolu — Zenon Brzozowski, który drogą lądową przez Konstantynopol pędził zakupione konie arabskie. [przypis redakcyjny]

towarzysz chorągwiany — szlachcic służący w wojsku, rycerz. [przypis redakcyjny]

towarzysze Bernawskiego — zbóje wołoskie. [przypis redakcyjny]

Towarzysze! — wypowiedź tego mówcy zestawił Żeromski z fragmentów zeznań wybitnego działacza komunistycznego Stefana Królikowskiego (1881–1937) na lwowskim procesie, tzw. świętojurskim (1922). Sprawozdanie stenograficzne z tego procesu ukazało się w roku 1923. [przypis redakcyjny]

towarzysz księcia Dymitra — towarzysz chorągwi ks. Dymitra Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]

towarzyszów — dziś popr. D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]

towarzysz — rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]

towarzysz — rycerz, szlachcic, służący w wojsku. [przypis redakcyjny]

towarzysz (starop.) — przyjaciel. [przypis redakcyjny]

towarzysz — tu: żona; zob. też: Ks. 2, Pieśń VI, w. 11. [przypis redakcyjny]

To wasze pstre maszkarki wesołej otuchy — Fakt, że powyższa pieśń takie wesołe wrażenie zrobiła na starym słudze, musi (mimo, że nam poeta nie dał żadnego prawa do podejrzewania tego famulusa o lotność umysłu) wywoływać duże zdziwienie. Nie mniejsze jednak powinien wywoływać i ten fakt, że ową przesmutną pieśń, pełną tak rzewnego współczucia dla tragedii wszystkich (po kolei) czterech głównych osób poematu, śpiewają zbiry, którzy za chwilę mają dokonać ohydnego morderstwa. Oba te fakty wytłumaczyć można chyba tylko w ten sposób, że co innego śpiewały maski w rzeczywistości a co innego słyszał w ich pieśni przeczuwający ich czyn poeta. Pieśń rzeczywiście „wrzaśnięta” przez maski, była w tak jaskrawym kontraście z tragedią, której miały się stać sprawcami, że Malczewski słysząc tę pieśń w swojej wyobraźni a równocześnie wiedząc, jakiej ona „jest otuchy” (co zapowiada), rzeczywiście nie mógł się oprzeć pokusie przetłumaczenia jej niejako na język swojego własnego jej odczucia. Zauważyć tu jeszcze należy, że ta druga pieśń masek może się stać zrozumiałą dopiero dla tych, którzy treść poematu już znają. [przypis redakcyjny]

Tow-go — Towiańskiego. [przypis redakcyjny]

To w krótkim zamyśleniu korząc się przed Bogiem — „to” zam. więc. Korzenie się przed Bogiem w tym momencie jest w kontraście z obecnymi uczuciami Wacława trochę dziwnym. Może ma poeta na myśli mechaniczne tylko poruszenie kolan i warg, zwykłe u ludzi wobec majestatu śmierci. [przypis redakcyjny]

To żeby was z Jejmością Bóg od złego zbawiał — Poprzedniego zdania, ekskuzy swojej kozak już nie kończy. Wymówiwszy słowo „czart”, przerywa ją, żeby od razu odpędzić zły urok. Poeta sposób mówienia kozaka odtwarza z całym realizmem. [przypis redakcyjny]

Toż ów Pizańczyk (…) syna swego uściskał mordercę — Pizańczyk Gwido degli Storingiani, zamordowany przez swojego wroga. Ojciec jego bogobojny, który jak mnich zamknął się od świata w klasztornej celi, z wielką spokojnością umysłu przyjął wiadomość o śmierci syna, nadto jeszcze, nie idąc za popędem powszedniej zemsty włoskiej, a wypełniając literalnie zasadę ewangeliczną: „przebaczaj nieprzyjaciołom”, sam zabójcy syna swojego rękę z pokorą całował. [przypis redakcyjny]

tożsamościowa istota wszystkich ludzi i zwierząt — Schopenhauer jest jedynym filozofem, który w swojej etyce uwzględnia także zwierzęta, a szczególnie psy, uważając dręczenie ich za uczynek moralnie zły. Tę sympatię do zwierząt podzielają z Schopenhauerem Wagner, Tołstoj, Jean Paul, F. Vischer. [przypis redakcyjny]

toż (starop.) — dopiero wtedy. [przypis redakcyjny]

toż — to samo. [przypis redakcyjny]

to zlękniesz się siebie — [domyślnie:] spostrzegłszy, że jesteś moralnym monstrum. [przypis redakcyjny]

trąba (starop.) — [tu:] trąbienie (por. strzelba, [prośba, chwalba itp.; red. WL]). [przypis redakcyjny]

trabant a. drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej. [przypis redakcyjny]

Tracja — południowo-wschodnia część półwyspu Bałkańskiego. [przypis redakcyjny]

Tracja — wschodnia część Półwyspu Bałkańskiego. [przypis redakcyjny]

trackiego wieszcza nie mam z sobą cytry — Orfeusz, stawny poeta („wieszcz”) tracki, szukając w Erebie zmarłej żony swojej Eurydyki, zdołał graniem na lutni zmiękczyć serca władców piekielnych (ob[acz:] Metamor[fozy] X, 14). [przypis redakcyjny]

tradować — zajmować na rzecz wierzyciela. [przypis redakcyjny]

tradukcją — przeniesienie znaczenia. [przypis redakcyjny]

tradycja — poglądy i uczucia przekazane przez przodków. [przypis redakcyjny]

tradycja — tutaj: wydanie. [przypis redakcyjny]

trafić się z kimś (daw.) — spotkać się z kim. [przypis redakcyjny]

trafić się z kim — spotkać się z kim. [przypis redakcyjny]

trafić — tu: potrafić. [przypis redakcyjny]

trafta — tratwa. [przypis redakcyjny]

tragarz (starop.) — schronienie z daszkiem, pod którym przekupki siadają. [przypis redakcyjny]

Tragediante… Commediante (wł.) — aktor tragiczny, komediant; ta błyskawiczna wymiana epitetów powtarza „dialog” pomiędzy cesarzem Napoleonem I a uwięzionym przez niego papieżem Piusem VII. [przypis redakcyjny]

Tragedia (…) słudzy — The tragedie of King Richard the Second. As it hath beene publikely acted by the right Honourable the Lord Chamberlaine his Servants. London. Printed by Valentine Simmes for Andrew Wise and are to be sold at his shop in Paules churchyard at the signe of the Angel 1597. [przypis redakcyjny]

tragi — nosze. [przypis redakcyjny]

traiczny — forma archaiczna od „tragiczny”. [przypis redakcyjny]

Trak — mieszkaniec Tracji, tu metonimicznie: Turek. [przypis redakcyjny]

traktamencie — poczęstunku. [przypis redakcyjny]

traktament — poczęstunek; tu chodzi o truciznę. [przypis redakcyjny]

traktament (z łac.) — poczęstunek, ugoszczenie. [przypis redakcyjny]

traktaty palczyńskie — w pierwszej połowie listopada 1665 r. nastąpiło zawieszenie broni pod Palczynem. [przypis redakcyjny]

traktierniów — jadłodajni. [przypis redakcyjny]

trakt — tu: sposób. [przypis redakcyjny]

traktywa (starop.) — lekarstwo. [przypis redakcyjny]

tram — główna belka pozioma w konstrukcjach drewnianych; w odniesieniu do okrętów używa się zazwyczaj określenia reja lub bom. [przypis redakcyjny]

tramontana (wł.) — wiatr północny. [przypis redakcyjny]

tram (starop.) — belka; tu: przetworzenie zwrotu z Biblii (Nowego Testamentu): „Widzisz trzaskę w oku brata swego, tramu w oku swoim nie obaczysz” (w przekł. ks. Wujka). [przypis redakcyjny]

tram (starop.) — legary piwniczne, belka; w prostocie owych czasów na belkach znaczono dług, pokąd nie był zaspokojony. [przypis redakcyjny]

tramwaj pneumatyczny — daw. typ tramwaju poruszanego sprężonym powietrzem. [przypis redakcyjny]

tranki (starop.) — trunki. [przypis redakcyjny]

transakcja (daw.) — rozprawa. [przypis redakcyjny]

transakcja — rozprawa. [przypis redakcyjny]

transakcja — tu: układ. [przypis redakcyjny]

transcendentalny — tu: wychodzący poza granice doświadczenia, nadnaturalny. [przypis redakcyjny]

transfiguracja — przemiana. [przypis redakcyjny]

transformizm — darwinowska teoria ewolucji. [przypis redakcyjny]

transfundować — przelewać. [przypis redakcyjny]

transporta — dziś: transporty, towary do przewiezienia. [przypis redakcyjny]

transtewerańczycy (z wł.) — mieszkańcy obszarów „za Tybrem”. [przypis redakcyjny]

trattoria (wł.) — gospoda. [przypis redakcyjny]

trawa bez kosy / Pokrewne Pytonowi mnożyła połosy — Głębsze stepy Ukrainy, mniej zaludnione, są wygodnym schronieniem gadu. Krążą dotychczas między pospólstwem bajki o połosach, żmijach nadzwyczajnej wielkości. Poeta nazywa je pokrewnymi Pytonowi, czyli podobnymi do Pytona, sławnego w starożytności węża, który ścigał Dianę; zabity od Apollina ([z]ob. Metamor[phoses], Ovid[ius] XI). [przypis redakcyjny]

trefne plęsy (starop.) — wymyślne tańce. [przypis redakcyjny]

trefne potrawy — potrawy, na które nie pozwalają przepisy religii żydowskiej. [przypis redakcyjny]

trefnie (daw.) — [tu:] przypadkiem. [przypis redakcyjny]

trefny (daw.) — [tu:] dziwny. [przypis redakcyjny]

trefny (starop.) — dowcipny (por. trefniś: błazen). [przypis redakcyjny]

trefunek — traf. [przypis redakcyjny]

Trembowla — miasto i zamek na Podolu, nad rzeczką Gniezną, w pobliżu ujścia do Seretu. [przypis redakcyjny]

Tremizena druga — pierwsza leży w Algierze; tu mowa o jakiejś innej, głębiej w Afryce leżącej. [przypis redakcyjny]

Tremizena — dziś Tlemcen lub Tremcen, miasto w prowincji algierskiej Oran. [przypis redakcyjny]

Trentowski, Bronisław (1808–1869) — filozof, twórca m.in. prac Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej… i Wizerunek duszy moralnej przez Ojczyźniaka, autor terminu „cybernetyka”. [przypis redakcyjny]