Przypisy

Jakże tu za złe mieć Trojanom (…) nieśmiertelnej — Iliada, III, 156–158. [przypis redakcyjny]

Jak zauważa Kleiner, jest to „parodia tańców rewolucyjnych dokoła drzewa wolności”. Zestawienia tych elementów, które przejął Krasiński z rewolucji francuskiej dla stworzenia obrazu obozu rewolucyjnego w swoim dramacie, dokonał S. Dobrzycki w studium o Nie-Boskiej komedii. W polskiej tradycji z okresu insurekcji warszawskiej znane są spolonizowane wersje pieśni i tańców rewolucyjnych, wzorowane na francuskich (por. Karmaniol: „Na ruinach tyranów / Możnowładców i panów, / Fanatyzmu i zbrodni / Skaczcie, ludzie swobodni”, J. Kott, Poezja polskiego Oświecenia. Antologia, Warszawa 1954, s. 371). [przypis redakcyjny]

Jak zauważa Kleiner: „Znowu Pankracy uderza w styl Pisma Św. — niby Mesjasz nowy zapowiada Sąd Ostateczny nad dawnym światem — i niby parafrazuje słowa hymnu Dies irae, że «nic nie będzie niepomszczonego» (Nil inultum remanebit)”. [przypis redakcyjny]

jak zrozpaczony Germont przed Violettą… — bohaterzy opery Verdiego (1813–1901) Violetta (1853), znanej dziś pod nazwą Traviata. Była to częsta pozycja w ówczesnym repertuarze operowym. [przypis redakcyjny]

Jak z własnym ujściem zapieniona rzeka — Rzeka tu wspomniana jest Montone, wypływająca z gór apenińskich do morza, aż do Forli nazywa się Aquacheta. [przypis redakcyjny]

ja mam, co mię boli — jest coś, co mnie boli. [przypis redakcyjny]

Jambon (…) jambon (fr.) — jambon (szynka) wymawia się podobnie jak: Jean Bond. [przypis redakcyjny]

Jam Buonkonte, starszy syn Gwidona — Buokonte syn Gwidona z Montefeltro, gibelin, poległ w bitwie pod Kampaldino, w której zwycięski oręż gwelfów stronnictwo jego pobił i rozproszył. [przypis redakcyjny]

Jam ciebie zgoła nie pytał (…) legł w grobie — To jest, pytał nie jak człowiek widzący tylko zmysłem widzenia, który się przez śmierć rozwiązuje. [przypis redakcyjny]

jam jam labentis cum libertate Regni Poloni (łac.) — już już upadającego wraz z wolnością królestwa polskiego. [przypis redakcyjny]

ja, młody Francuz urodzony na północ od Paryża — w rzeczywistości Stendhal urodził się w Grenoble. [przypis redakcyjny]

jam oczy me pieścił wielkiego gniewu prawdziwą przyczyną — Drzewo w raju, jabłoń, z której zakazany owoc był zerwany przez nieposłuszeństwo Ewy skuszonej przez węża. [przypis redakcyjny]

Jam Orest — Wspomnienie pełnej poświęcenia się przyjaźni Oresta dla Piladesa. [przypis redakcyjny]

jam Pia (…) zginęłam w Maremie — Pia, żona Nello della Pietra. Mąż posądzający ją o cudzołóstwo zamknął ją w zamku Maremmy, gdzie wkrótce z grasującej choroby powietrznej umarła. [przypis redakcyjny]

Jampol (w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy. [przypis redakcyjny]

Jam respice canos (…) (łac.) — spojrzyj przecie na głowy sędziwe, na ręce bezwładne i ramiona bezsilne! Znika władza życia, wiek zużyliśmy na wojnach; odpuść na śmierć starców! [przypis redakcyjny]

Jam się łakomstwem brzydził za żywota — Jak w piekle łakomcy i rozrzutnicy w jednym kręgu są karani, podobnie i w czyśćcu jedni i drudzy pokutują społem w jednym kręgu. I rozrzutników dręczy jak chciwców pragnienie złota, z tą tylko różnicą, że pierwsi zwykle tego pragną, czego sami zatrzymać nie umieją. [przypis redakcyjny]

Jam syn, zaiste, niedźwiedzicy matki — Tu jest aluzja do familii Orsinich, z której pochodził ten papież. [przypis redakcyjny]

jamszczyk (ros.) — woźnica. [przypis redakcyjny]

Jana Kalwina i Marcina Lutra — przytoczeni nie jako rzeczywiste potwory moralne, ale ironicznie, ze względu na zgrozę, jaką ich imiona budziły w ciemnej szlachcie; w wydaniu z 1816 r.: gorszym od heretyka. [przypis redakcyjny]

Jan Binet — genewianin, kolega Krasińskiego i Reeve'a na uniwersytecie genewskim. [przypis redakcyjny]

janczaraga — dowódca janczarów. [przypis redakcyjny]

janczar — dziś popr. forma D.lm: janczarów. [przypis redakcyjny]

janczarka — broń palna, rusznica, tak nazwana od janczarów. [przypis redakcyjny]

janczarka — strzelba, rusznica janczarska. [przypis redakcyjny]

janczarowie (tur.) — piechota turecka. [przypis redakcyjny]

janczarowie (z tur. jeniczery: nowe wojsko) — najbitniejsza, uprzywilejowana część wojska tureckiego, składająca się prawie z samych poturczonych chrześcijan, porwanych w dziecięcym wieku i osobno w tym celu wychowanych. [przypis redakcyjny]

janczar (tur. jeni czery) — żołnierz z piechoty tureckiej lub na sposób turecki ubranej. [przypis redakcyjny]

janczary — groźna piechota turecka, tworzona z poturczonych dzieci chrześcijańskich. [przypis redakcyjny]

janczary — piechota turecka; dziś popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie. [przypis redakcyjny]

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki. [przypis redakcyjny]

janczarzy a. janczarowie (z tur.) — piechota turecka. [przypis redakcyjny]

Jan Dawid Michaelis — teolog w Getyndze, wydał tłumaczenie Pisma Św. Starego Testamentu z objaśnieniami. [przypis redakcyjny]

Janek — ukochany i wielekroć w listach wspominany brat, zmarły w r. 1844. [przypis redakcyjny]

Ja nie będę gonił — w domyśle: jak ptak myśliwski, któremu podano skwarnę. [przypis redakcyjny]

ja nie chcę kaduka — nie chcę otrzymać majątku Macieja, oskarżając go jako nieszlachcica o bezprawne nabycie dóbr ziemskich. Kadukiem nazywano majątek pozostawiony bez testamentu i prawnych spadkobierców lub dobra skonfiskowane wyrokiem sądu, które otrzymywał zwykle oskarżający. [przypis redakcyjny]

Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]

Jan I Olbracht (1459–1501) — król Polski w latach 1492–1501, w 1497 r. zorganizował wyprawę pospolitego ruszenia przeciko Turcji i pod Koźminem na Bukowinie (dziś płd. Ukraina) poniósł klęskę, którą miało przypłacić życiem ok. 5000 szlachty polskiej. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Kruszewski, służący, który Z. Krasińskiemu od jego lat dziecinnych towarzyszył we wszystkich podróżach. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Salwiati, kardynał. [przypis redakcyjny]

Jan — Jan Zamoyski. [przypis redakcyjny]

Jan Jerzy Sulzer (1720–1779) — profesor akademii berlińskiej. Główne jego dzieło nosi tytuł Allgemeine Theorie der schönen Künste (1771–1774). [przypis redakcyjny]

Jan Joachim Winckelmann (1717–1768) — autor dzieła Dzieje sztuki starożytnej, które stało się podstawą właściwego odczucia i zrozumienia sztuki starożytnej. [przypis redakcyjny]

Jan Nepomucen, św. — Czech, utopiony (1393) na rozkaz króla Wacława IV, ponieważ (według podania) nie chciał naruszyć tajemnicy spowiedzi; w Polsce dość pospolite są jego posągi, zazwyczaj nad strumykami. [przypis redakcyjny]

Janowiec — miasteczko z zamkiem nad Wisłą, na płd.-zach. od Puław. [przypis redakcyjny]

Jan Salomon Semler (1725–1791) — teolog w Jenie. Główne jego dzieło nosi tytuł Abhandlung von freier Untersuchung des Kanons (1771–1775). [przypis redakcyjny]

Jan się rzezał w koszu — ośmieszająca kara: winny, zawieszony w koszu nad rzeką lub błotem, chcąc się uwolnić musiał przeciąć sznury i wpaść wraz z koszem do wody. [przypis redakcyjny]

Jan Styka — malarz bardziej popularny niż ceniony przez artystów. [przypis redakcyjny]

Jan Torricelli (1608–1647) — uczeń Galileusza, był wynalazcą barometru r. 1643. [przypis redakcyjny]

Janus (mit. rzym.) — jedno z najważniejszych bóstw staroitalskich, bóg początków i momentów przejścia, utożsamiany niekiedy z bogiem poranków, Matutynem; od jego imienia pochodzi łac. nazwa miesiąca rozpoczynającego rok, stycznia: Ianuarius; patron umów i sojuszów; opiekun drzwi, bram i mostów; miał władzę nad przeszłością i przyszłością, niebem i ziemią; przedstawiany był zwyczajowo z dwiema twarzami, jego atrybutami były klucze i laska. [przypis redakcyjny]

Jan Waleryusz — szlachcic z Wenecji, nieprzyjaciel kobiet. [przypis redakcyjny]

Jan z Tenczyna — powieść J. U. Niemcewicza (1825). [przypis redakcyjny]

Ja pyśmo widdaw (z ukr.) — oddałem list. [przypis redakcyjny]

jarczak — rodzaj siodła. [przypis redakcyjny]

jarczak (z tatar.) — rodzaj siodła lekkiego; bliższe objaśn. w tekście. [przypis redakcyjny]

Jaremie ne zderżysz (z ukr.) — Jeremiemu nie dasz rady. [przypis redakcyjny]

jargać a. jargotać — hałasować. [przypis redakcyjny]

jar (geolog.) — kanion, forma ukształtowania terenu o wąskim dnie i spadzistych zboczach. [przypis redakcyjny]

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża. [przypis redakcyjny]

Jarmolińce — miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]

jarmułka — czapeczka. [przypis redakcyjny]

jarmułka — okrągła czapeczka bez daszka, noszona przez Żydów. [przypis redakcyjny]

Jaroszyn — dziś: Góra Jaroszyn, miasteczko nad Wisłą naprzeciwko Puław.. [przypis redakcyjny]

jar — wydłużone zgłębienie terenu o wąskim dnie i stromych zboczach. [przypis redakcyjny]

jary — Jamy, doły, skaliste wąwozy. [przypis redakcyjny]

Jaryny, Motruny, Ulany — wyrazy wyróżnione oznaczają albo tytuł albo główne postacie utworów Kraszewskiego. [przypis redakcyjny]

jarzyna — jare (siane na wiosnę) zboże. [przypis redakcyjny]

jarzyna — t. j. jare zboea. [przypis redakcyjny]

jarzyny — tu: zboża jare, siane na wiosnę. [przypis redakcyjny]

jaśniejszy słońca (starop.) — genetivus comparationis, zamiast: jaśniejszy od słońca. [przypis redakcyjny]

jasełka — żłóbek z maleńkim Jezusem, szopka. [przypis redakcyjny]

Jaskinią, od świętego starca urobioną — „świętym starcem” jest św. Patrycjusz, apostoł Irlandii (ur. 372. r.); założył on według podania w pewnej jaskini czyściec, w którym się ludzie jeszcze za życia mogli oczyszczać z grzechów. [przypis redakcyjny]

jaskinne proroctwo — proroctwo ogłoszone w jaskini. [przypis redakcyjny]

Ja (…) słodycz miarkując goryczą — To jest słodycz bezmierną, jaką czuł z rozmowy z tym duchem, miarkował goryczą smutnych dla siebie przepowiedni, jakie jemu ten duch objawił. [przypis redakcyjny]

Jasna brona — (brama), wysoka Porta (turecka). [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — Clermont. [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — [tu:] Clermont. [przypis redakcyjny]

Jasna Góra — [w oryginale:] miasto Clermont-Ferrand we Francji. [przypis redakcyjny]

jasne dzieło (starop.) — bitwa w otwartym polu. [przypis redakcyjny]

jasne. [przypis redakcyjny]

Jasność od światła wiecznego (…) inne rzeczy tobie miłe — Tylko rzeczywiste, wiekuiste światło rodzi miłość. Miłość ziemskich rzeczy, a czego sami nie przeczuwamy, rodzi się dlatego tylko, że te ziemskie rzeczy, oświecając się promieniem wiecznej światłości, coś boskiego w sobie mają. [przypis redakcyjny]

jasności własna cnota wodzi — w rękopisie miejsce odcięte. [przypis redakcyjny]

Jassejczykowie chwalili się, że u nich stał pod otwartym niebem posąg [Westy] — Polybios Historia, lib. XVI, § 11. Op. t. II, p. 443 ed. Ernest. [przypis redakcyjny]

jastrząb ściany popryskał — jastrzębie i inne ptaki łowieckie trzymano dla uciech w swoich pokojach. [przypis redakcyjny]

jasyr — jeńcy uprowadzeni przez Turków a. Tatarów. [przypis redakcyjny]

jasyr — niewola tatarska. [przypis redakcyjny]

jasyr — niewolnicy, jeńcy. [przypis redakcyjny]

jasyr — zdobycz, zwł. jeńcy. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — jeńcy, niewolnicy. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewola. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewola tatarska lub turecka. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewola tatarska. [przypis redakcyjny]

jasyr (z tur.) — niewolnicy, jeńcy. [przypis redakcyjny]

jaszcz — artyleryjski wóz konny służący do przewożenia amunicji. [przypis redakcyjny]

jaszczur — skóra wyprawna z zachowaniem łuskowatej, a przynajmniej chropawej powierzchni. Tu mowa niewątpliwie o rękojeściach szabel oprawnych w „jaszczur”, a wysadzanych drogimi kamieniami. [przypis redakcyjny]

jaszczyk — dwukołowy wóz ze skrzynią do przewożenia. [przypis redakcyjny]

jaszczyk — naczynie drewniane okrągłe, niskie. [przypis redakcyjny]

jatagan — wschodnia broń sieczna pośrednia między nożem a szablą [przypis redakcyjny]

Ja też (…) do nich — zdanie skrócone: skoczę do nich, pędzę do nich; podobnie często u Sienkiewicza: „W nich!”. [przypis redakcyjny]

ja tiebia wiżu! (ros.) — widzę cię! [przypis redakcyjny]