Przypisy

bekas — ptak błotny, kszyk; ług — woda stojąca, bagienna. Tu Paszkowski sięgnąwszy do polskiego powiedzenia upiększył porównanie. W oryg. jest prozaicznie as an egg is full of meat, jak jajko pełne swojej zawartości. [przypis redakcyjny]

Bekeria — Bekeria, rodem z Pawii, opat Walombrozy; gdy odkryto spisek, za pośrednictwem którego miał Florencję oddać w ręce gibelinów, głowę mu ścięto. [przypis redakcyjny]

bekiesa a. bekiesza (z węg.) — futro długie węgierskim krojem. [przypis redakcyjny]

bekiesza — długie okrycie wierzchnie węgierskiego kroju ze stojącym kołnierzem. [przypis redakcyjny]

Bekwark (Walenty Greff, 1507–1576) — rodem z Siedmiogrodu, kompozytor i słynny lutnista na dworze Zygmunta Augusta. Pointa fraszki zacytowana została przez Piotra Statoriusza Stojeńskiego w gramatyce, co pozwala stwierdzić, że utwór powstał przed lipcem 1576 (data przedmowy gramatyki). [przypis redakcyjny]

bełt puszczony łukiem — Nowa składnia. „Łukiem” jest tu szósty przypadek narzędzia (ablativus instrumenti). Zwyczajnie mówi się: puszczony z łuka. [przypis redakcyjny]

bełt — [tu:] pocisk, strzała. [przypis redakcyjny]

Bełżyce — miasteczko pod Lublinem na trakcie krakowskim. [przypis redakcyjny]

bela — paka. [przypis redakcyjny]

Belial (mit.) — upadły anioł, szatan. [przypis redakcyjny]

belica — bylica, ziele, któremu przypisywano moce magiczne. [przypis redakcyjny]

beli (starop.) — zamiast „byli”, podobnie „beł”, „beła”, „beło” itd., formy te występują w pierwszym wydaniu od czasu do czasu, na przemian z formami zwykłymi. [przypis redakcyjny]

Belizariusz — syn chłopa, wódz cesarza Justyniana, pogromca Wandalów i Gotów. [przypis redakcyjny]

Belizar — naczelny wódz wojska Justyniana i szczęśliwy wojownik. [przypis redakcyjny]

Bellamaryna — część Algieru, granicząca z Maroko. [przypis redakcyjny]

bellandi (łac.) — wojowania. [przypis redakcyjny]

belle-mère (fr.) — teściowa. [przypis redakcyjny]

Bellerofon (mit. gr.) — heros, który dosiadłszy skrzydlatego konia, Pegaza, walczył z Chimerą, a także dokonał zemsty na Antei, zrzucając ją z konia do morza; kiedy próbował wzlecieć na Olimp, Zeus strącił go jednak z Pegaza. [przypis redakcyjny]

belli civilis (łac.) — wojny domowej. [przypis redakcyjny]

belli in consilio generali constituere (łac.) — na walnej radzie postanowić. [przypis redakcyjny]

belli vicissitudinem (łac.) — zmienną kolej wojny. [przypis redakcyjny]

Bellona — bogini wojny. [przypis redakcyjny]

Bellona — siostra Marsa, bogini wojny. [przypis redakcyjny]

bellua (z łac.) — bestia. [przypis redakcyjny]

bellum civile (łac.) — wojna domowa. [przypis redakcyjny]

beloarda — tu: baszta. [przypis redakcyjny]

beloard (daw.) — szaniec. [przypis redakcyjny]

beloard — szaniec, reduta. [przypis redakcyjny]

Beltram — brat Rugiera, a stryj Rugiera II i Marfizy. [przypis redakcyjny]

beluarda — wieża, machina wojenna. [przypis redakcyjny]

beluard (z fr.) — narożnik obronny, baszta. [przypis redakcyjny]

Belwederek — budynek na wzniesieniu z rozległym widokiem na okolicę. [przypis redakcyjny]

belwederek (wł.) — budynek na wzniesieniu, z którego roztacza się rozległy widok. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac wśród parku na końcu Alei Ujazdowskich, w okresie zaborów był rezydencją generał-gubernatorów warszawskich. W pierwszych latach niepodległości — siedziba Piłsudskiego jako naczelnika państwa, od roku 1922 — siedziba prezydenta. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac wśród parku w południowej części miasta na końcu Alei Ujazdowskich (nazwa „belweder” — z włoskiego „piękny widok”). W tym czasie Belweder należał do rosyjskich generał-gubernatorów. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac w Warszawie w Parku Łazienkowskim, dawna siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. [przypis redakcyjny]

Belzebub (z hebr.) — w Nowym Testamencie pan piekieł i przywódca złych duchów. W utworze Krasińskiego ma on być twórcą „spróchniałego obrazu” raju, który to obraz — niby dekorację teatralną — złe duchy przechowują w sklepach, czyli podziemiach (staropolskie: sklep — piwnica, loch, podziemie). Wokół interpretacji obrazu Edenu rozwinęła się polemika między A. Łuckim a Z. Niemojewską-Gruszczyńską (A. Łucki, Obraz Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, „Ruch literacki”, nr 3, s.65–67; Z. Niemojewska-Gruszczyńska, W sprawie obrazu Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, tamże, nr 5, s. 133–135; A. Łucki, Jeszcze w sprawie obrazu Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, tamże, nr 6, s.191–192). Kleiner sądzi, że obraz Edenu to przyroda „zespolona z jakimiś utopijnymi marzeniami”, „że plan pierwotny był odmienny”, przyroda „miała być narzędziem szatana”, kuszącego wyobraźnię poety. Za tą interpretacją idzie też wyd. Libery i Sawrymowicza. Według M. Janion interpretacja Edenu jako jednej z trzech wizji–kuszeń może być dwojaka. Po pierwsze można uznać, że Eden stanowi tu synonim natury, tak jak rozumieli ją romantycy: to raj utracony, stan naturalnej szczęśliwości, przeciwieństwo życia w cywilizacji, prosty i harmonijny żywot. Ale można rozumieć ów symboliczny Eden jako oświeceniowy „stan naturalny” człowieka związany z filozoficzną utopią XVIII–wiecznych racjonalistów. Wtedy pokusę szatańską łączyć należy z obrazem przyszłego szczęścia ludzkości, jaką roztacza Pankracy w rozmowie z hrabią Henrykiem. [przypis redakcyjny]

Bembus — Bembo Pietro (1470–1547), Wenecjanin, był naprzód sekretarzem Leona X, później kardynałem; jeden z najsławniejszych autorów włoskich XVI w., pisał z równą biegłością po włosku i po łacinie. [przypis redakcyjny]

Bembus właśc. Bembo, Pietro (1470–1547) — Wenecjanin, był naprzód sekretarzem Leona X, później kardynałem; jeden z najsławniejszych autorów włoskich XVI w., pisał z równą biegłością po włosku i po łacinie. [przypis redakcyjny]

Bem Józef (1797–1850) — generał polski, uczestnik powstania listopadowego, w latach 1848–1849 wsławił się jako komendant obrony rewolucyjnego Wiednia, a następnie wojsk węgierskich w Siedmiogrodzie, gdzie zwycięsko walczył z Austriakami. W sierpniu 1849 r. był naczelnym wodzem armii węgierskiej; po klęsce powstania wstąpił do armii tureckiej. [przypis redakcyjny]

Benak — jezioro Garda w płn. Włoszech. [przypis redakcyjny]

Benedicite! — kościelna łacińska formuła powitania, pożegnania i błogosławieństwa. [przypis redakcyjny]

Benedico vobis (łac.) — błogosławię wam. [przypis redakcyjny]

Benedico vos, in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti (łac.) — błogosławię wam, w imię Ojca i Syna, i Ducha świętego. [przypis redakcyjny]

Benedicti Patris mei, venite (łac.) — „Błogosławieni Ojca Mojego, chodźcie”. Słowa z Ewangelii św. Mateusza. [przypis redakcyjny]

benedykcyj — [forma D.lm:] błogosławieństw. [przypis redakcyjny]

Benedyktowe ustawy — ustawy św. Benedykta, założyciela zakonu benedyktynów. [przypis redakcyjny]

beneficia curata (łac.) — duszpasterstwa. [przypis redakcyjny]

beneficja — dobrodziejstwa, tutaj: uposażenia duchownych. [przypis redakcyjny]

beneficjum — dochodowy urząd w Kościele katolickim. [przypis redakcyjny]

Bene! (łac.) — Dobrze! [przypis redakcyjny]

bene meritorum (łac.) — dobrze zasłużony. [przypis redakcyjny]

bene meritum (łac.) — dobrze zasłużonego. [przypis redakcyjny]

Benewentu książę — Grymoald. [przypis redakcyjny]

Beninkasso z Arezzo — będąc namiestnikiem podesty w Sienie, z urzędu swego kazał ściąć głowy brata i synowca Dżina za uliczne rozboje; Dżino zajątrzony zemstą, przebił go puginałem. [przypis redakcyjny]

Beniowski, Maurycy August (1741–1786) — słowacki podróżnik, awanturnik i żołnierz, autor barwnych pamiętników; w 1768 r. dołączył do konfederacji barskiej (dzięki temu epizodowi stał się tytułowym bohaterem poematu dygresyjnego J. Słowackiego, a następnie powieści W. Sieroszewskiego), schwytany przez Rosjan i zesłany, urządził na Kamczatce spisek i bunt więźniów, którzy opanowawszy miasto, uciekli na zdobytym przez siebie statku „Św. Piotr i Paweł”; Beniowski tułał się następnie po morzach (Aleuty, Ameryka Płd., Japonia), aż w 1772 r. dotarł do Francji, gdzie swymi opowieściami zainteresował króla Ludwika XV; zaciągnął się do wojska fr. w stopniu podpułk. i został wysłany przez rząd w 1773 r. z misją kolonizacyjną, przybył na Madagaskar, gdzie został w 1776 r. przez rdzennych mieszkańców uznany królem; w 1782 gościł w Stanach Zjednoczonych, utrzymywał znajomość z Benjaminem Franklinem; w 1785 r. powrócił na Madagaskar, odbił stolicę kraju z rąk fr., przejęcie władzy rozpoczynając od budowy fortów; zginął w potyczce z Francuzami. [przypis redakcyjny]

benissimo! (wł.) — doskonale. [przypis redakcyjny]

Benjamin Kennikot (1718–1783) — uczony hebraista angielski. Jego wydanie Starego Testamentu wyszło jednak dopiero w latach 1776–1780. [przypis redakcyjny]

Benson, Arthur Christopher (1862–1925) — pisarz angielski, autor książek o D. G. Rossettim (1904), Walterze Paterze (1906), zbiorku studiów pt. English Men of Letters (1905) i in. — Portret Watteau i Sebastian Storck, dwa rozdziały z Portretów fikcyjnych Waltera Patera. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Bentywol — Ercole Bentivoglio z Bolonii, poeta włoski, wygnany przez Juliusza II. [przypis redakcyjny]

berdysz — broń piechoty, topór osadzony na drzewcu. [przypis redakcyjny]

berdysz (daw.) — rodzaj topora wojennego. [przypis redakcyjny]

berdysz — rodzaj topora bojowego. [przypis redakcyjny]

berdysz — rodzaj topora wojennego. [przypis redakcyjny]

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu , używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis redakcyjny]

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis redakcyjny]

berejter — ujeżdżacz koni. [przypis redakcyjny]

beresteckie — zwycięska bitwa pod Beresteczkiem 28–30 czerwca 1651. [przypis redakcyjny]

Berezyna — prawy dopływ Dniepru; słynna z klęski poniesionej w czasie przeprawy przez armię Napoleona I, cofającą się spod Moskwy (1812). [przypis redakcyjny]

Berezyny — wieś na płd. od Knyszyna, niedaleko Narwi; należała do starostwa knyszyńskiego, więc jako wieś królewską obrał ją Pasek na postój. [przypis redakcyjny]

bergleder — skórzany pas górniczy. [przypis redakcyjny]

Bergson mówi, że o charakterze każdej treści (image) decyduje, na jakiej płaszczyźnie zostanie ona przez nas umieszczona: czynnymi, rzeczywistymi w pełnym znaczeniu stają się te treści, które kojarzą się bezpośrednio z ruchowymi postawami naszego ciała. O spirytualizacji naszego wnętrza decyduje więc jego związek z życiem czynnym. [przypis redakcyjny]

Bergstedt — miasto w Holsztynie na płn. od Hamburga. [przypis redakcyjny]

berkut (ukr.) — orzeł przedni. [przypis redakcyjny]

berło — drąg, na którym siada ptak myśliwski. [przypis redakcyjny]

berlinka — duża łódź żaglowa z pomostem przykrywającym przewożony ładunek. [przypis redakcyjny]

Bernacki — właśc. Bernawski, wódz wołoski. [przypis redakcyjny]

Berna — Franciszek Berna, krewniak kardynała Bibbieny, znakomity poeta, twórca i ojciec burleski, zwanej od niego poesia bernesca (zm. 1535). [przypis redakcyjny]

Bernard — Bernardo Dovizi z Bibbieny, znany lepiej pod nazwą kardynała Bibbieny (1470–1520), autor pierwszej włoskiej komedii pt. Calandria. [przypis redakcyjny]

Bernardyni — kościół Św. Anny (pobernardyński) na Krakowskim Przedmieściu, wzniesiony w r. 1454, wielokrotnie przebudowywany, ostatni raz w w. XVIII, bardzo zniszczony podczas powstania warszawskiego, został odbudowany. [przypis redakcyjny]

Bernardyn Kapel — Bernardo Cappel, statysta, poeta liryczny włoski, jeden z najlepszych XVI w. (1504–1565). [przypis redakcyjny]

Bernika — starożytna Berenice, miasto w Trypolitanii. [przypis redakcyjny]

Beroiki — miasto Berwick nad ujściem rzeki Tweed, na granicy Anglii i Szkocji. [przypis redakcyjny]

Berti, Nerli, Wekio — starożytne florenckie rodziny za czasów poety. [przypis redakcyjny]

Bertolag a. Bertoladz z Bajony — pochodził z domu Maganzów, wrogiego panom z Jasnej Góry (Clermont). [przypis redakcyjny]

Bertram — służący Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Bertrand de Fénelon — przyjaciel Prousta, który padł na froncie w początkach wielkiej wojny. Wiele z jego sympatycznych rysów weszło w fizjognomię Roberta de Saint-Loup. Szczegół ten, jak wiele innych, świadczy, jak dalece sam Proust zajmuje chwilami miejsce bohatera opowiadania. [przypis redakcyjny]

beryl (gr. berillos: morska zieleń) — przezroczysty minerał o szklistym połysku, krzemian berylu i glinu. Jego zabarwione odmiany są kamieniami szlachetnymi, np. zielony to szmaragd, niebieski to akwamaryn. [przypis redakcyjny]

bespieczne słowa (starop.) — śmiałe słowa; [wypowiedziane bez zachowania pieczy, tj. uwagi, ostrożności; red. WL]. [przypis redakcyjny]

bespiecznie (starop. forma ort.) — bezpiecznie; tu: śmiało. [przypis redakcyjny]

bestialskie — zwierzęce. [przypis redakcyjny]

Bestiarius — gladiator, walczący ze zwierzętami podczas widowisk w cyrku. [przypis redakcyjny]

Bestya szpetna, brzydka — tą „bestyą” jest wedle wszelkiego podobieństwa do prawdy chciwość; pewna część wykładaczów widzi w niej (mniej słusznie) zabobon. [przypis redakcyjny]

Bethel — w Palestynie, na płn. od Jerozolimy. [przypis redakcyjny]

Betleem — dziś popr. Betlejem. [przypis redakcyjny]

betsedejską sadzawka — według Ewangelii sadzawka w Jerozolimie, której woda, poruszana przez anioła, posiadała moc uzdrawiania chorych. [przypis redakcyjny]

Betys — rzeka Guadalkwiwir w Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

Bewadzan — Bewazzano, rodak i przyjaciel kard. Bembo, poeta łaciński i włoski. [przypis redakcyjny]

bez braku (daw.) — bez wyboru (brak: wybór). [przypis redakcyjny]

bez braku* (starop.) — bez wyboru, bez wyjątku. [przypis redakcyjny]