Przypisy

burza nie dopuściła do wykonania żadnego rozkazu wodzów — temu pewnie przeczył był Teramenes. Może powiedział, że wodzowie dali rozkaz za późno lub że go skutkiem burzy odwołali, choć ratunek był możliwy. Bo jeśli szybkożaglowiec spartański mógł dopłynąć do Eteonika do Mityleny (zob. koniec ustępu 2), a pobita flota uciec na Chios, to dlaczego specjalnie dla Ateńczyków miałaby burza żeglugę uniemożliwić. Świadków Teramenesa z pewnością przesłuchano, świadków proponowanych przez Euryptolemosa nie badano. [przypis tłumacza]

Busolt wyraził zdanie, że „Traktat” jest (…) propedeutyką filozofii — G. Busolt, Die Grundzüge der Erkenntnistheorie und Metapbysik Spinozas, 1875, 15. [przypis tłumacza]

bužanas — Ukrainoje ir Paberėžyje bužanais vadinami dideli žalvos krūmai; jie, vasarą pražydę, maloniu įvairumu puošia lygumas. [przypis tłumacza]

Byblos — Βύβλος, w klinach: gu-ub-la-ai, gu-ub-li (Gebal); dzisiejsze Dżebeil. [przypis tłumacza]

Być czy nie być — Szekspira Hamlet, monolog. [przypis tłumacza]

Być prawdomównym, powiadał Pindar (…) — Klemens Aleksandryjski, Stromata, VI, 10. [przypis tłumacza]

być pysznym „ptaszkiem” — w oryginale ang. lark, co oznacza skowronka lub psikusa. Celem zachowania gry słowa, w przekładzie użyłem pokrewnego wyrażenia, wziętego z gwary ulicznej (puścić komuś ptaka, tyle co: splatać figla). [przypis tłumacza]

By cię rózgi rozbudziły, różując razami (nisi… agitare mavis varius virgis vigilias) — co znaczy właściwie: „chyba że wolisz bezsenne spędzać noce, upstrzony rózgami”. Przekład wprowadza nieco odmienny obraz, dając aliteracje (r-r) w stylu Plautowskim. [przypis tłumacza]

By, com ich tutaj… żołd wypłacić (ut in tabellis quos consignavi hic heri, latrones, ibus denumerem stipendium) — niedbały styl, właściwy mowie potocznej. [przypis tłumacza]

bydlę, co wciąż szczeka (oblatratricem) — niechęć do małżeństwa i pomawianie żon o wszystkie możliwe i niemożliwe przywary, a zwłaszcza o gadatliwość i kłótliwość, jest rysem charakterystycznym dla komedii Plautowskiej (por. Wstęp do Braci, s. XXIV i nast.). Tyrada Periplektomenusa należy do najokazalszych pod tym względem ustępów. [przypis tłumacza]

By jeszcze nam nie wierzyć… — Tartufe dobrze przewidywał: Elmira starała się otworzyć mężowi oczy. [przypis tłumacza]

by każdy obywatel był całkowicie niezależny od wszystkich innych, krańcowo zaś zależny od państwa; co osiąga się zawsze za pomocą tych samych środków; jedynie bowiem siła państwa tworzy wolność jego członków — im bardziej wszyscy obywatele są uzależnieni od państwa, tym bardziej są uniezależnieni wzajemnie od siebie: środki stosowane do osiągnięcia jednego z tych celów będą służyć równocześnie do sprowadzenia drugiego. Według Russa całkowite, krańcowe podleganie jednostek państwu nie niszczy ich wolności, o ile są zachowane podstawowe zasady prawności społeczeństw. [przypis tłumacza]

Byk, cap i baran, pies, kogut i gawron — kogut i gawron zaliczone do czwórnogich, ale to nie razi „mistrza”, który zważa tylko na formy gramatyczne. [przypis tłumacza]

byk święty — wzmianka o świątkach „Dipolia” — na cześć Zeusa — które w dawnych czasach obchodzono, a w stuleciu oświaty wydawały się czymś dziecinnie śmiesznym. Podprowadzano byczka od pługa do ołtarza Zeusa, aby się pokusił jeść leżące tam jarzyny: za to zabijał go kapłan siekierą — i uciekał — jakby zbrodnię popełnił, gdyż nie wolno było zabijać bydła roboczego; nad siekierą odbywano sąd i rzucano na nią klątwę. [przypis tłumacza]

Byk — w oryginale stary stelmach i jego syn noszą imię Bigre. [przypis tłumacza]

byłabym zbyt szczęśliwą, gdyby kresem mego życia była środa 1-go czerwca — jest to, jak się zdaje, aluzja do usiłowanego samobójstwa po otrzymaniu wieści o śmierci pana de Mora. [przypis tłumacza]

Byłam zajęta „Katinatem” — pan de Guibert napisał Pochwałę Katinata (znakomity wódz), którą zamierzał przedstawić Akademii. [przypis tłumacza]

była niezmordowaną pracowniczką pióra — Opowiadają, iż raz, skończywszy jednej nocy powieść przed upływem zwyczajnej ilości godzin pracy, natychmiast rozpoczęła drugą, czyniąc tylko tyle przerwy, ile było potrzeba na zapakowanie rękopisu i położenie na nim adresu wydawcy. [przypis tłumacza]

była obrazem — Kościoła. [przypis tłumacza]

była o nich mowa obszernie w wydanych rozprawach — Mowa o dziele O poetach. Cały zresztą rozdział ten powinien być pomieszczony dopiero po rozdziale XVI, jak się z rozkładu rzeczy okazuje. W rozdz. XVI mowa jest o poznaniu, a zatem o jednej z trzech części fabuły, a dopiero po ukończeniu rzeczy o fabule przychodzi kolej na rozbiór charakterów. Nadto spodziewalibyśmy się po ukończeniu rozbioru pathosu i poznania jeszcze rozprawy o przełomie, której w dzisiejszym tekście już nie ma. [przypis tłumacza]

była to jego wyznaczona godzina — zapaśnicy i gimnastycy zachowywali bardzo ścisły tryb życia według przepisów higieny, podobnie jak i dziś japońscy nauczyciele dżiu-dżitsu wymagają przede wszystkim stosowania się do ich reguł higienicznych. [przypis tłumacza]

byłeś bity w dybach (caesum virgis sub furca) — furca, „widły”, oznacza pewien rodzaj ram, widocznie w kształcie litery Y, do których przywiązywano skazanego na chłostę. [przypis tłumacza]

był ich wasalem, jak się należy dzikusowi przed Grekami — ogólnogrecka opinia, uznana nawet przez Arystotelesa; przypomina dzisiejsze wartościowanie ras. Grek czuł się jedynym człowiekiem starożytności. [przypis tłumacza]

był Kritias jednego zdania z Teramenesem, i byli przyjaciółmi — w Radzie Czterystu byli obaj bardzo umiarkowani i często działali w porozumieniu. [przypis tłumacza]

byłoby naturalniej (…) zaskarżyć wtenczas — na dwa lata przed Cheroneją nie miałby Ajschines najmniejszych widoków wobec wszechwładnych wtenczas rządów stronnictwa akcji. [przypis tłumacza]

było olbrzymim przedsiębiorstwem finansowym — subskrypcja na egzemplarz Encyklopedii wynosiła tysiąc franków, co Wolterowi, zasypującemu Francję ulotnymi tanimi broszurkami, dało temat do konceptu, że „gdyby Ewangelia kosztowała 1200 sestercji, chrześcijaństwo nigdy nie byłoby się rozpowszechniło”. Mimo to ilość subskrybujących Encyklopedię przenosiła 4000 osób. [przypis tłumacza]

Było powiedziane żydom zarówno jak chrześcijanom, aby nie zawsze wierzyli prorokom — Pwt 13, 1 n. [przypis tłumacza]

Było to omamienie podobne obłędowi Trazylausa (…) — Atenajos, Uczta mędrców, XII. [przypis tłumacza]

było to w połowie zimy — w r. 360/59, ale po drodze umarł na wybrzeżu Cyreny (północna Afryka). Ciało jego oblepiono woskiem i sprowadzono do Sparty, gdzie je pochowano z królewskimi honorami. [przypis tłumacza]

było to w tysiąc sześćset pięćdziesiątym szóstym roku — tyle lat minęło od stworzenia świata aż do potopu. [przypis tłumacza]

był przekonany, że bogowie dbają o ludzi nie w ten sposób, jak ludzie sobie myślą — Ksenofont podał opowiadanie o tym wypadku jako konkretny, powszechnie znany przykład pobożności i dlatego dalsze zdania mówią o pobożności, wszechwiedzy bożej, choć związek z poprzednim staje się niejasny. Autor łączy te myśli tak: Sokrates narażał się nawet ludziom spełnianiem swych obowiązków, albowiem uważał to za służbę bożą i przede wszystkim podporządkowywał się woli bożej. W tym był konsekwentniejszy niż inni, gdyż wierzył, że bóg dba o człowieka i wie o nim wszystko. I Plato przytacza ten fakt jako przykład pobożności Sokratesa, prawdziwej, nie powierzchownej, gdyż służbę bożą ceni wyżej niż swe życie. (Równocześnie przykład ten służy u Platona za dowód, że uczciwy człowiek w polityce musi paść w walce z krzywdą i bezprawiem, bez pożytku dla nikogo, więc jeśli ktoś chce uczciwie służyć społeczeństwu, lepiej nie mieszać się do polityki). [przypis tłumacza]

był przesycony i obciążony nadmiarem monarchii i władztw (…) — Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, IV, 12. [przypis tłumacza]

Był to (…) gorliwych — [cyt. z:] E. Fauget, Seizième siècle (étiudes littéraires). Montaigne. [przypis tłumacza]

Był to wprzód człowiek — Dla stwierdzenia, jak silną i groźną może być obłuda, zależało Molierowi na tym, by pokazać Orgona nie jako głupca i łatwego do osiodłania niezdarę, ale jako człowieka, który był niegdyś dzielnym i szanownym. [przypis tłumacza]

Był właśnie piątek. Dzień dobiegał końca. (…) wszedł (…) jego syn (…), żeby zdjąć z ojca tefilin — w owym czasie mędrcy nosili tefilin przez cały tydzień, z wyjątkiem sobót, kiedy nie wolno ich nosić. [przypis tłumacza]

Był w szkole greckiej ktoś, kto miał zwyczaj mówić głośno (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Karneadesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 63. [przypis tłumacza]

były raczej samodzielnymi wariantami na dany temat… — Cóż rzec dopiero o dziwolągach w przekładzie I pieśni pióra Budzińskiego, gdzie swobodne zachowanie się Oniegina w teatrze zostało tak oddane: „Oniegin wchodzi,/ Depcze po nogach, jakby był sam (!)”. [przypis tłumacza]

były to oddzielne epizody; bohaterka ich (…) — Sam Balzac pisze o tym w przedmowie z r. 1834 tak: „Wiele osób pytało, czy bohaterka… nie jest pod różnymi nazwiskami jedną i tą samą osobą. Autor nie umiał odpowiedzieć na te pytania. Ale może myśl jego wyrazi się w tytule, który łączy te rozmaite sceny. Osoba, która przebywa niejako sześć obrazów… to nie jest postać; to jest myśl. Im bardziej ta myśl przywdziewa rozmaite stroje, tym lepiej oddaje intencje autora. Ambicją jego jest zrodzić w duszy mglistą zadumę, w której kobiety zdołałyby odnaleźć pewne wrażenia, wspomnienia, wyczytać z niej pewne nauki… Kobiety wypełnią zapewne te luki; być zaś jednako zrozumianym przez wszystkich, to niepodobieństwo…”. Mimo to później Balzac dał bohaterce sześciu epizodów jedno nazwisko. [przypis tłumacza]

był ze wszystkich stron † otoczony — krzyżyk oznacza, że rękopis jest w tym miejscu zepsuty, καὶ πανταχόθεν † τοῦ βάθους κατέγεμεν (N), τοῦ πλέθους (D). [przypis tłumacza]

Byl bon Turka Żurdina? — znaczy to: „Czy Jourdain jest dobrym Turkiem?”. [przypis tłumacza]

byle na pochyłości znajdowało się drzewo albo złom skały, aby zatrzymać nieco wzrok i rozproszyć go, już to nam daje ulgę i umocnienie (…) — Plutarch, O słuchaniu, 2. [przypis tłumacza]

Byle tylko z lepszym szczęściem… (sed meliorest opus auspicio) — żeby znów drugi raz jego wyzwolenie nie okazało się tak krótkotrwałe, jak poprzednio (w. 1057 i 1094). [przypis tłumacza]

byliby (…) nałożyli niezmierne okupy — Aluzja do dwóch ton złota, którymi Franciszek I musiał wykupić się z niewoli hiszpańskiej. [przypis tłumacza]

Bylibyście naprawdę wolni — J 8, 36 (fragm. 675). [przypis tłumacza]

bylibyśmy w błędzie — tj. gdybyśmy chcieli sprawić mu przyjemność, szydząc z nieszczęśliwych. [przypis tłumacza]

by… nie drapła — nieliterackie wyrażenie, tak samo jak w oryginale: ne ea se subrepsit. [przypis tłumacza]

by nie narażał się na zepchnięcie z mównicy — jeżeli mówca zachowywał się niewłaściwie, mówił nie do rzeczy lub w ogóle prowokował głośny protest zgromadzenia, kazał go przewodniczący prytan (tzw. epistates; prytanami zwą się urzędujący członkowie Wielkiej Rady, 1/10 Rady przez 1/10 część roku) służbie, czyli tzw. łucznikom, ściągnąć z mównicy, a czasem nawet usunąć ze zgromadzenia, ku uciesze tłumu, wielbiącego „wolność słowa” (Ateńczycy szczycili się, że u nich panuje pełna wolność słowa). [przypis tłumacza]

By nie obciążać zbyt podłogi… — kaplica tego klasztoru mieściła się na pierwszym piętrze. [przypis tłumacza]

by nie przeciwnik przepisywał wam sposób słuchania mnie — Ajschines żądał w swej mowie, by Demostenes najpierw odpowiedział na zarzut, dlaczego żądał nagrody przed absolutorium, następnie uzasadnił publiczne obwołanie nagrody w teatrze, a dopiero na samym końcu przedstawił swe zasługi. Ajschines słusznie przewidywał, że Demostenes ostatni argument, jako najsilniejszy i dający sposobność do osobistych wycieczek i do grania na nastrojach ludu, wysunie na plan pierwszy; i tak też stało się. [przypis tłumacza]

By nie stać się ofiarą mordercy, jednostka zgadza się ponieść śmierć w razie, gdyby sama stała się zbrodniarzem… — według Russa kary śmierci nie uzasadnia się przeniesieniem przez jednostki na społeczeństwo prawa nad życiem własnym. Jednostka takiego naturalnego prawa nie posiada, więc go i przenosić nie może. (U Russa zwierzchnik nie wywodzi praw swych z przeniesienia nań praw jednostek: tytułem jego władzy jest poddanie się jednostek jego woli, a nie przeniesienie nań praw). Każdy, zawierając umowę społeczną, oddał się pod kierownictwo praw i zobowiązał się do ich przestrzegania, zgadzając się równocześnie na zabezpieczające je sankcje. Poddając siebie karze śmierci, na wypadek gdyby stał się zbrodniarzem, czyni tak dla ochronienia własnego życia przed zamachami ze strony innych. Nie rozporządza więc dowolnie własnym życiem, ale je ratuje. To sofistyczne usprawiedliwienie kary śmierci nie zadowala widocznie samego Russa, skoro w dalszym ciągu stara się ją uzasadnić obroną konieczną. [przypis tłumacza]

by nie wieść boju wśród ciągłego wycofywania się — z terenów dogodnych dla akcji konnicy. [przypis tłumacza]

by od króla odpadło jak najwięcej satrapów; nie wpłynęły więc na niego ani dary, ani potęga króla — od czasów Agesilaosa aż do upadku państwa perskiego ciągłe bunty wstrząsały organizmem tego wielkiego mocarstwa, które swe stanowisko i znaczenie mogło już podtrzymywać tylko intrygami i hojnie sypanym złotem. [przypis tłumacza]

by państwo miało dobrą równowagę, trzeba (…) by iloczyn, czyli kwadrat rządu przez siebie samego pomnożonego, równał się iloczynowi (…) obywateli, którzy są z jednej strony zwierzchnikami, z drugiej zaś poddanymi — $Rz²\; =\; Zw\; \times \; P$ — symbol wyraża zasadę, że siła rządu powinna odpowiadać sile narodu. [przypis tłumacza]

Byron (…) uwielbienie — Kiedy Stendhal poznaje Byrona w Mediolanie, jest tak wzruszony, iż ledwie może się wstrzymać, aby go nie pocałować w rękę. [przypis tłumacza]

By się zająć wyśledzeniem… kto to był — hominem investigando operam hunc… dabo, qui fuerit, Ribbeck. [przypis tłumacza]

Bywają nawet tak mizerni i ladajacy [bogowie] (…) — Hezjod, Prace i dnie, 252. [przypis tłumacza]

bywał na zebraniach kolegiantów, śród których niemałą rolę odgrywali ariańscy Bracia Polscy, wygnani z ojczyzny — [por.] L. Chmaj, De Spinoza a Bracia Polscy, odb. z „Reformacji w Polsce”, 1924. [przypis tłumacza]

By wróg jakiś nam nie ściągnął łupów z tej narady (inimicus ne quis nostri spolia capiat consili) — znów wyrażenie zaczerpnięte z życia wojskowego; oznacza po prostu obawę o podsłuchanie. [przypis tłumacza]

By wzięła tę chusteczkę — Molier zawsze działa na widza środkami najbardziej teatralnymi: odmalował już swego Tartufa w kilku pierwszych słowach, teraz dorzuca do nich gest. Zarazem z nieporównaną sztuką umie zawsze wywoływać wrażenie komiczne wtedy, kiedy wstręt i oburzenie mogłyby zaszkodzić wesołości komedii. [przypis tłumacza]

By zacną bursę biedne żaczki… — właśnie ci dwaj kanonicy rozdzielali miejsca w bursie, którymi ich Villon ironicznie obdarza. [przypis tłumacza]

Čia jojiks arklio kojoms skiria savo protą. — Krymo arklys sunkioje ir pavojingoje kelionėje rodosi turįs tam tikrą atsargos bei tikrumo instinktą: pirm žengdamas, laiko koją ore ir, ieškodamas akmens, bando, ar tikrai galima žengti ir stoti. [przypis tłumacza]

Čufut-Kalė — miestelis ant aukštos uolos; namai pakraščiu stovintys pa- našūs į kregždžių lizdus; takas, kur einama ant kalno, yra pa- vojingas it kabąs ties pakriaušiu. Pačiame miestelyje namų sienos vienijasi beveik su uolos rentiniu; dirstelėjus pro langą, žvilgis dingsta neišmatuojamoje gelmėje. [przypis tłumacza]

ćwiczył w dialektyce — dialektyka znaczy po grecku: rozmowa, sztuka rozmawiania; tutaj, w filozoficznym rozumieniu, wyraz ten oznacza dochodzenie do określenia pojęć przy pomocy rozmowy z kimś, kiedy kolejno rozważa się rozmaite zdania i oddziela prawdę od fałszu. Więc „ćwiczył w dialektyce” znaczy tyle, co u nas: ćwiczył w logice i metodologii (metodzie badania naukowego). [przypis tłumacza]

cadyk — dosł. „sprawiedliwy”; Żydzi zazwyczaj nazywają tak słynnych rabinów, uczonych, bogobojnych mężów słynących ze sprawiedliwości, dobroci i pobożności. [przypis tłumacza]

cadyk — mąż sprawiedliwy, przywódca chasydów. [przypis tłumacza]

cadyk — sprawiedliwy, charyzmatyczny przywódca duchowy chasydów. Zwolennicy chasydów wierzyli m. in. w ich moc czynienia cudów. [przypis tłumacza]

cadyk — sprawiedliwy, pobożny człowiek; także: charyzmatyczny przywódca duchowy chasydów. [przypis tłumacza]

Caedebant (…) illis (łac.) — „Obie strony jednako prą naprzód lub w odwrót,/ Obie to zwyciężają, to są zwyciężane:/ O ucieczce nie myśli nikt” (Vergilius, Aeneida, X, 756; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Caedimur (…) hostem — Horatius, Epistulae II, 2, 97. [przypis tłumacza]

Caeso Fabius, [właśc. Caeso Fabius Vibulanus (V w. p.n.e.)] — dowódca 300 Fabiuszów, bohaterów z wojny przeciwko Wejom. [Weje: etruskie miasto-państwo ok. 20 km na płn. od Rzymu, wg tradycji walczyło z nim od czasów legendarnych; wg Liwiusza w 479 p.n.e. senat przyjął propozycję konsula Cezona Fabiusza Wibulanusa, by jego ród sam ponosił ciężar wojny z Wejami, po czym w bitwie nad rzeką Kremerą zginęło wszystkich 306 Fabiuszów, prócz jednego chłopca; red WL] [przypis tłumacza]

Caetera pars (…) movetur — Lucretius, De rerum natura, III, 144. [przypis tłumacza]

Cahusac, [Louis de] (1706–1756) — wzięty głównie jako librecista oper. [przypis tłumacza]

całą płeć niewieścią na dwa typy: matki i hetery — zresztą fałszywie, gdyż miesza pojęcia kochanki i hetery i zapomina, że pierwsze z nich, połączone z pojęciem matki, daje pojęcie żony. Weininger swej nienawiści do kobiet nie wymyślił, lecz znalazł gotową u Schopenhauera, jak przejął od niego i antysemityzm, choć sam był żydowskiego pochodzenia. [hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka): kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze; red. WL]. [przypis tłumacza]

cała rodzina, wszyscy krewni — [w oryginale οἵ τε ἀδελφοὶ τοῦ βασιλέως καὶ πᾶσα ἡ γενεά: bracia króla i cała jego rodzina]; οἵ τε ἀδελφοὶ, Pape: Geschwister [rodzeństwo]; żył wtedy już tylko jeden brat Heroda, Feroras; Clementz twierdzi, że w tekście powinno być „brat”; ale że następnie γενεά oznacza ród, krewniaków etc., przeto mógł Flawiusz przez określenie pierwsze rozumieć tylko rodzinę bliższą, a przez drugie dalszą, czyli krewniaków. [przypis tłumacza]

cała starszyzna wojskowa i żołnierze… — „Żołnierze tak mu byli przychylni, że gdy im czytał rotę przysięgi i wszelkich pomyślności Witeliuszowi życzył, w milczeniu tylko słuchali”, Tacyt, Dzieje II, 74. (przekł. Naruszewicza). [przypis tłumacza]

Cała ta wycieczka w świat liczb… — ten rozdział nastręczał od wieków wielkie trudności tłumaczom i komentatorom, o czym się przekona każdy, kto spróbuje zajrzeć do tłumaczeń i komentarzy Schleiermachera, Kirchmanna, Apelta, Cousina i stwierdzi, że są o wiele bardziej bałamutne niż tekst grecki dialogu. [przypis tłumacza]

całego możliwego doświadczenia — tj. jakiego bądź. [przypis tłumacza]

całego szeregu królów — z rodu Achemenidów. [przypis tłumacza]

całe mnóstwo Kolinetów, Marotów, Druetów, Sandżelesów, Salelów, Masuelsów — Kolinet: prawdopodobnie Jaques Collin, lektor i sekretarz Franciszka I; Marot: znany poeta; Drouet: biskup z Digne i poeta; Saingelais: autor wierszowanej przepowiedni z księgi I, etc. [przypis tłumacza]

całe wojsko błyszczało od spiżu i świeciło purpurowymi szatami — Ksenofont przenosi na Persów spartański zwyczaj noszenia purpurowych chitonów pod pancerzem; chiton jest widoczny, gdyż jest dłuższy niż pancerz (chroniący piersi i brzuch) i sięga do połowy uda. [przypis tłumacza]

całe życie prawości i cnoty — ta „cnota”, ustawicznie powtarzająca się pod piórem Julii, jak również nadużywanie sentymentalnej terminologii Russa [J.J. Rousseau], szpecą nieraz te listy, poza tym tak oddychające prostotą i prawdą. [przypis tłumacza]

całkiem słodkie — ὑπὸ γλυκύτητος. [przypis tłumacza]

całkowita siła rządu nie ulega zmianie, będąc zawsze siłą państwa — całkowita siła rządu, którą Russo nazywa także siłą absolutną, jest siłą państwa, jego ludności, bogactwa, zasobów psychicznych itd. Jest przeto wartością niezależną od takiej lub innej organizacji rządu. Od tej organizacji zależy natomiast sposób użycia tej siły w konkretnym działaniu, energia, sprężystość, szybkość akcji rządowej, co Russo nazywa względną siłą rządu. [przypis tłumacza]

całować własne kciuki złożone na krzyż — Jak jest obyczajem pobożnych w braku krzyża. [przypis tłumacza]

Cały grzbiet mnie swędzi — bo przeczuwa baty za fałszywe posądzenie. [przypis tłumacza]

cały jest obwarowany — obwarowań tych dokonał Józef. Na górze prócz dwóch klasztorów, greckiego i łacińskiego (franciszkanów), znajduje pielgrzym ruiny z różnych pochodzące epok. Szczątki ogromnego muru po stronie południowo-wschodniej mogą pochodzić z tych czasów, aczkolwiek głazy są zbyt duże, raczej rzymskiej roboty niż owej pospiesznej Flawiusza, dokonanej w ciągu 40 dni. [przypis tłumacza]

całym morgiem ciemierzycy (ellebori iungere; iungus = Ζεύγος, Lindsay) — ciemierzycę (elleborum) uważali ówcześni lekarze za lekarstwo przeciw pomieszaniu zmysłów; w tym wypadku jednak sądzi Lekarz, że nawet taka ilość ciemierzycy, jaka urośnie na morgu pola, nie zaradzi. [przypis tłumacza]

cały szereg (…) sypia — [cyt. z:] Sainte-Beuve, Port-Royal, t. II. [przypis tłumacza]

Calamitosus (…) anxius (łac.) — „Nieszczęśliwy jest wszelki umysł troskający się o przyszłość” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 98; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Callot, Jakub (1590–1635) — sławny malarz i rytownik odznaczał się śmiałością i fantastycznością swych utworów. Ulubionym jego tematem byli komedianci, cyganie i włóczęgi, z którymi w młodości swej chętnie przestawał. [przypis tłumacza]

Camillus, [właśc. Marcus Furius Camillus (ok. 446–365 p.n.e.)] — ocalił Rzym od Galów. [Kamillus odznaczył się jako wybitny żołnierz i wódz, pięciokrotnie otrzymywał nadzwyczajną władzę dyktatora; kiedy w 387 p.n.e. Rzym został zdobyty i złupiony przez Brennusa, wodza celtyckich Senonów, a ludność cywilna schroniła się na Kapitolu, odciecz Kamillusa wyzwoliła miasto; red. WL] [przypis tłumacza]

Campion, Tomasz (zm. 1620) — autor przepięknych pieśni, które często sam uzupełniał melodią; dopiero w ostatnich czasach wydobyty z pyłu zapomnienia i wynagrodzony zasłużoną sławą. [przypis tłumacza]

Canalis — pod mianem Canalisa, Balzac mierzy, najczęściej nieżyczliwie i sarkastycznie, w Lamartine'a, którego widocznie nie lubił. Niektóre wydania powieści kładą w tym miejscu wprost imię Lamartine'a. [przypis tłumacza]

Cancale — miasteczko w Bretanii, sławne z połowu ostryg i ze smakoszostwa mieszkańców. [przypis tłumacza]

canzona — liryczna forma poetycka; tu: wiersze, strofy. [przypis tłumacza]

Capienda (…) est — Seneca Agamemnon II, 1, 47. [przypis tłumacza]

capitulum capitulantes (łac.) — Zebranie mnichów mających prawo głosu w kapitule, z wykluczeniem braciszków. [przypis tłumacza]

Capo Melio — staroż. Malleum promontorium w Peloponezie. [przypis tłumacza]

Capricorn — Koziorożec. [przypis tłumacza]

Captain of Long Distances (ang.) — Kapitan Żeglugi Wielkiej. [przypis tłumacza]