Przypisy

Gałąź salzburska — fragment ten, znaleziony w papierach pana Beyle, ogłoszono tu pierwszy raz. Tłumaczy on zjawisko krystalizacji i wyjaśnia pochodzenie tego słowa. (przypis R. Colomba) [przypis redakcyjny]

gałęzie — [daw.] r. n. [przypis redakcyjny]

gałęzie (daw.) — r. n. [tj. to gałęzie]. [przypis redakcyjny]

Gałecki, Franciszek — kuchmistrz koronny. [przypis redakcyjny]

Gałga — lub Kałga, następca tronu. [przypis redakcyjny]

gałgaństwo — ludność odziana gałganami (bez znaczenia moralnego). [przypis redakcyjny]

gałgancjusz — nicpoń, urwisz (wyraz pochodz. niem., z końcówką niby łacińską). [przypis redakcyjny]

G-ał — generał, tj. Maurycy Mycielski. [przypis redakcyjny]

gałka — muszkatołowa albo muszkatowa, owoc muszkatowca (myristica moschata). [przypis redakcyjny]

Gałka złota, bulla aurea — amulet, ozdoba, noszona przez dzieci bogatych Rzymian. [przypis redakcyjny]

Galaciella a. Galacya — córka Agolanta, matka Rugiera i Marfizy. [przypis redakcyjny]

Galafron — król Kataju w Chinach, ojciec Angeliki i Argali. [przypis redakcyjny]

galanterią — [forma B.lp r. ż.] grzeczność; tu użyto wyrazu tego ironicznie. [przypis redakcyjny]

galanteria (z fr.) — tu: dworność, elegancja względem pań. [przypis redakcyjny]

galantom (z franc. galant homme) — człowiek przyzwoity, bez zarzutu, w salonowym, dworskim rozumieniu tych wyrazów. [przypis redakcyjny]

galantom (z wł.) — elegant. [przypis redakcyjny]

galantownią — [przez] zalotność, gładkość. [przypis redakcyjny]

galantuomo (wł.) — poczciwy, szlachetny człowiek, dżentelmen. [przypis redakcyjny]

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]

Galatea — bohaterka sielanki Wergilego. [przypis redakcyjny]

Galatea (mit. gr.) — boginka morska, córka Nereusa (Nereida). Słynny obraz Rafaela przedstawia Triumf Galatei. [przypis redakcyjny]

gala — uroczystość dworska, biesiada. [przypis redakcyjny]

Galen — Claudius Galenus (131–ok. 200 r.), wybitny lekarz–praktyk, badacz naukowy i eksperymentator. Dzieła jego, w których dał syntezę ówczesnych poglądów medycznych, były aż do XVII w. uważane za podstawę wiedzy lekarskiej. [przypis redakcyjny]

Galen — Grek, sławny lekarz, żyjący w II w. po Chrystusie. [przypis redakcyjny]

Galerana — córka króla hiszpańskiego, Galafrona, małżonka Karola Wielkiego. [przypis redakcyjny]

galera — okręt popędzany wiosłami. [przypis redakcyjny]

galeria drezdeńska i monachijska — w Dreźnie i Monachium znajdują się bardzo bogate zbiory słynnych dzieł malarstwa europejskiego. [przypis redakcyjny]

galeria — tu: trybuna na wyścigach. [przypis redakcyjny]

galery — dawne okręty wojenne poruszane wiosłami, zazwyczaj przez skazańców; tu w znaczeniu: ciężka kara. [przypis redakcyjny]

Galet — Francuz, guwerner Adama i Alfreda Potockich. [przypis redakcyjny]

Galicja — kraina w płn. Hiszpanii, z słynnym miejscem odpustowym Santiago di Compostella. [przypis redakcyjny]

galicyjska królewna — Izabella, córka króla galicyjskiego (w Hiszpanii). [przypis redakcyjny]

Galilaee, vicisti! — Galilejczyku, zwyciężyłeś. Słowa przypisywane cesarzowi Julianowi Apostacie (361–363 n. e.), który miał je wypowiedzieć w chwili śmierci, uznając zwycięstwo chrześcijaństwa; chciał je bowiem w czasie swego panowania stłumić i przywrócić pogaństwo zmodernizowane w duchu neoplatońskim. Zakończenie dramatu Krasińskiego wywołało wiele kontrowersyjnych komentarzy i interpretacji. Mickiewicz w kursie III swych paryskich wykładów o literaturze słowiańskiej uznał finał Nie-Boskiej komedii za szczególnie wzniosły. Kilkanaście lat później inny wykładowca literatury, Leon Zienkowicz (Tegoż, Wizerunki polityczne literatury polskiej, Lipsk 1867, t.I, s.151), w tejże scenie dostrzegł na rozkaz poety dokonaną rękami boskimi zemstę na zwycięskich masach rewolucyjnych, tak nienawistnych autorowi jako arystokracie. Tym śladem podążyła S. Skwarczyńska, krytykując zakończenie ze stanowiska postępowego katolicyzmu za w najwyższym stopniu niewłaściwe „klasowe zaangażowanie Boga” (Tejże, Leona Schillera trzy opracowania teatralne Nie-Boskiej komedii w dziejach jej inscenizacji w Polsce, Warszawa 1959, s.26). Na gruncie tych kontrowersji powstał spór o to, czy zakończenie jest organiczną częścią dramatu, czy cząstką odrębną, dodaną do wcześniej ukształtowanej całości i nieprzystającą do niej. Odczytanie koncepcji tragizmu, wpisanej w Nie-Boską komedię pozwala dostrzec organiczność wszystkich części utworu (por. przypis początkowy do Części IV). Do głosów interpretujących sens finału dramatu w latach czterdziestych XIX w. można dodać jeszcze komentarz cytowanego niem. krytyka, A. Junga. Pisał on: „Arystokratyzm (…) demokratyzm (…), krótko mówiąc: Mąż i Pankracy, szlachta i Napoleon padają tu jeden po drugim, aby z obu stron ustąpić miejsca owym liberalnym zasadom XIX wieku, które wprawdzie nie znalazły sobie jeszcze miejsca w świecie, swego organizmu światowego, ale które muszą je znaleźć wówczas, kiedy rozpoznają swój błąd w zapoznaniu religii. Albowiem tylko przez religię — to jest właściwy cel świata i najgłębszy sens naszego utworu — świat się odmłodzi, tak jak z niej wyszedł, i ona jest właśnie tą skałą, której zaprawdę nie poruszą bramy piekielne, i w niej jedynie zdrowa liberalna zasada znajduje porękę swego zwycięstwa. Ale do natury naszego utworu, do jego dantejskiego charakteru i narodowego sposobu wyrażania przynależy to, że to katolicyzm przynosi ludom wolność i nowy ustrój, czego autor taktownie niemal nie wypowiada, ale ku czemu wszystko zmierza, i co możemy określić jako element Lamenesowski [tj. w duchu pism Felicité Lamenais] w tym wspaniałym poemacie” (s. 30). [przypis redakcyjny]

Galileo Galilei (1564–1647) — ogłosił prawa spadania ciał w r. 1602. [przypis redakcyjny]

Galileusz — wielki astronom włoski. Pracował dalej nad teorią Kopernika o ruchu Ziemi naokoło Słońca. Teoria ta uznana została wówczas za bluźnierczą. Zmuszony przez inkwizycję do odwołania swych „herezji”, jeszcze na łożu śmierci zawołał podobno: „Eppur si muove”: „A jednak się rusza!” [przypis redakcyjny]

gali — uroczystości, święta. [przypis redakcyjny]

galman — ruda cynkowa. [przypis redakcyjny]

gamrat (daw.) — gach; [kochanek]. [przypis redakcyjny]

gamrat — gach, [kochanek]. [przypis redakcyjny]

gamrat — gach. [przypis redakcyjny]

gamratka (daw.) — panienka lekkich obyczajów. [przypis redakcyjny]

gamratka — panienka lekkich obyczajów. [przypis redakcyjny]

gandżarami — batogami. [przypis redakcyjny]

gandziara (z arab.) — batog, korbacz. [przypis redakcyjny]

Ganga — rzeka w Indiach, Ganges. [przypis redakcyjny]

Ganimedes — Ganimeda, pięknego królewicza, z wierzchołka góry Idy porwał Jowisz w postaci orła na podczaszego Olimpu. [przypis redakcyjny]

Ganimedes — syn Trosa, króla trojańskiego, przez orła dla swej piękności na rozkaz Jowisza (Zeusa) porwany, pełnił na Olimpie służbę podczaszego. [przypis redakcyjny]

Garamantowie — naród we wnętrzu Afryki, dziś Fezzan. [przypis redakcyjny]

Garamantowie — starożytna nazwa narodu mieszkającego we wnętrzu Afryki (w dzis. Fezzan). [przypis redakcyjny]

Garb — kraina nadmorska w Barbarii (Afryce północnej). [przypis redakcyjny]

garcu — poprawnie: garncu; od garniec: naczynie o określonej mierze. [przypis redakcyjny]

gardłko — zdr. od: gardło; dziś: gardełko. [przypis redakcyjny]

gardło pasie — napełnia gardło (dziś mówi się: pasie brzuch). [przypis redakcyjny]

gardł swoich (starop.) — życia swego. [przypis redakcyjny]

gardziel (daw.) — r.m. [tj. ten gardziel]. [przypis redakcyjny]

Gargantua — chodzi o całość lub którąś z pięciu części satyryczno-groteskowej powieści François Rabelais'go (1493?–1553) Gargantua i Pantagruel. [przypis redakcyjny]

Gargantua Rabelais'go — chodzi o olbrzyma, bohatera pięcioczęściowej satyryczno-groteskowej powieści François Rabelais'go (1493?–1553) Gargantua i Pantagruel, epatującej sprośnością i obrzydliwościami. [przypis redakcyjny]

gargas (z lit.) — chłopiec. [przypis redakcyjny]

Garibaldi agituje we Włoszech — z początkiem kwietnia 1879 r. Garibaldi przybył z Caprery do Rzymu i rozpoczął działalność propagandową na rzecz wyzwolenia Triestu spod panowania austriackiego i wprowadzenia we Włoszech republiki. [przypis redakcyjny]

Garibaldi Józef (1807–1882) — rewolucjonista włoski, przywódca walk o niepodległość i zjednoczenie Włoch. [przypis redakcyjny]

garłacz — broń palna, ładowana od przodu, o rozszerzanej lufie, rozmiaru pośredniego pomiędzy pistoletem a karabinkiem. [przypis redakcyjny]

garłacze koronni — opoje sławni na całą Koronę. [przypis redakcyjny]

garmatka — polewka dość gęsta z wody i tartego chleba lub z chleba, piwa i żółtka. [przypis redakcyjny]

garnizonu — oddziału wojska. [przypis redakcyjny]

Garona — rzeka w płn. Francji; wpada do Oceanu Atlantyckiego. [przypis redakcyjny]

garson (z fr.) — kelner. [przypis redakcyjny]

garsztka — wyd. lwow. ma: garstka. [przypis redakcyjny]

garuga (z hol.) — wiatr boczny. [przypis redakcyjny]

garum — rodzaj sosu z wnętrzności marynowanych ryb. [przypis redakcyjny]

Garylan — rzeka Garigliano w płd. Włoszech. [przypis redakcyjny]

Gaskończycy — mieszkańcy księstwa Gaskonii w płd. Francji (departament Landes). [przypis redakcyjny]

Gaskończyk Henryka omami — Papież Klemens V i cesarz Henryk VII. [przypis redakcyjny]

Gaskoni — mieszkańcy księstwa Gaskonii w płd. Francji (departament Landes). [przypis redakcyjny]

Gaston Boissier (1823–1908) — literat, krytyk i archeolog, pozostawił m.in. wiele studiów z zakresu literatury i kultury starożytnej. [przypis redakcyjny]

Gaston Deschamps (1861–1931) — pisarz, krytyk, dziennikarz i polityk, odbył podróż do Azji Mniejszej, należał do redakcji „Journal des Debats”, a w r. 1893 objął po Anatolu France dział krytyki literackiej w „Le Temps”. [przypis redakcyjny]

gaszek (z niem.) — zalotnik, kawaler. [przypis redakcyjny]

Gaszpar [Gaspar] Obidzi — przyjaciel i wielbiciel Bemba. [przypis redakcyjny]

gas (z węg.) — strach, bieda, zguba. [przypis redakcyjny]

Gaudete in Domino semper (łac.) — Radujcie się zawsze w Panu. [przypis redakcyjny]

gaudium (łac.) — radość, przyjemność; tu: ucztowanie. [przypis redakcyjny]

Gaur — Gauno, rzeczka w śr. Włoszech, dopływ Metauru. [przypis redakcyjny]

gawędzić — tu: w znaczeniu gwarowym (podkrakowskim): przeszkadzać, zawadzać. [przypis redakcyjny]

gażą — [brał] płacę, żołd. [przypis redakcyjny]

Gaza — miasto w Palestynie na płd. od Askalonu. [przypis redakcyjny]

gazdoń (gw.) — wyraz obelżywy. [przypis redakcyjny]

gazowe — z gazy, tkaniny jedwabnej, wyrabianej niegdyś w syryjskiej Gazie. [przypis redakcyjny]

gaz, pałający węglowodór — gaz ziemny, wydobywający się z głębi ziemi wraz z ropą naftową, służy do opalania i oświetlania; w Baku występuje w dużych ilościach; często zapalając się w powietrzu, tworzy ogniste słupy, zwane „wiecznym ogniem Baku”. [przypis redakcyjny]

gbur (daw.) — chłop. [przypis redakcyjny]

gbur (z niem.) — chłop. [przypis redakcyjny]

gbur (z niem.) — wieśniak. [przypis redakcyjny]

gdy będzie w równowadze, jak osioł Buridana — Przysłowiowy „osioł Buridana” jest to osioł stojący pośrodku między dwiema jednakowymi wiązkami siana lub też pomiędzy obrokiem i wodą jako jednakowymi podnietami, sprawiającymi, że pozostaje nieruchomy i skutkiem tego ginie z głodu. W pismach Buridana, nominalisty XIV wieku, nie ma nic o tym. Wszakże podniósł on sprawę (In Eth. Nic. III, q. 1 i n.), czy można przy jednakowych okolicznościach postępować dowolnie za każdym razem inaczej, i uważał, że nie można tego rozstrzygnąć ani deterministycznie, ani indeterministycznie, gdyż w pierwszym przypadku nie uznałoby się odpowiedzialności moralnej, w drugim zaś przyczynowości. Prawdopodobnie przeciwnicy tego poglądu, chcąc go ośmieszyć, wystawiali powyższy argument, który zresztą znajduje się u Arystotelesa (De coelo II, 13) i jako porównanie u Dantego (Boska komedia, Raj 4, 1–9), tylko bez drastycznego osła. Ale być może (jak sądzi Siebeck, Beiträge, Pr. Giessen, 1891, 18 i n.), że tym przykładem posługiwał się sam Buridan w swych wykładach celem wykazania różnicy pomiędzy podlegającym wyłącznie sile podniet zwierzęciem a człowiekiem, który posiada w rozwadze środek sprowadzający postanowienie. A tego nauczał Buridan, posuwając się do twierdzenia, że „wola jest rozumem, a rozum wolą” (In Eth. Arist. I, 10, q. 1), i tworząc w ten sposób determinizm psychologiczny, taki sam, jaki mamy u de Spinozy. [przypis redakcyjny]

gdybych — gdybym. [przypis redakcyjny]

Gdyby jej zaś (…) sposoby — w rękopisie następuje jedna karta (dwie stronice) niezapisana. [przypis redakcyjny]

gdybym była kobietą — Za czasów Szekspira mężczyźni grali role kobiet. [przypis redakcyjny]

Gdybym tam do nich obrócił me oczy, gdzież jest wymówka takiej winy godna — Tu poeta przypomina przestrogę odźwiernego, ażeby wchodząc w tę bramę, za siebie nie patrzeć. [przypis redakcyjny]

Gdyby nie światłość pisma wam święcąca (…) — Samo Pismo Święte najbardziej upokarza pychę rozumu, kiedy człowiek bez daremnych szperań rozumowych wierzy w to, co nam to pismo objawia. [przypis redakcyjny]

Gdyby on wierzył w to, co jednak wiedział, czytając moje na ziemi poema — Wirgiliusz w trzeciej pieśni Eneidy opowiada, że Eneasz odłamując gałąź od drzewa, posłyszał głos Polidora. [przypis redakcyjny]

Gdyby [poeta] naśladował wiernie grupę we wszystkich szczegółach, czyżby nam zawsze nie dał znakomitego obrazu — w tym miejscu powołuje się Lessing na wiersz J. Sadoleta, uczonego biskupa-poety (1477–1547). Obszerny ten wiersz, zatytułowany, De Laocoontis statua wraz z dopiskiem autora znajduje się w Dodatkach (J). [przypis redakcyjny]

gdyby przeszedł Letę (…) nie zapłaciwszy łzami skruchy myta — Ci tylko od dręczących przypomnień swojego grzechu będą wolnymi, którzy najpierw grzech ten zupełnie uznali i szczerze zań żałowali [myto — opłata celna; red. WL]. [przypis redakcyjny]

gdybyś przypadkiem spotkał Adasia — Adam Potocki. [przypis redakcyjny]