Przypisy

Heloiza — bohaterka powieści czołowego przedstawiciela sentymentalizmu Jean—Jacques Rousseau, pt. Nowa Heloiza (1761). W szkicu O romansach Krasicki zaliczy przecież między „obyczajne” i Pamelę Richardsona: „Mieści się w rodzaju tych dzieł uczciwych i Pamela; ale choć z wielu miar te księgi godne szacunku, mogą ich miejsce inne w pierwiastkowej panien edukacji zastąpić”. (I. Krasicki, Dzieła prozą, t. VI, s. 390). [przypis redakcyjny]

Heloiza — nieszczęśliwa kochanka francuskiego uczonego średniowiecznego Abelarda. Imię spopularyzowane przez sentymentalną powieść J.J. Rousseau Julia, czyli nowa Heloiza (1761). [przypis redakcyjny]

Helsonoriam et Cronoburgum (łac.) — Helsingör i Kronburg. [przypis redakcyjny]

Helusia — bohaterka Książki pamiątek. [przypis redakcyjny]

Hem — Bałkan. [przypis redakcyjny]

hemisferna scena (z gr.) — półkula ziemska. [przypis redakcyjny]

hen od kresów — zgodnie z legendą: z Ukrainy, „kresów Rzeczypospolitej”. [przypis redakcyjny]

Henryk Bogdański opowiada (…) — Zbiór pamiętników do historii powstania polskiego z roku 1830–31. Lwów (1882), s. 135–140. [przypis redakcyjny]

Henryk Bukowski — łączymy tu dwa artykuły o Bukowskim. Pierwszy był drukowany zaraz po jego śmierci w „Tygodniku Illustrowanym” (24 marca 1900 r., Nr. 12), drugi w dwadzieścia pięć lat później w „Świecie” (21 marca 1925, Nr. 12). [przypis redakcyjny]

Henryk Giffard (1825–1882) — francuski konstruktor balonów. W czasie wystawy paryskiej 1878 r. loty balonem na uwięzi, na linie (na wys. 540 m), były dużą atrakcją dla zwiedzających. [przypis redakcyjny]

Henryk ginąc ma wizję. Boga jako blasku, jasności — palącej i wiecznej, a więc podobnie groźnej jak wizja oślepiająca Pankracego. [przypis redakcyjny]

Henryk — Henryk z Nawarry, teść Filipa Pięknego, prowadzi rozmowę z Filipem III, oba zasmuceni niecnotami Filipa Pięknego, króla Francji. [przypis redakcyjny]

Henryk III (…) obmówił (…) księżnę de Montpensier — siostrę i stronniczkę Henryka Gwizjusza, przywódcy Ligi i pretendenta do tronu Francji, którego skrytobójczo zgładził (1588). [przypis redakcyjny]

Henryk IV — król fr., zamordowany w 1600 r. [przypis redakcyjny]

Henryk Łotwak, kapłan niemiecki, piszący dzieje liwońskie około r. 1230 — ten sam Henryk opowiada przecież, że Ruś Pskowska chrzciła swoich Litgałów z Tolowy, zawsze dań Rusi płacących; synowie owego wymienionego wyżej Talibalda, Rameke, Waribule, Driwinalde, oddali się jednak w moc biskupa niemieckiego i obiecali, że przemienią obrządek ruski na łaciński, że będą płacić rocznie od dwu koni miarę zboża, a za to mają doznawać od biskupa opieki przeciw Estom i Litwinom. [przypis redakcyjny]

Henryk Lubomirski — ojciec Jerzego Lubomirskiego, przyjaciela poety. [przypis redakcyjny]

Henryk nawiązuje tu do tradycji „przedmurza chrześcijaństwa”, dodając sobie blasku jako nowy obrońca wiary przodków. [przypis redakcyjny]

Henrykowa Potocka — z domu Sułkowska. [przypis redakcyjny]

Henryk sądzi, że „rozpoczęcie nowej Epoki” lub „odrzucenie jej w tył” to sprawa, która może rozstrzygnąć się w starciu sił ludzkich. [przypis redakcyjny]

Henryk Struve (1840–1922) — profesor filozofii w Szkole Głównej. [przypis redakcyjny]

Henryk Wohl — przyjaciel Narcyzy, później powstaniec i sybirak, znana postać w Warszawie. [przypis redakcyjny]

Henryk wydaje się tu wyznawać analogiczny pogląd na rolę i możliwości poety–artysty jak saintsimoniści, zapewne pod wpływem Chóru Artystów. Kleiner pisze, „że odzywający się w Henryku samorzutnie odruch psychiczny — to odruch poety; dopiero refleksja górę da nad poetą — wodzowi”. Refleksja ta wywołana jest uwagą wypowiedzianą przez Głos w powietrzu: „Dramat układasz”. Scenę tę można by uważać za ową trzecią pokusę Złych Duchów: „spróchniały Eden” to ten „świat nowy, ogromny”, który Henryk chciałby zaniknąć w „jedno słowo”. Przyjęcie takiej interpretacji zgodne byłoby z pomysłami Łuckiego na temat „obrazu Edenu”, które Kubacki wyzyskuje dla własnego wykładu o Nie-Boskiej komedii jako dramacie adwentystycznym, tzn. dotyczącym przyszłości. Jeśli jednak traktować tę pokusę poetycką jako pokusę szatańską — trzeba uświadomić sobie, że od tej pokusy odwołuje się Henryk do innej, kiedy mówi: „Orle, orle, dotrzymaj obietnicy”. [przypis redakcyjny]

Henry Palmerston (1784–1865) — wybitny polityk angielski, przywódca liberałów. [przypis redakcyjny]

Heptanissos — siedem wysp. [przypis redakcyjny]

heraldyk — badacz herbów szlacheckich. [przypis redakcyjny]

herap a. harap (daw.) — koniec polowania. [przypis redakcyjny]

herapy — gony myśliwskie. [przypis redakcyjny]

Herbaczewski, Józef Albin (1876–1944) — literat krakowski, obecnie współpracownik „Rydwanu”, wydał już po śmierci Brzozowskiego bardzo hałaśliwą i mocno pretensjonalną książkę I nie wódź nas w pokuszenie (szkicowane wizerunki dusz współcześnie wybitnych na tle myśli dziejowej), w której w sposób co najmniej żakowski przedrzeźnia się twórczości Wyspiańskiego i Brzozowskiego, głosząc zarówno apodyktycznie, jak gołosłownie powrót do romantycznego stanu natury. Poglądy jego były Brzozowskiemu znane, zdaje się, jeśli się nie mylę, z osobistego z nim zetknięcia się w Florencji. W tym czasie bowiem nie były one jeszcze z trybuny publicznej wygłoszone. Osobista znajomość wystarczała widocznie Brzozowskiemu do trafnej oceny umysłowości Herbaczewskiego. Wzmianki o nim powtarzają się jeszcze w innych miejscach Pamiętnika. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

herb Kolumna — Herb rodziny Pigli. [przypis redakcyjny]

herb Korab — Korab, czyli łódź żółta w polu czerwonym, z masztem szarym, toż samo i w hełmie (Paprocki, Gniazdo cnót). Był i żagiel u masztu, jaki bywa u wodnych statków; dla nowych zasług w miejscu masztu nadano im wieżę u góry zębatą, czyli z blankami. Jedni z Niemiec, drudzy z Anglii pochodzenie tego herbu naznaczają, Robert, biskup krakowski pierwszy miał go wnieść do Polski (umarł 1144). Używali tego herbu w naszym kraju Bogusławscy, Brzozowscy, Chojeccy, Chrzanowscy, Czartkowscy, Czepielowie, Czarnieccy, Dąbrowscy, Ejsmontowie, Jankowscy, Karpińscy, Kobierzyccy, Kowalscy, Łabęccy, Łascy, Laskowscy, Molscy, Morawscy, Orzeszkowie, Ostrowscy, Piątkowscy, Poradowscy, Rajscy, Rusoccy, Skarszewscy, Soboccy, Sokołowscy, Zadzikowie, Żeromscy. Patrz: Niesieckiego Korona polska, t. I, s. 600–602. Ten herb ma styczność z herbem Łodzia, z niego wyrodzić się musiał. [przypis redakcyjny]

herb Trzy Trąby — trzy trąby czarne myśliwskie, oprawne w 4 obwódki złote w polu białym, każda z nawiązaniem złotym, wszystkie trzy cieńszymi dworami zbiegają się w jedno. Na hełmie pierwiastkowo, podobnie jak tu, dwie trąby myśliwe zakrzywione do góry, z korony wychodzące, a z tych lewa czarna, prawa złota, u innych snać później miasto pomienionych trąb znajduje się pięć piór strusich. Herb ten ma pochodzić z Alzacji. Słynął pod imieniem tego herbu i słynie, Mikołaj Trąba arcybiskup gnieźnieński za Jagiełły w 1422 roku zmarły. Używali go Brzezińscy, Cyrynowie, Dziewałtowscy, Falczewscy, Gorzkowscy, Hryczynowie, Jaszczołdowie, Jordany, Iwaszkiewicze, Kierocie, Kosmowscy, Narbutowie, Ościki, Chojnowscy, Pszonki, Radziwiłły, Rozwadowscy, Rudominowie, Siruciowie, Winiarscy, Wołkowie, Wojny i Zagele. [przypis redakcyjny]

heredissa (z łac.) — dziedziczka. [przypis redakcyjny]

Herein! — Wejść! (niem.) [przypis redakcyjny]

Herkol — Herkules I d'Este, książę Ferrary, ojciec Alfonsa i Hipolita; pozbawiony tronu i wygnany z Ferrary przez brata swego, bękarta Mikołaja I, Leonella, bawił na dworze Alfonsa I, króla Neapolu, („króla Katalony”), gdzie zostawił pamięć swych dzieł rycerskich; powrócił z wygnania i objął rządy w Ferrarze dopiero po śmierci Borsa, brata Leonella. [przypis redakcyjny]

Herkules — mitologiczny bohater starożytny, odznaczał się nadludzką siłą, dokonał wielu niezwykłych czynów. [przypis redakcyjny]

Herkules — mityczny bohater grecki. [przypis redakcyjny]

Herkulesowe wrzeciono — Herkules, służąc przez 3 lata u królowej lidyjskiej Omfali, prządł wełnę. [przypis redakcyjny]

Herkules — [tu:] Herkules I d'Este, książę Ferrary, ojciec Alfonsa i Hipolita; pozbawiony tronu i wygnany z Ferrary przez brata swego, bękarta Mikołaja I, Leonella, bawił na dworze Alfonsa I, króla Neapolu („króla Katalony”), gdzie zostawił pamięć swych dzieł rycerskich; powrócił z wygnania i objął rządy w Ferrarze dopiero po śmierci Borsa, brata Leonella. [przypis redakcyjny]

Herkules — [tu:] Herkules I d'Este, książę Ferrary, ojciec Alfonsa i Hipolita; pozbawiony tronu i wygnany z Ferrary przez brata swego, bękarta Mikołaja I, Leonella, bawił na dworze Alfonsa I, króla Neapolu, („króla Katalony”), gdzie zostawił pamięć swych dzieł rycerskich; powrócił z wygnania i objął rządy w Ferrarze dopiero po śmierci Borsa, brata Leonella. [przypis redakcyjny]

Herkules, wtóry zięć królowi wielkiemu — Herkules d'Este, syn Alfonsa, pojął za żonę Renatę, córkę króla francuskiego („wielkiego”), Ludwika XII. [przypis redakcyjny]

Herkules z Bachem miasta uczynili / Długo sławne — i Herkules, i Bachus urodzili się w Tebach i tak też w oryginale: „Si Tebe fece Ercole e Bacco lieta”; tłumacz przez nieuwagę położył lm: miasta. [przypis redakcyjny]

Hermonides — brat Filandra. [przypis redakcyjny]

Hermus — złotonośna rzeka w Małej Azji. [przypis redakcyjny]

Hernani — tytuł sztuki Victora Hugo (1802–1885), której paryska premiera miała miejsce 25 lutego 1830 r. Sławne stały się przede wszystkim demonstracje towarzyszące przedstawieniom: zwolennicy romantyzmu starli się z klasykami nie tylko na słowa, ale też na fantazyjne przebrania. [przypis redakcyjny]

Herodiada — małżonka Heroda Antypasa, matka Salome; „Czy wiesz (…)” itd. to apostrofa do św. Jana Chrzciciela. [przypis redakcyjny]

heroiczny — bohaterski, nadzwyczajny. [przypis redakcyjny]

heroiczny— bohaterski. [przypis redakcyjny]

heroina śliczna — w herbie Rawicz: panna na niedźwiedziu. [przypis redakcyjny]

heroiny — bohaterki, odważne kobiety. [przypis redakcyjny]

heroizm — bohaterstwo. [przypis redakcyjny]

Herr Gott! (niem.) — Panie Boże! [przypis redakcyjny]

Herr Jesas… Aber du hast noch keinen Kaffee getrunken?… (niem.) — Panie Jezu… Ale ty nie piłeś jeszcze kawy?… [przypis redakcyjny]

Hesper — u Greków gwiazda zachodnia. [przypis redakcyjny]

Hesperyjskie brzegi — zachodnie. [przypis redakcyjny]

hetka (daw.) — podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa. [przypis redakcyjny]

hetka — szkapa. [przypis redakcyjny]

hetman koronny — Jabłonowski. [przypis redakcyjny]

hetman — naczelny wódz. [przypis redakcyjny]

hetman — tu: Jan Paweł Sapieha. [przypis redakcyjny]

Hibernia — dawna nazwa Irlandii. [przypis redakcyjny]

hibernorum (łac.) — zasług zimowych. [przypis redakcyjny]

hibernowe — danina od poddanych dóbr królewskich i duchownych na żołd dla wojska w zimie. [przypis redakcyjny]

hibernowe stanowisko — zimowe leże. [przypis redakcyjny]

hibernowy — zimowy; hibernowy chleb: świadczenia pieniężne i żywnościowe przysługujące wojsku w czasie leży zimowych, wypłacane z dóbr królewskich i duchownych. [przypis redakcyjny]

Hic abdera! — wyrażenie przysłowiowe, znaczy: oto najgłupszy z głupich. [przypis redakcyjny]

Hic est — Oto ten… Oto on… [przypis redakcyjny]

Hic est piscis, quem Sua Dominatio diabolum nominavit (łac.) — Oto ryba, którą Waszmość nazwał diabłem. [przypis redakcyjny]

hic et nunc (łac.) — niezwłocznie. [przypis redakcyjny]

hic labor juvabit (łac.) — praca ta zajmie. [przypis redakcyjny]

hidalgo (hiszp.) — szlachcic. [przypis redakcyjny]

Hidasp — a. Hydasp, rzeka w Indiach; dziś Dżilam. [przypis redakcyjny]

hidranga — roślina z gatunku skalnic. [przypis redakcyjny]

Hidraot — król Damaszku stryj Armidy, czarownik. [przypis redakcyjny]

hierarchia — władza duchowna. [przypis redakcyjny]

hieroglifik (z gr.) — napis hieroglificzny a. napis w ogóle. [przypis redakcyjny]

hier (z niem.) — dosłownie: tu. [przypis redakcyjny]

hilari fronte (łac.) — pogodnym czołem. [przypis redakcyjny]

hilari fronte (łac.) — z pogodnym czołem. [przypis redakcyjny]

Hilaryon — pustelnik w Palestynie. [przypis redakcyjny]

Hipalka — córka mamki Bradamanty. [przypis redakcyjny]

Hiperborejczyk (z gr.) — członek ludu mieszkającego na północy, autor najprawdopodobniej określa tak Rosjan, w sposób zawoalowany ze względu na cenzurę carską. [przypis redakcyjny]

Hiperborejska (…) Scytya — północna. Hiperboreowie, naród bajeczny, mieszkający na dalekiej północy. [przypis redakcyjny]

Hiperborskie — północne. [przypis redakcyjny]

Hiperion — Słońce. [przypis redakcyjny]

Hipermnestra — jedna z 50 Danaid, tj. córek Danaosa, króla Argos, sama jedna nie targnęła się na życie swego małżonka, Linceusza, podczas gdy wszystkie jej siostry pomordowały na rozkaz ojcowski swych mężów w noc poślubną. [przypis redakcyjny]

hipocentaur (mit., z gr.) — istota mityczna, pół człowiek, pół koń; centaur. [przypis redakcyjny]

hipogryf — wymyślone przez Ariosta uskrzydlone zwierzę z tułowiem konia i głową gryfa. [przypis redakcyjny]

hipogryf — zwierz bajeczny: pół gryfa a pół konia. [przypis redakcyjny]

Hipokrat — Hipokrates (ok. 460–ok. 380 r. p.n.e.), najwybitniejszy lekarz starożytnej Grecji, twórca medycyny naukowej, wiedzę lekarską opierał na doświadczeniu i obserwacji; „wódz lekarzów […]. Księgi jego dotąd są ozdobą i prawidłem lekarskiej nauki” — pisał Krasicki w Zbiorze potrzebnych wiadomości. [przypis redakcyjny]

Hipokreny — tu: pieśni (metafora pochodząca od źródła Pegaza). [przypis redakcyjny]

hipokryta — obłudnik. [przypis redakcyjny]

hipokryt — dziś popr. hipokryta. [przypis redakcyjny]

Hipolita — królowa Amazonek, mieszkających nad rzeką Termodon w Kapadocji (w Małej Azji). [przypis redakcyjny]

Hipolit — kardynał Hipolit d'Este, statysta, wojownik, niepospolity matematyk, mecenas Ariosta. [przypis redakcyjny]

Hipolit — kardynał Hipolit Este, statysta, wojownik, niepospolity matematyk, mecenas Ariosta. [przypis redakcyjny]

Hipolit — syn Alfonsa I d'Este, synowiec kardynała Hipolita. [przypis redakcyjny]

Hipolit — syn Juliana Medici, mecenas literatów i sam literat. [przypis redakcyjny]

Hipolit — syn Tezeusza, został wygnany z Aten za to, że nie chciał się godzić na występny zapał swojej macochy Fedry odpowiedzieć; a Fedra, mszcząc się obrazy miłości własnej, oskarżyła go przed swoim mężem, jakoby na jej cześć niewieścią nastawał. [przypis redakcyjny]

Hipolit (z Esteńskimi Herkulami) — kardynał Hipolit Este, statysta, wojownik, niepospolity matematyk, mecenas Ariosta. [przypis redakcyjny]

hipopotaurus, mastodont — nazwa dawno wymarłych zwierząt, tu przenośnie: człowiek niewspółczesny, zacofany. [przypis redakcyjny]