Przypisy

Dewona — hrabstwo Devonshire w Anglii. [przypis redakcyjny]

dewotom i dewotkom — pobożnisiom. [przypis redakcyjny]

dextram porrigere (łac.) — prawicę podać. [przypis redakcyjny]

dextre (łac.) — zręcznie. [przypis redakcyjny]

dezabil (z fr.) — ranny albo nocny strój. [przypis redakcyjny]

dezolacja — spustoszenie. [przypis redakcyjny]

Dezorganizacja nie może się zreorganizować — w korespondencji Krasiński często stosował tę formułę zarówno do stanu własnego zdrowia, jak do współczesnego mu stanu stosunków społecznych. [przypis redakcyjny]

diabła Bohomolec dał w swojej postaci — mowa o dziele Jana Bohomolca Diabeł w swojej postaci z okazji pytania, jeśli są upiory (Warszawa 1772), zwalczającym powszechne jeszcze wówczas przesądy i zabobony. [przypis redakcyjny]

diable — tu w znaczeniu: diablo, diabelnie. [przypis redakcyjny]

diaboł po niemiecku — diabła wyobrażano sobie często w obcisłym stroju niemieckim. [przypis redakcyjny]

dialektyk — tu: biegły w sztuce dyskutowania. [przypis redakcyjny]

diallela (διαλληλος τρόπος) — znaczy tyle co kołowanie w dowodzeniu, circulus in probando. Trentowski nazwał ją błażkiem i tak określił: „Wszędzie tam rodzi się nieloiczne kółko, czyli błażek, gdzie dowodzimy rzeczy naszej tym, co było właśnie do dowiedzenia; gdzie ogólnikiem robimy będący celem wyniknik, wyraziwszy go inaczej, gdzie np. m opieramy na r, a znowu r na m, czyli, jak mówią, gdzie cygan daje świadectwo żydowi a żyd cyganowi. Nieraz największy filozof może się zaplątać w błażek, rozwijając całokształt swej nauki. Grecy mianowali go diallele i uważali za głównego sprawcę Dialektyki” (Myślini II, 423, 424). [przypis redakcyjny]

dialogi a là Lukian — Lukian z Samosaty (II w.n.e.), gr. pisarz i filozof, był autorem dzieł: Dialogi bogów i Dialogi umarłych. [przypis redakcyjny]

dialog — prosta forma sceniczna do poł. XVIII w. uprawiana w teatrach konwiktów zakonnych. [przypis redakcyjny]

diametru — średnicy. [przypis redakcyjny]

Diana de Cadignan — bohaterka opowiadania Balzaka, do którego p. de Charlus robi aluzję (Sekrety księżnej de Cadignan). [przypis redakcyjny]

Diana — starorzymska bogini łowów i lasów, przedstawiana w sztuce starożytnej jako kobieta będąca uosobieniem piękna i zdrowia. [przypis redakcyjny]

Diana — w mit. rzym. dziewicza bogini księżyca i śmierci, opiekunka lasów i myślistwa (odpowiedniczka gr. Artemidy), siostra Apollina. Słynęła z urody; przedstawiano ją z łukiem i pękiem strzał w kołczanie, w krótkiej do kolan tunice przepasanej szarfą. [przypis redakcyjny]

Diana z gajów wygnała Helicę — Diana w mitologii starożytnej była symbolem czystości. Spostrzegłszy ta bogini, że jej nimfa Halice nie dość pilnie strzegła tej cnoty, ze swoich świętych gajów ją wygnała. [przypis redakcyjny]

diariusze — dzienniki, protokoły. [przypis redakcyjny]

Diatryba — krytyka gorzka i gwałtowna. [przypis redakcyjny]

Diavolo maledetto del Christo! (wł.) — Diabeł przeklęty przez Chrystusa. [przypis redakcyjny]

Dicas (…) piscatores (łac.) — Powiedz, że jesteśmy rybakami. [przypis redakcyjny]

Dicebant mihi sodales (…) levatas — Mówili mi towarzysze, że, gdybym odwiedził mogiłę kochanki, ulżyłbym nieco mym smutkom. [przypis redakcyjny]

dictabat (łac.) — dyktował. [przypis redakcyjny]

dicterium (łac.) — przysłowie. [przypis redakcyjny]

dictum acerbum (łac.) — przykre powiedzenie. [przypis redakcyjny]

did like — naprawdę kochałem. [przypis redakcyjny]

die 16 Augusti (łac.) — dnia 16 sierpnia. [przypis redakcyjny]

diecezjalny (z gr.) — znajdujący się na obszarze zarządu jakiegoś biskupa. [przypis redakcyjny]

„Die Dame” (niem.) — „Pani”, niemieckie czasopismo ilustrowane. [przypis redakcyjny]

„Die Disciplin der reinen Vernunft” — tę część dzieła Kanta nazwał Trentowski (Myślini II, 436) „ćwiczeniem czystego umysłu”; ale ponieważ Kant ma na oznaczenie „ćwiczenia” inny wyraz, mianowicie: „Unterweisung”, wypadło mi więc „Disciplin” przetłumaczyć słowem: „karność”, bo jest ona równoznaczną z „Zucht”. [przypis redakcyjny]

die Ianuarii futuri (łac.) — dnia przyszłego stycznia. [przypis redakcyjny]

dies exspirationis (łac.) — dzień skończenia dzierżawy. [przypis redakcyjny]

Dies illa, dies irae (łac.) — Dzień ów, dzień gniewu; początkowe słowa (w porządku przestawionym) średniowiecznego (XIII w.) hymnu kościelnego o Sądzie Ostatecznym; w liturgii katolickiej hymn pogrzebowy. [przypis redakcyjny]

Dies irae, dies illa… (łac.) — początkowe i środkowe wiersze hymnu Tomasza z Cellano (XII w.) Dies irae [tj. Dzień gniewu]: [przypis redakcyjny]

dieta — tu: przepis lekarski. [przypis redakcyjny]

dieta (z łac.) — tutaj: ograniczenie pokarmów, miara w jedzeniu i piciu. [przypis redakcyjny]

Dieu dispose (fr.) — Bóg rozporządza. [przypis redakcyjny]

Dieu merci (fr.) — Bogu dzięki. [przypis redakcyjny]

die unglücklichen Polen (niem.) — nieszczęśliwi Polacy. [przypis redakcyjny]

difficile est ex animo resipiscere (łac.) — trudno szczerze się opamiętać. [przypis redakcyjny]

diffidebant (łac.) — nie ufali mu. [przypis redakcyjny]

diffidis et maiestatem laedis (łac.) — nie dowierzasz słuszności swej sprawy i króla obrażasz. [przypis redakcyjny]

dignissima gesta (łac.) — najgodniejsze czyny. [przypis redakcyjny]

dignitas (łac.) — godność, dostojeństwo. [przypis redakcyjny]

dignitatem (łac.) — godność. [przypis redakcyjny]

dignitatem, proponendo laesionem maiestatis (łac.) — godność, przedstawiając obrazę majestatu. [przypis redakcyjny]

Dii, avertite omen (łac.) — bogowie, oddalcie złą wróżbę. [przypis redakcyjny]

Dike — bogini sprawiedliwości. [przypis redakcyjny]

Dike (mit. gr.) — uosobienie sprawiedliwości. [przypis redakcyjny]

diligenter (łac.) — pilnie. [przypis redakcyjny]

diligentissime (łac.) — jak najbaczniej. [przypis redakcyjny]

diligentissime (łac.) — jak najuważniej. [przypis redakcyjny]

Diligite justitiam qui judicatis terram (łac.) — Kochajcie sprawiedliwość, wy, którzy sądzicie ziemię. [przypis redakcyjny]

dimittere (łac.) — puścić. [przypis redakcyjny]

Diogenes (413–323 p.n.e.) — filozof grecki pogardzający bogactwami i wszelkimi wygodami życia. Sypiał w beczce pod arkadami świątyń ateńskich. Zapytany pewnego razu przez Aleksandra Wielkiego, czy ma jakieś pragnienie, odpowiedział: „Zejdź z mego słońca”. [przypis redakcyjny]

Diogenes Laertios — Diogenes, rodem z Laerty w Cylicji, żył najprawdopodobniej w drugiej połowie III wieku ery naszej i jest autorem bogatego zbioru wiadomości o życiu i poglądach filozofów greckich: Περί βίων, δογμάτων και αποφθεγμάτων των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων. Najnowsze wydanie z przekładem łacińskim ogłosił Ed. Cobet 1856: De vitis, dogmatis et apophthegmatibus clarorum philosophum libri X. Napomknięty przez Kanta ustęp znajduje się tu w ks. I, 24 i n.: powiedziano tu, że twierdzenie, iż kąt w półkolu jest prosty, jedni przypisywali Talesowi, drudzy Pitagorasowi. Zob. F. Ueberweg: Grundriss der Geschichte der Philosophie I §1. Winienem tu zaznaczyć w ogóle, że objaśnienia tyczące się dziejów filozofii czerpię głównie z tego wybornego źródła. [przypis redakcyjny]

Diomedesa, już miecz wyciągającego, aby pomścić swego krewnego — według Quintusa Calabra dziadek Diomedesa i ojciec Terzitesa byli braćmi. [przypis redakcyjny]

Dio mio! Sangue di Dio! (wł.) — Boże mój! Na krew Chrystusa! [przypis redakcyjny]

„Dionir” — Irydion. [przypis redakcyjny]

Dionizjusz — tyran syrakuzański. [przypis redakcyjny]

Di persona (…) alcun velo — Ariosto, Orlando Furioso, Canto VII, s. 11–15. [przypis redakcyjny]

directe (łac.) — na wprost. [przypis redakcyjny]

directe (łac.) — wprost. [przypis redakcyjny]

directi mandati (z. łac.) — wyrażenie sądowe, dosłownie: bezpośredniego polecenia; rzecz bliżej wyjaśniona w tekście. [przypis redakcyjny]

director monoculus (łac.) — dyrektor jednooki; tu: Prażmowski, interrex w czasie bezkrólewia. [przypis redakcyjny]

Dis à ton ami, mon cher Alexandre (…) (fr.) — Powiedz swemu przyjacielowi, mój kochany Aleksandrze, że przyjmuję i że z głębi serca mówię „tak”, jeżeli moi rodzice się zgodzą — lecz pragnę bardzo rozmówić się z nim przedtem, bo mam w sercu tysiąc spraw. [przypis redakcyjny]

discernere (łac.) — rozróżnić. [przypis redakcyjny]

disiecta membra (łac.) — rozrzucone członki. [przypis redakcyjny]

displicere (łac.) — nie podobać się. [przypis redakcyjny]

dispositae (łac.) — po przygotowaniu. [przypis redakcyjny]

dissensioni inter cives (łac.) — do niezgody wśród obywateli. [przypis redakcyjny]

dissimulując tę wiolencją postu — patrząc przez palce na to pogwałcenie postu. [przypis redakcyjny]

distinctorium — odznaka. [przypis redakcyjny]

distinguo (łac.: rozróżniam) — formułka ułatwiająca zapamiętanie jednej z form wnioskowania (sylogizmu). [przypis redakcyjny]

distulerunt jurament (łac.) — odłożyli przysięgę. [przypis redakcyjny]

ditescant (łac.) — bogacili się. [przypis redakcyjny]

Dites-moi, chere madame (fr.) — Niech mi pani powie, droga pani. [przypis redakcyjny]

ditiones Imperii et consequenter (łac.) — kraje cesarstwa, a w następstwie. [przypis redakcyjny]

diugoń a. dugong— piersiopławka (Halicore). [przypis redakcyjny]

diuny — wydmy piaszczyste wzdłuż wybrzeży morskich. [przypis redakcyjny]

diutius (…) possumus (łac.) — długo na los skarżyć się możemy, zmienić go nie możemy. [przypis redakcyjny]

divertere (łac.) — wstąpić. [przypis redakcyjny]

dives a nie divus — bogaty, a nie boski. [przypis redakcyjny]

Divide et impera (łac.) — rozdzielaj i panuj; [dziel i rządź; red. WL]. [przypis redakcyjny]

divinae particula aurae (łac.) — cząstką ducha boskiego. [przypis redakcyjny]

divination poétique (fr.) — proroctwo poetyckie. [przypis redakcyjny]

divinitus (łac.) — z natchnienia Bożego. [przypis redakcyjny]

diw (mit. st. irań.) — zły duch, demon. [przypis redakcyjny]

Diwy — podług starożytnej mitologii Persów złośliwe geniusze, które niegdyś panowały na ziemi, potem wygnane przez aniołów, mieszkają teraz na końcu świata, za górą Kaf. Obszerniej o tym u Hammera, skąd poeta przejął powyższe objaśnienie. [przypis redakcyjny]

diżur a. dyżur (fr. de jour) — tutaj: dozór, na pewien dzień przypadający. [przypis redakcyjny]

Dizraeli — właściwie Beniamin Disraeli (1804–1881), polityk angielski, przywódca konserwatystów, w tym czasie premier i kierownik polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii. [przypis redakcyjny]

dławny — dławiony, duszony. [przypis redakcyjny]

dłoń w trąbkę zwinął — aby lepiej dostrzec z odległości. [przypis redakcyjny]

dług honorowy — w ówczesnej obyczajowości szlacheckiej: dług wynikający z przegranej w karty. [przypis redakcyjny]

Długim milczeniem ochrypiała stoi — Kiedy te trzy namiętności, krewkość zmysłowa, pycha i chciwość, hamujące nasz postęp ku wysokości moralnej i strącające nas na dół, przepalą się w swoich ogniach, na koniec przebudza się w nas rozum. Lecz rozum, ponieważ i tak długo w nas milczał, nie może od razu, przy pierwszym przebudzeniu się jasno i wyraźnie do nas przemawiać; dlatego zdaje się być ochrypły za długim milczeniem. Tu Dante uosabia rozum w osobie Wirgiliusza. Cześć, jakiej doznawał ten poeta w wiekach średnich, jego talent umiarkowany, oświecony smakiem i ukształceniem wyższym umysłowym, jego styl jasny i zwięzły, na koniec jego VI Ekloga, w której Dante, a przed nim jeszcze Konstanty Wielki dopatrzyli proroczej zapowiedzi chrystianizmu, wyraźnie skłoniły Dantego, [by] zrobić z Wirgiliusza symbol rozumu. Jako gorący zwolennik Augusta i wielbiciel cesarstwa rzymskiego jest Wirgiliusz także przedstawicielem ideałów politycznych Dantego, wszechświatowej potęgi cesarzy. Wirgiliusz jest w Dantowskiej Komedii przewodnikiem do wysokości, o ile bez światła objawionej wiary rozum może podążyć. [przypis redakcyjny]

dług księciu brandenburskiemu — w traktacie welawskim (10 września 1667) oddano Fryderykowi Wilhelmowi w zastaw Elbląg i Drahim, zastrzegając wykup Elbląga za 400 000 talarów, starostwa drahimskiego za 120 000 talarów. [przypis redakcyjny]

długość — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „odległość”. [przypis redakcyjny]

dłużnik, który się bliskich god lęka — [lęka się] Bożego Narodzenia, jako czasu opłaty. [przypis redakcyjny]