Przypisy

Port-Royal — Siedziba jansenistów. [przypis tłumacza]

Port-Royal — Wśród ogromnej odnośnej literatury, klasyczne pozostało dotąd siedmiotomowe dzieło Sainte Beuve'a Port-Royal (1840–1850). [przypis tłumacza]

Port-Royal — żeński klasztor założony w XII w., koło którego w XVII w. skupili się janseniści, rozsławiając imię klasztoru zaciętymi walkami religijnymi. [przypis tłumacza]

portyki — podcienia wsparte na kolumnach, chroniące przechadzających się ulicami przed skwarem południowego słońca. [przypis tłumacza]

Poruszenia łaski, zatwardziałość serca, okoliczności zewnętrzne — Każda dusza chrześcijańska waha się między poruszeniami łaski a zatwardziałością serca; rozstrzygają niekiedy okoliczności zewnętrzne będące świadectwem Opatrzności Bożej. [przypis tłumacza]

pory — Czczone u Egipcjan. (Jud. XX. 9.) [przypis tłumacza]

porywczość, właściwą jedynie błyskotliwym entuzjastom — Tę porywczość wyobraźni przypisuje autor w Politique du Médecin (…) itd. „geniuszowi angielskiemu”, twierdząc, że niepodobna porównywać Pope'a z Voltairem, Shakespeare'a (Sakespaïer, jak go nazywa de la Mettrie) z Corneillem, Newtona z Kartezjuszem (Przedmowa, s. X). [przypis tłumacza]

Porządek — Jest to najogolniejszy plan dzieła, do którego te „Myśli” stanowią materiał. [przypis tłumacza]

Po śmierci Augusta, który rządził pięćdziesiąt siedem lat, sześć miesięcy i dwa dni — rok 13 n.e. [przypis tłumacza]

Po śmierci Heroda Klaudiusz oddał… — por. Starożytności XX, V, 2–VIII, 1. [przypis tłumacza]

Po śmierci Hyrkana starszy z braci, Arystobul, objąwszy rządy… — por. Starożytności XIII, XI. [przypis tłumacza]

Pośmiertne losy spuścizny Villona znaczą się nader interesującą linią… — Warto zauważyć, iż Montaigne, wśród swojej, obejmującej tyle tematów gawędy, nie zdradza ani słowem znajomości Villona; Rabelais znał go niewątpliwie i wspomina w wielu miejscach, lecz raczej w duchu pospolitej legendy, już utworzonej o pisarzu, bez głębszego wniknięcia w jego treść. [przypis tłumacza]

pośmiertnych pism Beyle'a — Kroniki włoskie, Życie Napoleona, Nowele, Korespondencja, Pamiętnik egotysty, Lamiel, Życie Henryka Brulard. [przypis tłumacza]

„Pośród bogów będzie sprawował sądy” — sąd składa się z trzech. [przypis tłumacza]

Pośród ksiąg po prostu uciesznych (…) „Całusy” Jana Sekonda — Johannis Secundi Basia, niderlandzkiego poety Joannesa Secundusa (właśc. Jan Niclas Everaerts, 1511–1536). Dzieło jego jest to zbiór małych poemacików pełnych zmysłowych obrazów. Interesujące jest, iż Montaigne w dziele Rabelais'go nie widzi nic więcej ponad „ucieszną” książkę, i nic więcej nie ma o niej do powiedzenia! [przypis tłumacza]

Pośród tylu podziwu godnych czynów starszego Scypiona (…) odwiedza szkoły w Sycylii i przysłuchuje się lekcjom filozofii — por. Cyceron, O mówcy, II, 6. [przypis tłumacza]

pośród uczonych znawców Szekspira ustaliło się przekonanie, że (…) prawie równie doniosłym, a mniej zawodnym czynnikiem są właściwości formy — przesada niektórych krytyków w tym kierunku wywołała w ostatnich latach pewną, chwilową, zdaje mi się, reakcję. [przypis tłumacza]

…posąg jakiegoś króla na koniu — statua Krystiana V. [przypis tłumacza]

posąg Mitysa w Argos zabił mordercę tegoż, runąwszy na patrzącego — Argejczyk Mitys miał zginąć wśród rozruchów politycznych, a o wypadku tutaj wspomnianym mówi także Plutarch: O późnym wymierzaniu kary przez bóstwo (Moralia 553 D). [przypis tłumacza]

poseł francuski, pan de Bernis — Franciszek Joachim de Pierres de Bernis, równie zręczny poeta, jak dyplomata, członek Akademii w 30 roku życia, rychło potem minister spraw zagranicznych, usiłujący wbrew życzeniom pani de Pompadour kres położyć wojnie siedmioletniej. Kardynalską obleczony purpurą, był jednym z głównych promotorów kasaty jezuitów. Wielki pan całą gębą: polityk niepospolitej miary o szerokich widnokręgach; poeta wymuskany, przesadny, nieznośnie kwiecisty. Urodzony w 1715 roku, życie zakończył w Rzymie w 1794. Posłował w Wenecji w kwiecie wieku, licząc niespełna 40 lat. [przypis tłumacza]

Posiąść kobietę (…) wyziębłych don Juanów — Crébillon syn, Igraszki kącika przy kominku; Noc i chwila. [przypis tłumacza]

Posiadamy dalej własnoustne świadectwo (…) cesarz pewien i cesarzowa rzymska — por. Flawiusz Wopiskus, Prokulus [w:] Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana (Historia Augusta). [przypis tłumacza]

…posiadanie majątku. Do niego odnoszą się słowa: „całą siłą twoją” — moc w znaczeniu majątku, bogactwa. [przypis tłumacza]

posiadłości w domu nie są tak pewne, by mogli je komuś innemu powierzyć — Hieron wie o tym ze swego i swej rodziny doświadczenia; sam pięknie się wywiązał z opieki nad bratankiem. [przypis tłumacza]

Poskim — późniejsze przepisy prawne, które powstały po zakończeniu Talmudu. [przypis tłumacza]

posłał go do Syrii — rok 67 n.e. [przypis tłumacza]

posłali do Lacedemonu Ajschinesa i Arystotelesa — dwóch spomiędzy siebie; Arystoteles posłował raz od Lizandra do eforów (zob. wcześniej). [przypis tłumacza]

Posłowie narodu nie są więc ani być nie mogą jego przedstawicielami (…) nie mogą niczego ostatecznie postanawiać — posłowie mogą jedynie przygotowywać projekty ustaw, którym moc prawną nadaje dopiero uchwała narodu. [przypis tłumacza]

posłuszeństwo — πειθαρχία (N), ευταξία (D). [przypis tłumacza]

posłużyć do lepszego wyjaśnienia — słowa: „posłużyć (…)” w § 3 są dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

Pospolicie wszelkie leczenie odbywa się kosztem życia (…) Serwiusz gramatyk (…) — Pliniusz, Historia naturalna XXV, 3; Suetonius, De Grammaticis (O słynnych mówcach i nauczycielach). [przypis tłumacza]

po spożyciu obiadu — obiad jadali Grecy o zachodzie słońca. [przypis tłumacza]

Possint (…) facem — Horatius, Odae IV, 23, 26. [przypis tłumacza]

postanawia (…) [Heroda] uczynić królem Żydów — rok 39 p.n.e. [przypis tłumacza]

Postanowiłeś, Ajschinesie (…) badać moje przeznaczenie? Porównajże je ze swoim… — drugie, a równie znakomite, porównanie żywotów. [przypis tłumacza]

postanowiono odłożyć sprawę do drugiego zgromadzenia (…) bowiem było już późno… — jeśli było zbyt ciemno, by zliczyć głosy za uniewinnieniem wodzów (na co się zanosiło), to było ciemno i na obliczanie rąk (głosuje się za pomocą podniesienia ręki) przy wniosku, by sprawę odłożyć na drugie zgromadzenie. Więc i to głosowanie odbyło się chaotycznie i bezładnie. Zgromadzenie zostało zaskoczone tym wnioskiem i przyjęło go w zrozumieniu, że Rada zastanowi się, czy w ogóle należy postawić wodzów w stan oskarżenia, a jeśli tak, to jak należy proces przeprowadzić. Natomiast wrogowie wodzów rozumieli tak: wobec tego, że oskarżenie i obrona skończone, należy zastanowić się nad sposobem wydania wyroku. [przypis tłumacza]

postawić w stan przedwstępnego oskarżenia — na razie wnosi się oskarżenie przed Zgromadzenie Ludowe. Gdy to uzna sprawę za uzasadnioną, oddaje się skargę odpowiedniemu sądowi do rozpatrzenia. [przypis tłumacza]

Postawiono pytanie, w jaki sposób poszczególni ludzie, nie mając prawa rozporządzać swym własnym życiem, mogą przenieść na zwierzchnika to prawo, którego nie posiadają — Locke w Traktacie o rządzie obywatelskim. [przypis tłumacza]

postępek Kratesa (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Kratesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 88. [przypis tłumacza]

Posterior (…) quaeque — Lucretius, De rerum natura, V, 1413. [przypis tłumacza]

po stopniach Przybytku — κατὰ δὲ τῶν τοῦ ναοῦ βάθρων (N), τοῦ βωμοῦ βάθρων (D). Stąd u tłumaczów mowa o ołtarzu. [przypis tłumacza]

Post (…) ora — Vergilius, Aeneida, XI, 89. [przypis tłumacza]

Postquam (…) curant — Catullus, Carmina 64, 147. [przypis tłumacza]

Postquam (…) desunt (łac.) — „Odkąd się ukazali uczeni, poczciwi zaczęli zanikać” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 95; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Postula a me (łac.) — Ps 2, 8. [przypis tłumacza]

Postume (…) olet (łac.) — „Kto się rad kąpie w perfumie,/ Źle ten pachnie, mój Postumie” (Martialis, Epigrammata, II, 12, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

posyłając wiele złotych i srebrnych darów — po owej próbie, a przed spytaniem o wojnę z Cyrusem, posłał Krezus do Delf: złotego lwa na postumencie ze 117 cegieł z drogiego kruszcu (4 cegły złote, 113 z elektronu [elektrum], tj. stopu zawierającego prócz złota 0,1–0,2 części srebra; w kopalniach złota na górze Tmolos znajdowano tę mieszaninę w stanie naturalnym), jeden dzban złoty, jeden srebrny, złotą i srebrną kropielnicę, okrągłe srebrne koneweczki do wylewania płynnych ofiar, pas i naszyjnik swej małżonki, trzyłokciowy złoty posążek niewiasty (rzekomo wyraz wdzięczności króla dla piekarki, która go w dzieciństwie uratowała przed macochą, chcącą struć pasierba) i wiele innych. Herodot wylicza owe dary i opisuje na podstawie swych naocznych spostrzeżeń, podaje miejsca, gdzie się za jego czasów znajdują, i opowiada ciekawe szczegóły, np. że na złotej kadzielnicy napis wskazuje Lacedemończyków jako ofiarodawców, ale że to jest fałsz. Herodot zna nazwisko fałszerza, ale nie chce go wyjawić. [przypis tłumacza]

posyłają do szkół na naukę (…) gimnastyki — nauki gimnastyki udzielano w gimnazjum lub palestrze. Palestrą zwie się często część gimnazjum przeznaczona do ćwiczeń w mocowaniu się. [przypis tłumacza]

Posyłam pani te e….. R……, które tak się pani podobają — prawdopodobnie Elegie pana Roucher, wspomniane poprzednio. [przypis tłumacza]

poszedłem za wezwaniem Szanownego Pana Nakładcy, by rzecz w nowym osobnym wydać przedruku — osobnym jest ten przedruk o tyle, że, jak wiemy ze wstępu, rozprawka Kanta stanowi część jego pracy pt. Der Streit der Facultäten. [przypis tłumacza]

poszło z nim, jakby na targ — tzn. bez broni. [przypis tłumacza]

poszli za nim na pomoc Lacedemonowi, chociaż wiedzieli, że przyjdzie im walczyć nie z gorszymi od siebie — wojna z Grekami europejskimi była uciążliwa. Grecy europejscy przewyższali tężyzną i Persów, i rodaków swych z Azji. [przypis tłumacza]

Potare (…) haberi — Horatius, Epistulae, I, 5, 14. [przypis tłumacza]

Potęga much; wygrywają bitwy — Montaigne, Próby Apologia Rajmonda Sebonda (Próby II, 12.). [przypis tłumacza]

Potęgi niebios (…) dla szczęśliwości — [J.J. Rousseau], Nowa Heloiza. [przypis tłumacza]

potępiają go — Św. Atanazego. [przypis tłumacza]

potępionych przez zmarłego papieża — Innocentego X (1644–1655). [przypis tłumacza]

potępionym przez taki a taki sobór — W Tyrze 335, w Arles 353, w Mediolanie 355. [przypis tłumacza]

potężna będzie wtedy, kiedy Hellenowie dojdą do opamiętania się — jeżeli Grecy zrozumieją całą okropność i ohydę bratobójczych wojen, zwrócą swój oręż i swą energię przeciw wspólnemu wrogowi całej Hellady i kultury Zachodu, przeciw Persom. Wtedy tylko Sparta będzie mogła prowadzić rodaków na bój, jako najbardziej wojenne państwo. Zjednoczenia Grecji jednak dokonali dopiero zdobywcy macedońscy; Aleksander Wielki urzeczywistnił marzenia Agesilaosa. [przypis tłumacza]

potężna twierdza, zbudowana przez dawnych królów — p. VII, VIII, 3: „Pierwszym, który tu twierdzę zbudował, był arcykapłan Jonates, nazwał ją Masadą”. Był to brat Judy Machabeusza (Makkabi), a panował od 160 do 143 p.n.e. [przypis tłumacza]

Potężny atoli zarzut (…) — od tego miejsca aż do Uwagi 3. […] całe odparcie „idealizmu” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

potężnymi słowami, w których królowa zapowiada samobójstwo — „A potem trzeba mężnie i szlachetnie / Postąpić, jako najwznioślejsi z Rzymian, / By śmierć wzbić w dumę, że nas bierze”. — Po tych słowach rymowany dwuwiersz, kończący akt, osłabia już nieco wrażenie. [przypis tłumacza]

potężny pustynny byk — Szor Habor, legendarny wół, byk pustynny pasący się na rajskiej łące, którego mięso — według wierzeń Żydów — spożywać będą sprawiedliwi po przyjściu Mesjasza. [przypis tłumacza]

potelskich i bremondzkich — Wioski w rodzinnych stronach Rabelais'go. [przypis tłumacza]

potentisimus (…) potestate — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 90. [przypis tłumacza]

Potentissime (łac.) — Ps 44, 4. [przypis tłumacza]

Po tobie Tronu w Olimpie nikt nie odziedziczy — podkreślamy to miejsce jako jądro charakterystyki samego poety. [przypis tłumacza]

potrafię (…) ludzi zmieniać na lepszych — sofiści głosili, że uczą obywatelskiej cnoty. Kallias, który tylu sofistów słuchał, ufa, że posiadł już ich mądrość i potrafi drugich uczyć cnoty, czyli uszlachetniać ich i zmieniać w lepsze moralnie jednostki. [przypis tłumacza]

Potrawą i napojem i lekiem cudownym… — z Eurypidesa. [przypis tłumacza]

potrzebach… — widocznie luka w manuskrypcie. [przypis tłumacza]

potrzeba — W Pierwszej wersji poprawiono na rozkosz. Jest to aluzja do ustępu z Montaigne'a. (Próby III, 5 i 6). [przypis tłumacza]

po trzech dniach — μεθ᾽ ἡμέρας τρεῖς (N), μεθ᾽ ἡμέραν τρίτην (D). [przypis tłumacza]

potwierdza to i Bourget — [w:] Essais de psychologie contemporaine. [przypis tłumacza]

Po tym wszystkim — rok 389 przed Chr. [przypis tłumacza]

poucza i powabia — Kazania Świętokrzyskie [„pobudza, ponęca i powabia”; red. WL]. [przypis tłumacza]

Pouczył nas wreszcie, iż wszystkie te rzeczy są tylko obrazami oraz co jest naprawdę człowiek wolny — J 8, 36. [przypis tłumacza]

po upadku Witeliusza — grudzień 69 r. n.e. [przypis tłumacza]

pour la rarete du fait (fr.) — z powodu osobliwości zdarzenia. [przypis tłumacza]

pourquoi démontrer ce qu'il suffit de constater (fr.) — po co udowadniać to, co wystarczy stwierdzić. [przypis tłumacza]

Po ustaleniu prawdziwych zasad prawa politycznego i po postaraniu się o to, by ugruntować państwo na jego podstawie, pozostawałoby jeszcze wywieść oparcie dla jego zewnętrznych stosunków (…) Wszystko to jednak stanowi przedmiot nazbyt rozległy… — w księdze V Emila zamieścił Russo streszczenie Umowy społecznej. Kończy je, rzucając światło na plan tej nienapisanej części Instytucji politycznych: „Gdy już rozważymy w ten sposób wszelkie rodzaje społeczeństw państwowych w samych sobie, porównamy je ze sobą, by zaobserwować ich różne stosunki: jedne wielkie, drugie małe; jedne silne, drugie słabe; jak się wzajemnie atakują, obrażają, niszczą i w tej ustawicznej akcji i reakcji stwarzają więcej nędzarzy i więcej ludzi pozbawiają życia, niż gdyby wszystkie zatrzymały były swą pierwotną wolność. Zbadamy, czy ustanawiając społeczności, nie zrobiono za wiele lub za mało; czy jednostki, podlegając ustawom i ludziom, gdy tymczasem społeczeństwa zachowują między sobą niezawisłość naturalną, nie są narażone na nieszczęścia obydwu stanów, nie mając korzyści żadnego z nich, i czy nie byłoby lepiej, żeby wcale nie było wcale na świecie państwowych społeczności, niż że jest ich za wiele. Czyż ten mieszany stan nie partycypuje w obydwu stanach i nie zabezpiecza ani jednego, ani drugiego, per quem neutrum licet, nec tamquam in bello paratum esse, nec tamquam in pace securum (Seneka, De tranquillitate animae, cap. I) [taki neutralny stan nie pozwala być ani przygotowany do wojny, ani bezpieczny w pokoju. Seneka, O spokojności duszy, rozdz. I], czyż to częściowe i niedoskonałe stowarzyszenie nie wytwarza tyranii i wojny? I czyż tyrania i wojna nie są największymi klęskami ludzkości? — Zbadamy w końcu rodzaj sposobów, jakich na te zła szukano, ligi i konfederacje, które pozostawiając każde państwo własnym swym panem na wewnątrz, uzbrajają je na zewnątrz przeciw wszelkiemu nieprawemu napastnikowi. Będziemy szukać, jak można utworzyć dobre federacyjne stowarzyszenie, co może uczynić je trwałym i do jakich granic można rozciągnąć prawo konfederacji, nie szkodząc prawu zwierzchnictwa. — Ksiądz de Saint-Pierre zaprojektował związek wszystkich państw Europy dla utrzymywania między nimi wieczystego pokoju. Czy taki związek nadaje się do urzeczywistnienia? A przyjąwszy, że zostałby utworzony, czy można przypuścić, że byłby trwały? Te badania wiodą nas prosto do wszystkich zagadnień prawa publicznego, które mogą ostatecznie wyjaśnić zagadnienia prawa politycznego. — W końcu ustalimy prawdziwe zasady prawa wojny i zbadamy, dlaczego Grotius i inni podali jedynie fałszywe”. [przypis tłumacza]

powaga jest tylko sekretem ciała — reminiscencja maksymy La Rochefoucauld: „Powaga jest obrządkiem ciała wymyślonym dla pokrycia braków ducha”. [przypis tłumacza]

powiada Arystoteles o Andronie Argijczyku (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Pyrrona [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 81. [przypis tłumacza]

powiada Bion (…) włos — Seneka (młodszy), O pokoju ducha, 8. [przypis tłumacza]

powiada (…) Diderot — [w:] Przyczynek do podróży Bougainville'a. [przypis tłumacza]

powiada Epicharmus (…) [rozum] widzi i słyszy (…); inne rzeczy są ślepe, głuche — Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych… (gr. Stromata), II, 5. [przypis tłumacza]

powiada Epiktet — Diss. I. 18,20. [przypis tłumacza]

powiada Epikur (…) ani najstarszy niech się nią nie znuży” — Diogenes Laertios, Epikur [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, X, 122. [przypis tłumacza]

Powiadają, iż garstka chrześcijan, wyruszywszy ze skalistej wysepki, przyprawia o siódme poty Osmanów i trzyma pod grozą całe ich królestwo. — ta garstka chrześcijan to rycerze maltańscy. [przypis tłumacza]

Powiadają nam jednak: czytajcie dzieła takich pisarzy, jak Fénelon, Nieuwentit, Abbadie, Derham, Raïs — Autor ma na myśli, obok filozofów i teologów, jak Fénelon i Abbadie, rozmaitych pisarzy-przyrodników, którzy byli gorliwymi wyznawcami deizmu. Bernard van Nieuwentyt (1654–1718), zwolennik kartezjanizmu, napisał, poza szeregiem dzieł o treści matematycznej i lekarskiej, kilka rozpraw, w których usiłował dowieść istnienia Boga za pomocą wywodów fizykalno-teologicznych. William Derham (1657–1735), znakomity fizyk angielski, który wykazał zależność szybkości dźwięku od wiatru, był zarazem teologiem, autorem poczytnego wielce niegdyś dzieła pt. Fizykoteologia, czyli dowód istnienia Boga i jego przymiotów na podstawie dzieł przez niego stworzonych. W r. 1726 ukazał się przekład francuski tego dzieła. [przypis tłumacza]

powiada (…) Katon w swoim „Gospodarstwie” — De re rustica, 2: Patrem familias vendacem non emacem esse opportet. [przypis tłumacza]

powiadała Liwia (…) — por. Kasjusz Dion, Historia rzymska, LVIII, 2. [przypis tłumacza]

powiadał Aryston, iż kąpiel ani nauka (…) — por. Plutarch, Jak należy słuchać, 8. [przypis tłumacza]

Powiadał Aryston, iż ludzie najwięcej lękają się tego wiatru, który ich odsłania (…) — por. Plutarch, O wścibstwie, 3. [przypis tłumacza]

powiadał Kleomenes (…) wojennej — Plutarch, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

Powiadał Solon (…) — Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, VII, 2. [przypis tłumacza]

Powiadał, że ten [Cyrus] mu lepsze rokuje korzyści aniżeli ojczyzna — Ksenofont politycznie nie bardzo był „prawowierny”. Ustrój Sparty podobał mu się więcej niż demokracja ateńska. W czasie rządów trzydziestu tyranów służył prawdopodobnie w konnicy. Po restytucji demokracji broniło go od prześladowań prawo amnestii, ale kariera polityczna lub wojskowa była dlań zamknięta. Do tego czyni pewnie aluzję Proksenos. [przypis tłumacza]

Powiadam, że jesteś synem Boga (…) co dobrych wychwalał, podnosił i oczyszczał — Lettere scritte al sign. Aretino. [przypis tłumacza]

powiada niejaki Attalus w Senece (…) — Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXIII. [przypis tłumacza]

Powiadano Arystotelesowi, iż ktoś o nim źle mówił (…) — Diogenes Laertios, Arystoteles [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, V, 18. [przypis tłumacza]

powiada Platon, iż bogowie sporządzili człowieka jako zabawkę dla siebie — por. Platon, Uczta. [przypis tłumacza]