Przypisy

forma mutata, mutatur substantia (łac.) — ze zmianą formy odmienia się istota rzeczy. [przypis tłumacza]

forma na czapkę (…) kotliczek do parowania wina — Synonimy na oznaczenie głowy. [przypis tłumacza]

Formion — był sławnym admirałem. [przypis tłumacza]

formularz do podpisania — formularz ten brzmiał: „Potępiam sercem i ustami Pięć Twierdzeń zawartych w książce Kornela Janseniusza, jako niebędących nauką św. Augustyna, którego Janseniusz źle wyłożył”. Mimo iż janseniści podpisali ostatecznie formularz, jezuici umieli podsycać niechęć Ludwika XIV do tej upartej gminy, w której król podejrzewał zawsze tło opozycji politycznej. Na schyłku jego panowania, w r. 1710, zburzono opactwo Port-Royal des Champs, klasztor rozpędzono, wielu jansenistów wtrącono do Bastylii. Mimo tych prześladowań jansenizm trwał podziemnie dalej. W r. 1713 papież Klemens wydał słynną bullę Unigenitus, w której potępił 101 twierdzeń wyjętych z książki Refleksje moralne o. Quesnela, głowy jansenizmu po śmierci Arnaulda. Twierdzenia te ogłoszono za heretyckie, fałszywe i bluźniercze: o. Quesnela wtrącono do więzienia. Bulla ta rozdwoiła Francję na dziesiątki lat, gdyż część biskupów nie chciała jej uznać. Śmierć Ludwika XIV dała jansenistom chwilę wytchnienia, gdyż regent nie interesował się sporami religijnymi, ale niebawem ministrowie jego, ks. Dubois i ks. Fleury, starając się o względy Rzymu, wznowili prześladowanie. Doprowadzeni do rozpaczy, janseniści próbują znów apelować do ogółu, ale nie mając na zawołanie nowego Pascala, szukają grubszych sposobów. W r. 1727 rozchodzi się pogłoska, że na grobie diakona Parisa dzieją się cuda. Gromadzący się tam janseniści — przy napływie gawiedzi — popadali w ekstazy i konwulsje (rodzaj tańca św. Wita); na jakiś czas wywołało to poruszenie w Paryżu, ale niebawem zwierzchność zamknęła cmentarz. Konwulsje trwały pewien czas po domach; oto forma, do której spłaszczyła się podniosła religia Saint-Cyrana, Arnaulda, Pascala! W r. 1752, papież wydał dekret, zabraniający udzielania komunii tym, którzy nie podpiszą bulli Unigenitus. Parlament, przesiąknięty duchem jansenizmu, zaprotestował. Swarom tym położyło kres wygnanie jezuitów, które nastąpiło w r. 1766. Z usunięciem potężnych przeciwników jansenizm, który wyrodził się w czystą opozycję, stracił resztkę żywotności. [przypis tłumacza]

Fors (…) aures — Catullus, Carmina 67, 170. [przypis tłumacza]

forteca dyndynardzka — Od dźwięku dzwonów dyn-dyn. [przypis tłumacza]

Fortis imaginatio generat casum (łac.) — „Siła wyobraźni rodzi rzecz samą” (tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Fortunae caetera mando — Ovidius, Metamorphoses, 11, 140. [przypis tłumacza]

Fortunae (…) vias (łac.) — „Sami pracujemy nad tym, aby pomnożyć nędzę naszego istnienia” (Propertius, Elegiae, III, 7, 44; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Fortuna (…) frangitur (łac.) — „Szczęście ma szklane nóżki: błyszczą, lecz są kruche” (Publilius Syrius; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

fouteau — buk; pokrewny temu źródłosłowowi czasownik oznacza bardzo gminne wyrażenie czynności płciowej. [przypis tłumacza]

Fracastor właśc. Girolamo Fracastori (1483–1553) — był, jak i Haller, zarazem lekarzem i poetą. Napisał koło r. 1530 wielce poczytny poemat epickodydaktyczny, poświęcony przymiotowi pt. Syphilis seu morbus gallicus. Przedrukowywano go często jeszcze w w. XVIII [przypis tłumacza]

Fragment dawnego mitologisty — w tej dowcipnej alegorii handlarz wiatrów przedstawia wspomnianego już nieraz Johna Lawa. [przypis tłumacza]

Fragonard (1732–1804) — jeden z najwybitniejszych malarzy francuskiej szkoły XVIII w. [przypis tłumacza]

franca — Syfilis był w owym czasie w Europie ogromnie rozpowszechniony. [przypis tłumacza]

Francesco Maria Molza (1489–1544) — najwybitniejszy poeta wśród petrarkistów, znawca łaciny, greckiego i hebrajskiego, autor wierszy lirycznych, poezji żartobliwych, stanc i poematu Ninfa Tiberina. [przypis tłumacza]

Francja antarktyczna — Brazylia, dokąd przybył w r. 1557 Villegagnon, człowiek odważny i awanturniczy; osiedlił się w Brazylii z gromadką protestantów, którzy szukali tam schronienia. [przypis tłumacza]

francuskiego literata, dla którego często świat zamyka się w Paryżu — E. Goncourt, najczystszej krwi literat, powiada gdzieś, że tematem dla literatury może być paryżanin, reszta to historia natuturalna. [przypis tłumacza]

Francuza: rozumiem Frygijczyka i Trojana — Niektórzy historycy wywodzili Francuzów od Trojan. [przypis tłumacza]

Fréron (1718–1776) — redaktor „Année littéraire”, wróg Woltera, któremu nieraz dał się we znaki swą gryzącą ironią. Wolter odpłacał mu to przy każdej sposobności, nie przebierając w środkach, jak widać z powyższego ustępu. [przypis tłumacza]

Fréron, [Élie (1718–1776)] — dziennikarz i pisarz XVIII w., głośny zwłaszcza nienawiścią Woltera. [przypis tłumacza]

Frearoi (Studzienki) — gmina (dzielnica) Aten. [przypis tłumacza]

Frederycyja — miasteczko nad Małym Bełtem, w części przez żydów zamieszkałe. [przypis tłumacza]

fregata (łac. celox, gr. κέλης, κελήτιον) — zręczna, obrotna pokojóweczka hetery słusznie otrzymuje tę nazwę, skoro sama pani nazywa się u Plauta czasem navis praedatoria, „okręt piracki” (Bracia, w. 348). [przypis tłumacza]

Fregdiakon — Φρηγδίακον (N), Βηδρίακον (D), Bedriacum, Betriacum, w górnej Italii między Weroną i Cremoną [staroż. Bedriacum w rzym. prowincji w Galia Cisalpina (Galia Przedalpejska), ob. Calvatone]. [przypis tłumacza]

Freinshemius — uzupełnił Kwintusa Kurcjusza. [przypis tłumacza]

Fremin — ów Fremin, którego Villon nazywa żartobliwie „swoim klerkiem” (sekretarzem), spisuje jakoby testament za dyktandem mistrza. [przypis tłumacza]

Frochedorf — zamek w Austrii, rezydencja hrabiego de Chambord, potomka Burbonów i pretendenta do korony francuskiej, który obrał ten zamek za siedzibę swego wygnania. [przypis tłumacza]

Fronton, [właśc. Marcus Cornelius Fronto] — sławny mówca rzymski, dzięki cesarskiemu uczniowi swemu wyniesiony później na wysokie urzędy państwowe. [przypis tłumacza]

F. R. S. — Fellow of Royal Society; członek Królewskiego Tow. Naukowego, założonego w r. 1622 celem popierania nauk, zwł. przyrodniczych. [przypis tłumacza]

fructus (…) confertur — Cicero, De amicitia, 19. [przypis tłumacza]

Frui (…) carentem — Horatius, Odae, I, 31, 17. [przypis tłumacza]

Fryne miała już przegrać proces (…) — por. Sextus Empiricus, Adversus Mathematicos XI. [przypis tłumacza]

Frynich — Frynichos tu wspomniany nie ma nic wspólnego z współzawodnikiem Arystofanesa w komedii, ani z Frynichosem, tragikiem starej szkoły sprzed Ajschylosa. Jest to Ateńczyk bardzo wpływowy, przewrotny demagog, przeciwnik Alkibiadesa, potem ogłoszony przez lud zdrajcą i na rynku w Atenach zabity. (Tukidydes, Wojna peloponeska 8, 92). [W wyniku spisku i zamachu stanu w 411 na krótko obalono demokrację; rządy przejęła oligarchiczna Rada Czterystu, w skład której wchodził radykał Frynichos; skrajni oligarchowie z Rady Czterystu za cenę utrzymania władzy byli gotowi poddać miasto Spartanom; red. WL]. [przypis tłumacza]

Frynich, Likis i Ameipsjas — współcześni komediopisarze. [przypis tłumacza]

Frynich, syn Polifradmona — należy do najstarszych tragików. Żył około r. 500. Dramaty jego miały budowę bardzo prostą: używał jednego tylko aktora; akcja ustępuje u niego całkowicie na plan drugi wobec partii chórowych. [przypis tłumacza]

„Ftiotydy”, „Peleus” — Sofoklesa Ftiotydy i Eurypidesa Peleus nie są nam znane. [przypis tłumacza]

Ftyja — czyli Ftiotis, południowa część Tesalii; od północy graniczy z krainą Tesaliotis, od południa z Zatoką Malijską. Mieszkańcy tej krainy zwą się ftiockimi Achajami, w przeciwieństwie do Achajów z północnego Peloponezu. Od imienia mieszkańców zwie się zachodnia część pasma gór Otrys Górami Achajskimi. [przypis tłumacza]

Fù (…) ingegno (wł.) — „Czy się zwycięży przypadkiem czy zdradą, zwycięstwo zawsze pozostaje chlubne” (Ludovico Ariosto, Orlando furioso (Orland szalony), XV, 1; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Fugax (…) natus — Ovidius, Tristia, III, 2, 9. [przypis tłumacza]

fuge (…) lustrum — Horatius, Odae II, 4, 12. [przypis tłumacza]

Fuggerowie — jeden z najpotężniejszych domów bankowych owego czasu. [przypis tłumacza]

Fulgur (…) mundi — Lucretius, De rerum natura, II, 235. [przypis tłumacza]

Furem (…) praeterit — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, LXVIII. [przypis tłumacza]

Furia — Furie (po grecku Erynie) miały ścigać złoczyńców; przedstawiano je z wężami zamiast włosów. [przypis tłumacza]

Furit (…) fatum — Manilius, Astronomica, IV, 79, 118. [przypis tłumacza]

furlong — miara angielska równa 1/8 mili. [przypis tłumacza]

γνωθι σεαυτον — „Znaj siebie samego”. [przypis tłumacza]

gánytaj de t'akúuon — Iliada XX 405, ale wiersz ten brzmi nieco inaczej. [przypis tłumacza]

Gąszcz kominów (…) musiałem się po części domyślać — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

Gabaa – Γαβαά(N), Γαβά (D), p. II, XVIII, 1, uwaga. [przypis tłumacza]

Gaba — Γάβαν, p. dalej III, III, 1, dziś wieś Dżeba, między Kajfą i Cezareą. [przypis tłumacza]

gabaj — urzędnik gminny, starosta bóżnicy, administrator. [przypis tłumacza]

Gabala — Γάβαλα, w klinach: gu-ub-li, dziś Dżebeil, miejsce dawnego kultu Adonisa. [przypis tłumacza]

Gabao — Γαβαὼ, dziś el-Dzîb, wieś w kierunku północno-wschodnim od Jerozolimy. [przypis tłumacza]

Gabara — Γάβαραa (N), Γάμαλα (D), dziś Kûbarah. [przypis tłumacza]

Gabat-Saul — Γαβὰθ Σαοὺλ, prawdopodobnie to samo, co Γαβαθὰ, Γεβαθὰ, Γαβὰθη w Starożytnościach, „ojczyzna” (miasto ojczyste) Saula. dzisiejsza wieś Dżeba; גִּבְעַ֥ת שָׁאֽוּל (1 Sm 15, 34). [przypis tłumacza]

gabe a. gabaj — jeden z przełożonych bożnicy, pełniący nad nią nadzór. [przypis tłumacza]

gabe a. gabaj — zarządca bóżnicy. [przypis tłumacza]

Gabriel Vasquez (1551–1604) — również teolog. [przypis tłumacza]

gadanie pocieszających państwo, że Filip nie jest jeszcze tak potężny, jak byli wtedy Lacedemończycy — i u Demostenesa czytamy takie pocieszenie. [przypis tłumacza]

Gadara, Amatus — Gadara: Γάδαρα, dziś Mukês (nazwa zachowała się w arabskich słowach Dżadur Mukes, Dżadar); Amatus: Ἀμαθοῦς, dziś Amateli. [przypis tłumacza]

Gadara, Amatus — Graetz sądzi, że powinno być: Gazara i Ammaus (G. d. J. III 169, uw. 2). [przypis tłumacza]

Gadara — Γαδάροις (N), Γαδαρίς (D). [przypis tłumacza]

Gadarę — Γαδάρων (N), Γαδαρέων (D). Tak w tekstach. Krytyka mniema, opierając się na topograficznym rozejrzeniu się w pochodzie Wespazjana, że pewnie chodzi tu o Gabarę, dzisiejsze Kûbarah. [przypis tłumacza]

Gadarę (…) stolicę Perei — Graetz (Geschichte der Juden, 516, uwaga 3) sądzi, że chodzi o miasto Ἰάζαρα, które mogło być wtedy stolicą Perei, gdy tymczasem Gadara należała do Dekapolis. [przypis tłumacza]

Gadatas — Asyryjczyk, namiestnik okolicy niedaleko Babilonu, zhańbiony i okaleczony przez króla, staje się sprzymierzeńcem Cyrusa. Z jego i Gobryasa rąk padnie niebawem młody król asyryjski (stary król zginął w pierwszej walce Cyrusa z Asyryjczykami, przed zajęciem Sardes i walką z Krezusem). [przypis tłumacza]

Gada, Turka (…) Żurdina — znaczy to: „Mów, Turku, kto on jest? Anababtysta? — Nie. — Zwinglista? (wyznawca sekty protestanckiej Zwingli'ego) — Nie. — Koffita (chrześcijanie egipscy z sekty jakobitów?) — Nie. — Hussyta, morysta (Maur), Fronista (sekta kontemplacyjna)? — Nie, nie, nie. — Czy poganin? — Nie. — Luteranin? — Nie. — Purytanin? — Nie. — Bramina (bramin)? — Moffina, Zuryna (prawdopodobnie wymyślone)? — Nie, nie, nie. — Mahometanin? — Hi valla (po arabsku: „Tak, na Boga”). Jak się nazywa? — Jourdain, Jourdain. [przypis tłumacza]

Gadeira — Γάδειρα, w Hiszpanii (Hispania Batica), dziś Kadyks. [przypis tłumacza]

Gaia scienza, die fröhliche Wissenschaft, o której marzył Nietzsche — jakoż był Nietzsche entuzjastycznym wielbicielem Montaigne'a: Ich weiss nur noch einen Schriftsteller, den ich, betreff der Ehrlichkeit, Schopenhauer gleich, ja noch höher stelle: das ist Montaigne. Dass ein solcher Mensch geschrieben hat, dadurch ist wahrlich die Lust, auf dieser Erde zu leben, vermehrt worden. Mir wenigstens geht es, seit dem Bekanntwerden mit dieser freiester und kräftigster Seele, so, dass ich sagen muss, wass er von Plutarch sagt: „Kaum habe ich einen Blick auf ihn geworfen, so ist mir ein Bein oder ein Flügel gewachsen!”. Mit ihm würde ich es halten, wenn die Aufgabe gestellt wäre, es sich auf der Erde heimisch zu machen”. (Schopenhauer als Erzieher, s. 16; Menschliches, Allzumenschliches, II, s. 183, 310, 338). [przypis tłumacza]

Gajusz bowiem padł z ręki skrytobójczej po trzech latach i ośmiu miesiącach panowania — por. Starożytności XIX; rok 41 n.e. [przypis tłumacza]

Gajusz, obwołany Cezarem — Cezar Gajus Caligula, syn Germanika. [przypis tłumacza]

Gajusz, syn Agrypy i Julii — Gajusz: Gajus Caesar [Gaius Iulius Caesar Vipsanianus, 20 p.n.e.–4 n.e., ciężko ranny w wojnie z Partami, zmarł w drodze powrotnej do Rzymu]; Agrypa: Marcus Vipsanius Agrippa (63–12 p.n.e.); Julia (39 p.n.e.–14 n.e.): córka Augusta. [przypis tłumacza]

Galaad i Moabit — Galaad: Γαλααδῖται, Γαλααδῖτις, LXX Γαλαάδ, Γαλαάδῖτις, גִּלְעָד (Gilead) (Rdz 31, 21 etc.), dzisiejsza nazwa pasma górskiego Dżebel Dżelaad); Moabit: Μωαβῖται,Μωαβῖτις, מוֹאָב ([Moab] Pwt 1, 5 etc.), w klinach: ma-a-bi. [przypis tłumacza]

Galeas, własc. Galeazzo Maria Sforza (1444–1476) — książę Mediolanu. [przypis tłumacza]

Galen mniemał, iż każda część ciała ma swoją duszę — Plutarch, O mniemaniach filozofów (De placitis philosophorum), IV, 5. [przypis tłumacza]

Galen troszczył się też o swoje zdrowie — umarł w r. 201 po Chr., jako starzec siedemdziesięcioletni. [przypis tłumacza]

Galia (…) wystawiła armię stu dziewięciu tysięcy koni — w miejsce ośmiu tysięcy, o których mówi Cezar, mamy u Montaigne'a sto dziewięć tysięcy; oczywiście omyłka lub błąd typograficzny, powtarzany później we wszystkich wydaniach. [przypis tłumacza]

Galilea — Γαλιλαία, hebr. גְּלִ֖יל etc., „okręg”, zwano ją „okręgiem pogan” (Iz 9, 1; Mt 4, 15). [przypis tłumacza]

Galla (…) torquent — Martialis, Epigrammata, IV, 37. [przypis tłumacza]

Gallet — z paryskiego korzennika stał się słynnym piosenkarzem, umarł w r. 1757 w Temple, miejscu schronienia dla niewypłacalnych dłużników. [przypis tłumacza]

gallicki a. gaelicki — tyle co celtycki: szkocki, irlandzki a. bretoński. [przypis tłumacza]

Galów — Γαλάται [tym samym słowem nazywano Galów, celtyckich mieszkańców Galii, jak i Galatów, Celtów, którzy wtargnęli do Grecji i Macedonii na początku III w. p.n.e. i osiedlili się w środkowej części Azji Mniejszej, w regionie nazwanym później Galacją; red. WL]. [przypis tłumacza]

galut — diaspora, niewola; tu: dobrowolne wygnanie. [przypis tłumacza]

Gamala — Γάμαλα, miejscowość dotąd nieodnaleziona, między uczonym i panuje niezgoda. [przypis tłumacza]

ganew — złodziej. [przypis tłumacza]

Ganimedes — królewicz trojański, syn Trosa, najpiękniejszy ze śmiertelnych. Dla tej piękności porwany na Olimp, spełnia tam urząd podczaszego. [przypis tłumacza]

gaon — człowiek obdarzony dużą wiedzą, geniusz. [przypis tłumacza]

Gao z Góry Yao — jap. Yakuson Kō (780–850). Chiński mistrz chan. [przypis tłumacza]

Garcilasso de la Vega, Inca (1530–1568) — historyk hiszpański, autor Komentarzy królewskich o pochodzeniu Inków (1609–1616) i Historii powszechnej Peru (1616). [red. WL: (1539–1616, ur. w Cuzco, zm. w Kordowie; historyk peruwiański]. [przypis tłumacza]

Gardło ściskał mi lęk (…) wieloznaczny i niezniszczalny — fragment dopisany. [przypis tłumacza]

Gargamela — W myśl tego samego wytrwałego komentatorstwa Gargamela byłaby w takim razie Anną, córką Franciszka II, księcia Bretanii, obłożonego klątwą i dlatego nazwanego tu królem kacerzy (parpaillos). Nazbyt obfite raczenie się flakami ma, zdaniem uczonych komentatorów, wyrazić wybujały apetyt miłosny królowej. [przypis tłumacza]

Garis — Γάρις, dziś nieznane. [przypis tłumacza]

Garis — Γάρις (N), Γαρσίς (D), miejscowość dziś nieznana. [przypis tłumacza]

Garriek (1716–1779) — sławny aktor angielski, znakomity mimik. [przypis tłumacza]

garstka filozofów wracała ze strefy polarnej — Maupertuis, Clairaut, Camus i Le Monnier, geometrzy i astronomowie, którzy w 1736 udali się do Torneå w Laponii mierzyć stopień południka [tj. w celu dokonania pomiarów terenowych, jaką długość ma w tych okolicach łuk południka, któremu odpowiada kąt równy jednemu stopniowi szerokości geograficznej; różnice wyników pomiarów w Laponii, we Francji oraz w Peru, dokąd wysłano inną ekspedycję, wykazały spłaszczenie biegunowe globu ziemskiego; red. WL]. [przypis tłumacza]

gartel — pleciony sznur zastępujący pas. [przypis tłumacza]

Gaskończycy podnoszą krzyki i domagają się swoich dzwonów — Krwawe powstanie w Gaskonii (w r. 1548). Wsiom, które wzięły udział w rozruchach, zabrano dzwony z kościołów i dopiero w r. 1550 pozwolono je zawiesić na nowo. [przypis tłumacza]

Gaskońskie oto są junaki… — I tutaj również nie mógł tłumacz z powodu nadzwyczajnych technicznych trudności być całkiem ścisłym. Zachował jednak tak samo jak w balladzie ogólny tok myśli i formę trioletów, o co jako o szczegół kolorytowy głównie chodziło. [przypis tłumacza]

gaspada (z ros.) — panowie. [przypis tłumacza]