Przypisy

vanum est vobis ante lucem surgere (łac.) — daremne jest wam wstawać przed światłem dziennym. [przypis tłumacza]

Variaequae (…) cantus — Lucretius, De rerum natura, V, 1077, 1010, 1082. [przypis tłumacza]

Variam (…) mentem (łac.) — „Duch niezatrudniony buja ciągle od jednej myśli do drugiej” (Lucanus, Pharsalia, IV, 704; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vascones (…) animas (łac.) — „Baskowie, jak wieść niesie, taką się żywili/ Strawą, aby to życie przedłużyć” (Iuvenalis, Satirae, XV, 93; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vaucanson, Jacgues de — mechanik, ur. r. 1709 w Grenoble, zm. 1782 w Paryżu. [przypis tłumacza]

Vaucanson, Jakub de (1709–1782) — był bardzo uzdolnionym i pomysłowym mechanikiem. Wiele czasu, trudu i pracy umysłowej zajęło mu wykonanie kunsztownych zabawek, wymienionych w Człowieku-maszynie: miały one być według intencji Vaucansona przygotowaniem do zbudowania w przyszłości bardziej złożonych automatów, wykonywających wszystkie czynności ludzkie. Nie marzył jednak, jak de la Mettrie, o tym, aby nadać tym automatom również doskonałość moralną. Pomysły Vaucansona, obok oczywiście poglądów Kartezjusza, natchnęły de la Mettriego nie tylko tytuł Człowiek-maszyna, ale i myśl zasadniczą, że ciało ludzkie jest ogromnym zegarem, zbudowanym kunsztownie i umiejętnie. [przypis tłumacza]

Vaugelas (1585–1650) — głośny gramatyk, który podjął dzieło ujęcia w karby i oczyszczenia języka. [przypis tłumacza]

velleitas — zachcianka; w niemieckim: Gelüste. [przypis tłumacza]

Vellejusz Paterkulus — historyk rzymski, urodzony około r. 19 przed Chr. Jego dzieło obejmuje 2 księgi i nosi tytuł: Historiae romanae ad M. Vinicium consulem libri II. [przypis tłumacza]

Vellere (…) novam (łac.) — „Z jakim zapałem włosy siwe rwie z korzeniem/ I twarz odmładza, tarciem zdarłszy dawną skórę?” (Tibullus, Elegiae, I, 8, 45; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Velut (…) manens — Vergilius, Aeneida, X, 693. [przypis tłumacza]

Velut (…) species (łac.) — „Tworząc sobie urojenia podobne do snów chorego człowieka” (Horatius, Ars poetica, 7; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Velut (…) vento — Catullus, Carmina, 25, 12. [przypis tłumacza]

venite, apotemus (łac.) — Parodia brewiarza: veniter adoremus. [przypis tłumacza]

Venite: Quid debui (łac.) — „Pójdziecie: Com był powinien?”. [przypis tłumacza]

Venit (…) equo (łac.) — „Przybył także Sarmata, krwią tuczony końską” (Martialis Liber spectaculorum, III, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ventus (…) inani (łac.) — „Jak orkan traci rozmach, wpadłszy na równiny,/ Gdy nie napotka lasu i dębów gęstwiny” (Lucanus, Pharsalia, III, 362; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Venuntumque (…) se — Lucretius, De rerum natura, IV, 992. [przypis tłumacza]

Venus (…) nota — Ovidius, Metamorphoses, III, 323. [przypis tłumacza]

Vera (…) iudicat — Cicero, De officiis, I, 19. [przypis tłumacza]

Verbaque (…) sequentur (łac.) — „Rzecz przemyślaną określą słowa wymowne i łatwe” (Horatius, Ars poetica, 311; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

verbis indisciplinatis (łac.) — słowami nieuświęconymi. [przypis tłumacza]

Verbis (…) mentem — Horacy, Epistulae, II, 2, 36. [przypis tłumacza]

Vere discipuli, vere Israelita, vere liberi, vere cibus (łac.)— J 8, 31; 1, 47; 8, 36; 6, 56: „Prawdziwie uczniowie, prawdziwie Izraelczyk, prawdziwie wolni, prawdziwy pokarm”. [przypis tłumacza]

vere Israelitae, vere liberi (łac.) — Por. fragm. 564. [przypis tłumacza]

Vere tu es Deus absconditus (łac.) — Iz 45, 15: „Zaiste, tyś jest Bóg ukryty”. [przypis tłumacza]

Vere tu es Deus absconditus (łac.) — „Zaprawdę, ty jesteś Bóg ukryty”. [przypis tłumacza]

Veri adoratores (łac.) — J 4, 23: „Prawdziwi czciciele”. [przypis tłumacza]

Veri juris (łac.) — Veri juris germanaeque justitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus; umbra et imaginibus utimur. Cicero De Off. III, 17, cyt. Montaigne III. 1. [przypis tłumacza]

Veri (…) utimur — Cicero, De officiis III, 17. [przypis tłumacza]

Versamur (…) usque (łac.) — „Kręcimy się dokoła i tkwimy w tym kole…” (Lucretius, De rerum natura, III, 1093; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vertuntur (…) Concipiunt — Vergilius, Georgica, I, 420. [przypis tłumacza]

Verum enim vero (…) meus deus fidius (łac.) — Nagromadzenie wyrażeń, które wszystkie mają oznaczać: zaprawdę. [przypis tłumacza]

Verum (…) Multa — Lucretius, De rerum natura, V, 331. [przypis tłumacza]

Verum (…) poeta — Martialis, Epigrammata XII, 62, 13. [przypis tłumacza]

Verum (…) tute — Lucretius, De rerum natura, I, 403. [przypis tłumacza]

Very glad to meet you, Captain. Please, come in (ang.) — Bardzo mi miło pana spotkać, kapitanie. Proszę wejść. [przypis tłumacza]

vetulam compellit egestas (łac.) — pilnującym się prawo sprzyja. [przypis tłumacza]

Via (…) mentis — Lucretius, De rerum natura, V, 103. [przypis tłumacza]

(…) via — Propertius, Elegiae, II, 27, 1. [przypis tłumacza]

vice versa — na odwrót. [przypis tłumacza]

Victoria Cross — Krzyż Zwycięstwa. [przypis tłumacza]

Victoria (…) hostes (łac.) — „Bo nie jest to zwycięstwo, jeśli wróg nie uzna/ Swej przegranej, chociażby nie wiem jak pobity” (Claudianus, De sexto consulatu Honorii, w. 248; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Victor (…) invoco deos — Livius Titus, Ab Urbe condita, 2, 45. [przypis tłumacza]

Victrix (…) Catoni (łac.) — „Bóstwa się oświadczyły za zwycięzców sprawą; Katon za zwyciężonych…” (Lucanus, Pharsalia, I, 128; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vida (1480–1566) — nowołaciński poeta we Włoszech, autor traktatu De arte poetica. [przypis tłumacza]

Vide an mentiar (łac.) — Hi 6, 28: „Obacz, jeśli kłamię”. [przypis tłumacza]

videantur (…) modo — Cicero, Academica, II, 27. [przypis tłumacza]

Videas (…) vacantes — Vergilius, Georgica, III, 478. [przypis tłumacza]

Videndum (…) sentiat — Cicero, De officiis, I, 41. [przypis tłumacza]

Vide si via iniquitatis in me est (łac.) — Ps 138, 24: „Patrz czy droga nieprawości we mnie jest”. [przypis tłumacza]

Vidimus (…) — Lucanus, Pharsalia, IV, 178. [przypis tłumacza]

vi (…) fatigat — Lucretius, De rerum natura, III, 485. [przypis tłumacza]

Villon — wielokrotnie z pietyzmem cytowany przez Rabelais'go wielki poeta francuski z XV w. [przypis tłumacza]

Vince in bono malum (łac.) — Rz 12, 21. „Złe dobrem zwyciężaj”. [przypis tłumacza]

Vince (…) ventura (łac.) — „Hanibal zwyciężył Rzymian, ale nie umiał wykorzystać zwycięstwa” (Petrarka, Sonety, III; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

vincitur (…) hostem (łac.) — „Może stracić zwycięstwo, kto aż do ostatka/ Wroga przyprze i zdręczy” (Lucanus, Pharsalia, IV, 275; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vires (…) senectae — Vergilius, Aeneida, VI. [przypis tłumacza]

virga (…) sunt — Biblia, Ps 23(22):4. [przypis tłumacza]

Viri a diis recentes (łac.) — „Ludzie, co dopiero przez bogów stworzeni” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Viršukalniai liepsnoja… — Saulei nusileidus, dar kai kurį laiką Čatirdago viršūnės išrodo tarsi ugnyje, nuo atsimušančių į jas saulės spindulių. [przypis tłumacza]

Virtus (…) surae — Horatius, Odae III 2, 17. [przypis tłumacza]

Virtutem (…) ligna (łac.) — „Dla nich cnota to słowo; gaj święty to drzewa” (Horatius, Epistulae, I, 6, 31; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

visere (…) rores — Horatius, Odae III, 3, 54. [przypis tłumacza]

Vis (…) undae — Lucretius, De rerum natura, III, 491. [przypis tłumacza]

Vis (…) veneno — Lucretius, De rerum natura, III, 498. [przypis tłumacza]

Vitam (…) maturitas — Cicero, Cato Maior de Senectute, 19. [przypis tłumacza]

Vitamque (…) rebus (łac.) — „Umie żyć wolnym, spać pod nieb sklepieniem/ I drwić w opałach…” (Horatius, Odae, II, 3, 5; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vitam (…) sapientia — Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes], V, 9. [przypis tłumacza]

vita propria — życie własne. [przypis tłumacza]

Vitasque in vulnere ponunt — Vergilius, Georgica, IV, 238. [przypis tłumacza]

Vita (…) sunt — Seneca, Epistulae, LVI. [przypis tłumacza]

Vitellus — Οὐίτιλλος (N), Ουϊτέλλιος (D); wedle Tacyta Civilis (Dzieje IV, 61). [przypis tłumacza]

Vittoria Colonna, markiza z Pescary (1492–1547) — poślubiona Ferdynandowi Franciszkowi d'Avalos. Miłość do męża i rozpacz po jego zgonie uczyniła ją poetką. W wierszach swych, pełnych kobiecego wdzięku, naśladowała Petrarkę. [przypis tłumacza]

Vivacità (…) nell 1808 (wł.) — żywość, lekkość bardzo łatwo popadająca w drażliwość, ciągłe zajmowanie się pozorami własnego życia w oczach bliźnich: oto trzy główne cechy tej rośliny, która kwitnie w Europie od r. 1808. [przypis tłumacza]

Vivere (…) aetas — Horatius, Epistulae, II, 2, 213. [przypis tłumacza]

Vivere (…) est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 96. [przypis tłumacza]

Viviane, babbo santo, perchè tutt'altra cosa è burla! (wł.) — Żyjmy, ojcze święty, ponieważ wszystko inne jest fraszką! [przypis tłumacza]

Vivit (…) suae — Ovidius, Tristia, I, 3, 12. [przypis tłumacza]

Vixere (…) Nocte — Horatius, Odae IV, 9, 25. [przypis tłumacza]

Vixi (…) peregi — Vergilius, Aeneida, IV, 655. [przypis tłumacza]

Vogel — Zahllose Tiere, besonders Vögel, beleben die unermeßliche, einförmige Steppe. Geier und Adler schweben hoch in den Lüften und umkreisen den Wanderer. (Kohl.) [przypis tłumacza]

Voilà l’entr’acte! Voilà le Vertvert! Voilà le programme — zwykłe okrzyki przedających w teatrach paryzkich drobne pisma peryodyczne. [przypis tłumacza]

Volesus [a. Volesus Valerius] — dowódca sabiński, współczesny Tatiusowi. [Wolesus miał przybyć do Rzymu razem z Tytusem Tacjuszem, królem sabińskiego miasta Cures, w czasach Romulusa, legendarnego założyciela Rzymu; Wolesusa Waleriusza uważano za założyciela wpływowego patrycjuszowskiego rodu Waleriuszów; red. WL] [przypis tłumacza]

Voltaire et la société française au XVIII-e siècle, vol. IV, Voltaire et Frédéric, Paris. 1870, s. 29 i nast., oraz 193–202. [przypis tłumacza]

Voltaire; François Marie Arouet de (1694–1778) — pisarz, poeta i filozof francuski, żył niejaki czas w Anglii, gdzie poznał filozofię angielską, którą następnie przeniósł (szczególnie Locke'a i sensualizm) do Francji (Lettres sur les Anglais, 1734 Paris). Z powodu swoich pism, skierowanych przeciw tradycjonalnym powagom, tak kościoła, jak i literatury, kilkakrotnie wygnany, bawił u Markizy du Châtelet w Cirey, na dworze Fryderyka Wielkiego w Poczdamie i w Ferney (koło Genewy), gdzie umarł 1778. Dzieła: Métaphisique de Newton 1740 (którego dzieła przetłumaczył, objaśnił i rozpowszechnił we Francji), Eléments de la philosophie de Newton… 1741, Le philosophe ignorant 1767, Réponse au systéme de la nature 1777 i in. Prócz tego prace poetyckie i historyczne, bardzo liczne. Voltaire wywarł ogromny wpływ na współczesne życie umysłowe Francji, był jedną z najpotężniejszych moralnych sprężyn, które wydały rewolucję francuską. Jako filozof deista, przeciwnik zarówno ateizmu, jak ortodoksyzmu, opiera się na filozofii przyrody Newtona, na empiryzmie Locke'a i etyce Shaftesbury'ego. [przypis tłumacza]

Voltaire nie może odmówić łez swej Méropie (…) z uniesieniem — Ustęp nieco niejasny. Wydaje mi się jednak, że wyrażenie „mówi o tym z uniesieniem” stosuje się chyba do samego Voltaire'a, wzruszającego się własnym dziełem. [przypis tłumacza]

Voltigerod — Opactwo Voltigerode w Saksonii, które jezuici starali się opanować na mocy edyktu o restytucji z r. 1629. [przypis tłumacza]

Volucrem (…) circo (łac.) — „Bo i jakoż sławimy rączego rumaka,/ Co niejedną nagrodę zdobył! Toż cyrk cały/ Grzmi rozgłośnymi krzyki na końskie zwycięstwo” (Iuvenalis, Satirae, VIII, 57; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Volumus signum videre de coelo, tentantes eum (łac.) — „Drudzy zasię, kusząc go, żądali znaku od niego z nieba”. [przypis tłumacza]

voluntas non potest vocari causa libera (…) satis explicui — Eth. I, 32: „Wola nie może się nazywać przyczyną wolną, lecz tylko konieczną”. Coroll. 2: „Gdyż wola, jak wszystko inne, potrzebuje przyczyny, która ją w określony sposób powoduje do działania”. Ibidem II, scholium ultimum: „Co się zaś w końcu tyczy czwartego zarzutu (o ośle Buridana), to powiadam, iż zupełnie przyznaję, że człowiek znajdujący się w takiej równowadze (mianowicie nie spostrzegający nic prócz głodu i pragnienia, takiej potrawy i takiego napitku, które są od niego jednakowo oddalone) umrze z głodu i pragnienia”. Ibidem, III, 2, scholium: „Postanowienia umysłu (mentis) powstają w umyśle z tą samą koniecznością jak idee rzeczy istniejących rzeczywiście. Ci zatem, którzy sądzą, że zgodnie z wolnym postanowieniem umysłu mówią lub milczą, lub cokolwiek czynią — ci śpią z otwartymi oczami”. Epist 62: „Każdą rzecz powodują zewnętrzne przyczyny z koniecznością do istnienia i działania w pewny i określony sposób. Kamień np. otrzymuje od zewnętrznej przyczyny, wprawiającej go w pęd, pewną ilość ruchu, przez którą potem dalej się z koniecznością rusza. Przedstaw sobie teraz, że kamień podczas gdy się dalej porusza, myśli i wie, iż się stara dalej poruszać, ile może. A że kamień ten jest świadomy tylko swego dążenia i że zgoła nie jest obojętny, więc zapewne wierzyłby w to, że jest całkiem wolny i że trwa w ruchu nie z powodu jakiejś innej przyczyny niż tej, że chce. I to jest właśnie tą wolnością ludzką, o której wszyscy twierdzą, że ją posiadają, a która tylko na tym polega, że ludzie są świadomi swoich pożądań, a nie znają przyczyn powodujących ich do tego”. „Tak więc dostatecznie wyjaśniłem moje zapatrywanie na konieczność wolną i zmuszoną i na rzekomą ludzką wolność”. [przypis tłumacza]

voluntas — wola. [przypis tłumacza]

volutantibus (…) animi — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXII, 20. [przypis tłumacza]

Vos autem non sic (łac.) — Łk 22, 25 i 26. „Lecz wy nie tak”. [przypis tłumacza]

Vosne (…) experiamur (łac.) — „Wypróbujmy siłą, tobie li czy mnie fortuna, pani wypadków, przeznacza władców” (Cicero, De officiis, I, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vos (…) sannae (łac.) — „O ty, starodawnej krwi Rzymianinie, ty, co nie dbasz o to, co się za tobą dzieje, bacz pilno, aby cię za plecami twymi nie przedrzeźniał jaki błazen!” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, V, 61; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vota (…) Iphis (łac.) — „Śluby niegdyś dziewczynki chłopiec Iphis spełnia” (Ovidius, Metamorphoses, IV, 12, 129; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

votre ennemi c'est votre maître — wasz pan to wasz wróg. [przypis tłumacza]

V. We wszystkich umiejętnościach teoretycznych rozumu (…) — Rozdział V i VI dodał Kant dopiero w drugim wydaniu. W pierwszym zamiast nich znajdują się zdania stanowiące przejście do VII rozdziału wydania II: „Kryje się tu więc pewna tajemnica [»Gdyby któremu z dawnych przyszło było na myśl choćby zadać jeno to pytanie, to by się ono potężnie opierało wszystkim aż do naszych czasów systematom czystego rozumu i oszczędziło tyle próżnych prób, podejmowanych na ślepo, bez wiedzy o tym, z czym się ma właściwie do czynienia« (przypis autora).], której wyjawienie może jedynie uczynić pewnym i niezawodnym postęp na bezgranicznym polu czystego poznania rozsądkowego, mianowicie wykryć z należytą powszechnością podstawy możliwości sądów syntetycznych a priori, wyświetlić warunki umożliwiające każdy ich gatunek i całe to poznanie (stanowiące osobny dla siebie rodzaj) w pewnym całokształcie według pierwotnych źródeł, podziałów, obszaru i granic oznaczyć nie pobieżnym jeno zarysem, lecz określić całkowicie i w sposób dla wszelakiego użytku dostateczny. Tyle tymczasowo o właściwości znamionującej sądy syntetyczne”. [przypis tłumacza]

w 1783 r. książę de Nassau przebywał w Hiszpanii, Paryżu i Wiedniu, a żona jego w Paryżu — porównaj: D'Aragon, Un paladin au XVIII-e siècle. Le prince Charles de Nassau-Siegen, Paris 1893. [przypis tłumacza]