Przypisy

Toż samo trafiło się hetmanowi Demostenesowi po wyprawie sycylijskiej — Plutarch, Nikiasz, 27 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

to zdanie poety komicznego — Meandra (342–291 p.n.e.), komediopisarza, syna Diopejthesa z Aten. [przypis tłumacza]

Trachon — Τράχων, w Celesyrii, Trachonitis. [przypis tłumacza]

Tractatus amoris (…) Innocentii quarti — Traktat o miłości i o lekarstwie na miłość etc. [przypis tłumacza]

Trader Horn (ang.) — Kupiec Horn, barwny film amerykański z 1931 r., opowiadający o przygodach tytułowego kupca Horna, który ratuje jasnowłosą dziewczynę wziętą do niewoli przez plemię afrykańskich dzikusów. [przypis tłumacza]

Tradycję tę utrwalił poemacik p. t. Repues franches (Daremne biesiady), którego bohaterem jest Villon i którego autorstwo przypisywano nawet długo jemu samemu. [przypis tłumacza]

trafny dobór tych synonimów wymaga zarazem twórczości i krytycyzmu — jak trudnym jest we wszystkich wypadkach odnalezienie trafnego synonimu, niech wskaże okoliczność, że poeta tej miary, co Gomulicki, tłumacząc ustęp z VI pieśni Oniegina, myśl Leńskiego, pocieszającego się, że na grób jego przyjdzie ukochana, mimo woli oddał w następujący sposób: „Co mi tam! / Nie będę w grobie leżał sam!” [przypis tłumacza]

tragedię Barnaby Barnesa pt. „Cyrograf” — The Devil's Charter. Zanotowana w cechu księgarzy we wrześniu 1607. [przypis tłumacza]

Trajan — [Marcus Ulpius Traianus], ojciec przyszłego cesarza Trajana. [przypis tłumacza]

Traków — lekkozbrojnych. Liczył na to, że Trakowie nie tylko prędko, ale i ochotnie bić się będą z Hellenami. [przypis tłumacza]

Trakowie — mieszkańcy ziem między Macedonią, Dunajem i Morzem Egejskim. [przypis tłumacza]

Traktat o poprawie rozumu jest najlepszym wstępem do filozofii Spinozy — [por.] F. Pollock, Spinoza, his Life and Philosophy, 2 wyd., 1912, 114 (1 wyd. 1899), [przypis tłumacza]

Traktat o poprawie rozumu oraz o drodze, po której rozum najsnadniej dochodzi do prawdziwej wiedzy o rzeczach — Por. List. 37 (dawniej 42). [przypis tłumacza]

Tralles — silna twierdza w Karii (południowo-zachodnia Azja Mniejsza) na północ od rzeki Meander. [przypis tłumacza]

Transcendentalna nauka o zmysłach musiałaby (…) należeć do pierwszej części wiedzy o pierwiastkach — to znaczy, iż ma tu utworzyć pierwszą część Transcendentalnej nauki o pierwiastkach poznania; drugą częścią tejże nauki jest Logika. [przypis tłumacza]

transcendentalnego (…) użycia — właściwie: transcendentnego. [przypis tłumacza]

transcendentalne pytania — właściwie: transcendentne. [przypis tłumacza]

Transcendentalnym jest użycie pewnego pojęcia — właściwie: transcendentnym. [przypis tłumacza]

transcendentalny [użytek] — właściwie: transcendentny. [przypis tłumacza]

Transcendentalny wykład pojęcia czasu — § 5 jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

transcurramus solertissimas nugas — Precz z subtelnymi dociekaniami (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 117; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Transfixerunt (łac.) — Ewangelia św. Jana 19, 37: „Przebodli”. [przypis tłumacza]

Transvolat (…) captat — Horatius, Satirae I, 2, 108. [przypis tłumacza]

trapił ich grad, burza, głód i wszelakie nieszczęście, jako wieczysta kara za grzech rodziców i przodków — Aluzja do klątew papieskich. [przypis tłumacza]

trawę grecką — τῆλιν (ἡ τῆλις, foenum graecum [Kozieradka pospolita, Trigonella foenum-graecum, której ziele przy gotowaniu daje oleisty płyn; red. WL]). [przypis tłumacza]

Trazeasz, [właśc. Publius Clodius Thrasea Paetus (zm. 66 n.e.)] — zmuszony został przez cesarza Nerona do samobójstwa, a zięć jego Helvidius został wygnany. [przypis tłumacza]

Trazonides (…) — por. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VII, 130. [przypis tłumacza]

Trazybul — nieidentyczny ze sławnym wskrzesicielem demokracji po obaleniu 30 tyranów. [przypis tłumacza]

Trazybul — syn Likosa ze Steirii, demokrata z przekonań, przyjaciel Alkibiadesa, wódz w 411 r., zwyciężył pod Abydos spartańskiego wodza Mindarosa (który padł następnie w bitwie pod Kyzikos), późniejszy oswobodziciel Aten od trzydziestu tyranów, zginął w 389 r. pod Aspendos w Pamfilii (płd. Azja Mniejsza, między Licją a Cylicją), usiłując odnowić panowanie Aten na morzu. [przypis tłumacza]

Trazyllos — miał w owym dniu naczelną komendę. [przypis tłumacza]

Trazyllos — poważny demokrata, był jako zwyczajny hoplita na Samos w 411 r., kiedy Trazybul był wodzem. Skutkiem zamachu oligarchicznego w Atenach, którego flota nie uznała, złożyło wojsko niektórych wodzów z urzędu; obrano natomiast Trazyllosa i powołano Alkibiadesa. Razem z Trazybulem zwyciężył Mindarosa, w 410 r. zmusił do odwrotu spod Aten króla spartańskiego Agisa; w 406 r. wódz w bitwie pod Arginuzami, podzielił los innych wodzów (zob. ust. 3). [przypis tłumacza]

Trazyllos — zob. ust. 1. Tego dnia miał wedle Diodora Trazyllos naczelną komendę, wodzowie bowiem kolejno obejmowali naczelne dowództwo na jeden dzień. [przypis tłumacza]

Trembley, Abraham (1700–1784) — przyrodnik szwajcarski, przedstawił w r. 1744 pierwszy dokładny opis polipa słodkowodnego, zaliczanego dotychczas do roślin, a rozmnażającego się przez dzielenie (Mémoires pour servir à l'histoire d'un genre de polype d'eau douce). [przypis tłumacza]

Treść listu napisanego do Gargantui przez Tęgospusta — Zwrócono na to uwagę, iż styl Rabelais'go, zazwyczaj tak żywy i swobodny, w listach i przemówieniach wchodzi w ton współcześnie panujący, staje się ciężki i uroczysty. List ten należy do tych ustępów w dziele Rabelais'go, w których pisarz przemawia zupełnie serio. Przy tej sposobności możemy podnieść, iż własne listy pisarza, które się zachowały, zwrócone do różnych współczesnych osobistości, również najmniejszym słówkiem ani akcentem ani zdradzają humorysty: tak samo pisane są najzupełniej poważnie i z godnością. [przypis tłumacza]

Tres (…) duobus — Horatius, Epistulae, II, 2, 61. [przypis tłumacza]

Trianon — nazwa dwóch pałaców w Wersalu, tu mowa o Petit Trianon (Małym Trianon). [przypis tłumacza]

trierarcha — ten, kto swym kosztem zbroi i uposaża statek, komendant triery (trójrzędowca). [przypis tłumacza]

Tristemque vultus tetrici arrogantiam — autor nieznany. [przypis tłumacza]

trójrzędowce — triery, greckie okręty wojenne o trzech rzędach wioślarzy. Do transportu Greków dałby Cyrus okręty przewozowe, które mógłby swoimi okrętami wojennymi (trójrzędowcami) zatopić. [przypis tłumacza]

trofeum — [po grecku] tropajon, pomnik zwycięstwa; początkowo słup obwieszony zdobytą zbroją, później pomnik kamienny lub spiżowy na wzór takiego słupa. [przypis tłumacza]

Tronchin — słynny lekarz genewski (1709–1781). [przypis tłumacza]

Tronchin, [Théodore (1709–1781)] — słynny lekarz, później osiadły w Paryżu, gdzie się cieszył niezmiernym wzięciem, był jednym z pierwszych pionierów szczepienia ospy oraz wielu zasad nowożytnej higieny, ruchu, powietrza etc. [przypis tłumacza]

Trublet (1697–1770) — kanonik Saint-Malo, zręczny kompilator. Głównym jego dziełem są Essais de Littérature et de Morale. [przypis tłumacza]

Trublet, [Nicolas Charles Joseph (1697–1770)] — mierny ówczesny pisarz, zresztą figura znana z niechlujstwa i natręctwa [duchowny i moralista, najbardziej znany ze starcia z Wolterem, któremu skrytykował Henriadę; red. WL]. [przypis tłumacza]

trudnienie się sprzedażą ludzi w niewolę — oczywiście obywateli, nie jeńców lub niewolników z urodzenia. [przypis tłumacza]

trudno posądzić Pascala (…) aby fałszywymi lub nieścisłymi cytatami dawał broń przeciw sobie — klasyczne wydanie Faugère'a (Les grands écrivains français), z którego przekładałem Prowincjałki, zawiera w przypisach wszystkie inkryminowane teksty w ich oryginalnym łacińskim brzmieniu. [przypis tłumacza]

trudy uważacie za przewodników, wskazujących przyjemność życia — trud jest poprzednikiem i warunkiem odczuwania przyjemności; tak np. temu, kto zmarzł, ciepło sprawia przyjemność. [przypis tłumacza]

trupa ludu — νεκρὸν τὸν δῆμον, mortuos de plebe, das tote Volk (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

trutki lombardzkie — Aluzja do trucicielstwa rozpowszechnionego we Włoszech. [przypis tłumacza]

Tryballowie — tracki szczep na obszarze dzisiejszej Serbii, później wysiedlony najściem Galatów. [przypis tłumacza]

Trybulet (…) Chciał po prostu uderzyć jakiegoś pazia — Paziowie dworscy byli stałymi dręczycielami błaznów. W ogóle trzeba przyznać, iż epizod Panurga z Trybuletem niewiele posiada soli. [przypis tłumacza]

Trybulet — Triboullet, sławny nadworny błazen Franciszka I i Henryka II, którego imię stało się ogólnym mianem błazna. Był ułomny. Triboullet jest bohaterem dramatu Wiktora Hugo Le roi s'amuse. [przypis tłumacza]

trybunał ten wydał kodeks swych wyroków — Słownik Akademii Francuskiej. [przypis tłumacza]

Trypolis — Τρίπολις, w Fenicji, na północ od Sydonu; dzisiejsze Tarabulus leży pół mili dalej wgłąb kraju od morza (7000 mieszkańców). [przypis tłumacza]

Tryumf wielożeństwa — Theophili Alethei polygamia triumphatrix. [przypis tłumacza]

trzcina myśląca — roseau pensant: wyrażenie, które stało się sławnym. [przypis tłumacza]

Trzeba, aby się rozpalał (…) same umazały — [por.] Montaigne, Próby II, 14. [przypis tłumacza]

trzeba było tak naglącej potrzeby, aby to uzyskać — Tą naglącą potrzebą była walka Wenecji przeciw Turkom. [przypis tłumacza]

trzeba mi będzie w ogóle zaniechać pisania komedii — Istotnie Molier wycofuje się na jakiś czas w tym roku z teatru. [przypis tłumacza]

Trzeba nam bezzwłocznie Pompeja szukać… — właściwą przyczyną wyprawy przeciw Pompejuszowi był głód w Rzymie. Ciekawe, że Szekspir motyw ten pomija. [przypis tłumacza]

Trzeba we wszelkiej dyspucie (…) — Odnosi się zapewne do Prowincjałek [przypis tłumacza]

trzech, legii — V, X i XV. [przypis tłumacza]

(…) [trzech] złych sfer istnienia — skr. durgati, chiń. equ, jap. akushu. Tzw. trzy złe/niższe odrodzenia — piekło, świat zwierząt i świat głodnych duchów. [przypis tłumacza]

trzecią część świata — tj. Afrykę, dwie drugie: Europa i Azja. [przypis tłumacza]

Trzecia księga (…) ułożona przez mistrza Franciszka Rabelego — Po raz pierwszy odsłania tu autor prawdziwe nazwisko, co dowodzi, iż musiał być bardzo pewny poparcia króla i swych duchownych protektorów. [przypis tłumacza]

Trzecie podanie — pisane jest już po ostatecznym pozwoleniu i powrocie na scenę Świętoszka. Czuć to po tonie tego podania; jest ono żartobliwe, wesołe, pisane z odcieniem serdecznej poufałości w stosunku do tego monarchy, w którym Molier zawsze czuł życzliwego sprzymierzeńca, mimo że w czasie tej burzy życzliwość ta musiała nieco przycichnąć. [przypis tłumacza]

trzeci stan — tak nazywano we Francji przedstawicielstwo mieszczan i chłopów w Stanach Generalnych (niezwoływanych od 1614 r.) oraz w stanach prowincjonalnych krajów mających samorząd (pays d'Etats). [przypis tłumacza]

trzewik (…) człeka ze starożytnej przypowieści (…) — Plutarch. Życie Pawła Emiliana. Zdaniem komentatorów, aluzja ta mogłaby się łatwo odnosić do żony Montaigne'a. [przypis tłumacza]

Trzy drążki tworzą razem literę H, co bynajmniej nie oznacza, że bramka jest świętością — po niemiecku: Hailigtum [tzn. świętość]. [przypis tłumacza]

trzydzieści pięć lat temu, zjawiło się na Syberii naraz mnóstwo zesłanej szlachty — autor po raz pierwszy drukował Wspomnienia w r. 1861; 35 lat przedtem był rok 1826, w którym zesłano wielu dekabrystów do Syberii. [przypis tłumacza]

trzydziestu Spartan — mieli oni stanowić przyboczną radę króla. Według spartańskiej ustawy z 418 r. towarzyszyło królowi na wyprawę 10 Spartan, którzy mieli nadzór nad jego postępowaniem. Ci zajmowali wysokie stanowiska, obejmując różne komendy lub prowadząc układy. [przypis tłumacza]

trzydziestu stajań — 562 m nad powierzchnią morza; więc chyba trzy stajania; omyłka przepisywacza, który nie znał Palestyny, lub poprawka umyślna jakiego kopisty zakonnego ze względu na Marka 9, 2 „górę wysoką” (ὄρος ὑψηλὸν). P. wyżej I, VIII, 7, uwaga do słowa Tabor. [przypis tłumacza]

Trzy Grupy Czystych Wskazań — sanskr. trividhāni śīlāni, chiń. sanju jingjie, jap. sanjūjōkai. Ustanowione przez mahāyānę i przeciwstawiane sformalizowanym wskazaniom vinai hīnayāny, które reprezentują bardziej duchowe, aniżeli dosłowne, podejście do zagadnienia moralności. Istnieją dwie podobne ich interpretacje. Pierwsza z nich zawarta jest w Sutrze sieci Brahmy oraz w Sutrze naszyjnika z klejnotów (chiń. Yingluo jing, jap. Yōrakukyō). Pierwsza i druga grupa wskazań dotyczy własnych korzyści duchowych, a trzecia grupa odnosi się do praktyki, której celem jest korzyść w postaci przynoszenia pożytku innym. Według drugiej interpretacji, o której czytamy w Yogâcārabhūmi-śāstrze (chiń. Yuqie lun, jap. Yugaron) oraz w Sutrze stopni bhumi bodhisattwy (sanskr. Bodhisattvabhūmi-sūtra, chiń. Dichi jing, jap. Jiji kyō), pierwsza grupa wskazań (chiń. luyi jie, jap. ritsugi kai) zawiera w sobie cały zestaw wskazań poziomu hinayāny, (sanskr. prātimoksa, chiń. poluotimucha, jap. haradaimokusha), druga grupa (sanskr. kuśala-dharma-samgrāhaka-śīla, chiń. she shanfa jie, jap. shō zenhō kai) mówi o rozwijaniu dobrych uczynków i nosi taką samą nazwę jak w przypadku wcześniejszej interpretacji, natomiast trzecia grupa nazywana jest „wskazaniami, które przynoszą korzyść czującym istotom” (sanskr. sattvânugrāhakam śīlam, chiń. raoyi youqing jie, jap. nyōeki ujō kai). W tym przypadku druga i trzecia grupa odzwierciedlają wytyczne mahāyāny, tym samym rozszerzając pierwotną zawartość vinai. [przypis tłumacza]

trzyma osiemnastoletniego ministra i osiemdziesięcioletnią kochankę — [ten minister to] Barbezieux, syn słynnego ministra wojny, Louvois. Pani de Maintenon, z którą Ludwik XV zawarł nawet tajemne małżeństwo, liczyła wówczas 77 lat. [przypis tłumacza]

trzy miesiące i więcej — od początku stycznia mniej więcej do 9 kwietnia. [przypis tłumacza]

trzynasty iman — naczelny kapłan. [przypis tłumacza]

trzy rodzaje szat — trzy szaty, które powinien posiadać mnich. W japońskiej tradycji zen sōtō mnisi przy wyświęceniu również otrzymują trzy szaty. Niemniej, różnią się one znacznie od pierwowzoru. [przypis tłumacza]

trzy rodzaje wiatrów (…) wiedzie się, powiadają, z Arystotelesa — O przyczynach naturalnych. [przypis tłumacza]

Trzy Światy — sanskr. traidhātuka, trailokya, chiń. sanjie, jap. sangai. Trzy sfery samsary: sfera pragnienia (sanskr. kāma-dhātu, chiń. yujiem, jap. yokukai), w której istoty nieustannie kierowane pragnieniem poszukują fizycznej gratyfikacji; sfera formy (sanskr. rūpa-dhātu, chiń. sejie, jap. shikikai), w której istoty wolne są od pragnienia fizycznego zaspokojenia i doświadczają istnienia subtelnej formy; sfera bezforemna (sanskr. arūpya-dhatu, chiń. wuse jie, jap. mushiki kai) jest najsubtelniejszą spośród wszystkich sfer samsary. Istoty w niej przebywające nie posiadają ciał; nie ma w niej przedmiotów materialnych, a jedynie umysł spoczywający w głębokim wchłonięciu medytacyjnym. [przypis tłumacza]

trzy światy — zgodnie z kosmologią buddyjską świat, w którym odradzają się istoty, dzieli się na tzw. trzy sfery lub trzy światy (skr. triloka, chiń. sanjie, jap. sankai). Najwyższym z nich jest Świat Bezforemny (skr. ārūpya-loka, chiń. wusejie, jap. mushikikai), sfera bezcielesności. Drugim jest Świat Formy (skr. rūpa-loka, chiń. sejie, jap. shikikai), w którym istoty odrzuciły wszelakie pragnienia i pożądania ale pozostało im jeszcze ciało fizyczne. Trzecim natomiast jest Świat Pragnień (skr. kāma-loka, chin. yujie, jap. yokukai). Ów trzeci świat dzieli się na „sześć dróg” (skr. sad-gati, chiń. liudao, jap. rokudō). W zależności od wytworzonej przez siebie karmy (istot zamieszkujących światy) podzielone są one na tzw. trzy niższe ścieżki (chiń. santu, jap. sanzu), do których należą (wymieniając od najniższego): piekło (skr. naraka lub niraya, chiń. diyu, jap. jigoku), świat zwierząt (skr. tiryanc lub tiryag-yoni, chiń. chusheng, jap. chikushō) oraz świat głodnych duchów (skr. preta, chiń. egui, jap. gaki) oraz tzw. trzy wyższe światy, wśród których jest świat ludzi (skr. manusya lub pūrusa, chiń. ren, jap. nin), świat półbogów lub demonów wojny (skr. āsura, chiń. exiuluo, jap. ashura) oraz świat bogów (skr. deva, chiń. tian, jap. ten). [przypis tłumacza]

trzy sekty — stoicy, epikurejczycy i dogmatyści. [przypis tłumacza]

trzysta pięćdziesiąt — πεντήκοντα καὶ τριακόσιοι (N), διακόσιοι καὶ πεντήκοντα (D), stąd u tłumaczy 250. [przypis tłumacza]

trzy stronnictwa — „Były tam trzy wojska i trzech wodzów. Skrajnych murów, gdzie najobszerniejsza rozległość, Szymon; środka miasta Jan, którego nazywano Bar Giora, kościoła Eleazar bronił”, Tacyt, Dzieje V, 12. Co do Bar Giory p. wyżej IV, IX, 3, uwaga. [przypis tłumacza]

trzystu krzykaczy — majątkowicze pierwszej klasy. [przypis tłumacza]

trzystu trzydziestu — τριάκοντα… καὶ τριακόσια, (N), διακόσια (D), stąd u tłumaczy 230. [przypis tłumacza]

trzy tysiące takich, co już mają mieć udział w prowadzeniu spraw państwowych — za czasów Rady Czterystu miało być takich 5000. Odpowiednio do zmniejszenia się ludności skutkiem wojny, zmniejszono liczbę pełnouprawnionych obywateli. [przypis tłumacza]

tuan (malaj.) — pan. [przypis tłumacza]

Tu była rana niby T, lecz teraz jak H wygląda — Creizenach krytykuje ten szczegół o ranie jako obrażający uczucia estetyczne. [przypis tłumacza]

tu do nas — do domu żołnierza. [przypis tłumacza]

Tudytania hiszpańska — Andaluzja. [przypis tłumacza]

Tu enim pater noster, et Abraham nescivit nos et Israel ignoravit nos (łac.) — „Tyś, zaiste, ojciec nasz; bo Abraham nie wie o nas, a Izrael nie zna nas”. [przypis tłumacza]

tułaczy — μετανάστης, in exilio agens, fern von der Heimath leben m sste (Cl.), j[pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Tu leży ciało (…) zmarło w roku i dniu swego zgonu — Popularny koncept francuski uwieczniony w piosence o panu de la Palisse. [przypis tłumacza]

Tuliusz Marcelinus (…) powiada Seneka (…) — Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXVII. [przypis tłumacza]

Tum (…) belli — Ovidius, Tristia, III, 10, 67. [przypis tłumacza]

Tum (…) expectorat (łac.) — „Tak przerażenie pozbawia mnie wszelkiej przytomności” (Ennius u Cycerona [w:] Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], III, 26; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Tum (…) omnes — Vergilius, Aeneida, V, 720. [przypis tłumacza]

Tum porro (…) rerum — Lucretius, De rerum natura, V, 223. [przypis tłumacza]

Tum vertice (…) ruinam (łac.) — „Z głową odkrytą stawał na deszczu nawalnym,/ Wśród grzmotów i piorunów rozpętanych w niebie” (Silius Italicus, Punica, I, 250; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Tunc (…) firmo — Vergilius, Aeneida, VI, 261. [przypis tłumacza]