Przypisy

Że jakiś godny człowiek czasem w dom zawita — Dziś może nas uderzać, że cała kwestia wpływów Tartufa kręci się dokoła zabawy i przyjmowania gości, ale w owym czasie podejmowanie gości było jedynym niemal zadaniem zamożnych ludzi. [przypis tłumacza]

że ktoś się i na was, i na mnie gniewa — przede wszystkim Chejrisofos. [przypis tłumacza]

żelazem — σίδηρον, ferrum, Schwert (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

że lubił popuszczać krewkości swojej natury — właściwie: τοῦ βασιλέως ἡδομένου πλείοσιν, quodque rex pluribus delectaretur, [że król znajdował przyjemność w wielu]. [przypis tłumacza]

że ma niskie pochodzenie — εἰς ταπεινότητα („Herodes, oder wie ihn das Volk nannte, der idumäische Sklave”, Graetz, Geschichte der Juden III, 197). [przypis tłumacza]

żem coś urobił —„me aliquid operatum esse”. Jest to bardzo ciemne miejsce. Stern 32: „dass ich eine Tat verübt habe”; Ewald 44, Kirchmann 22 i Gebhardt § 56: „dass ich etwas getan habe”; White 29: „that I had effected something”. Nic to nie mówi. Kirchmann w komentarzu swym pod nr. 57 wyjaśnia: „D. h. [Das heiβt] dass ich etwas getan hätte, was keinen Sinn hat, weil der andere das Unmögliche nicht für wahr halten kann”. Czyżby autor, chcąc tyle powiedzieć, urwał w ten sposób? Saisset 318: „que je me suis efforcé de feindre quelque chose”; Appuhn 228: „que j'avais fait une certaine tentative”. Elwes 20: „that I had made the attempt”; Boyle § 56: „I attempted to do it (to feign)”. Skoro nie zmyślam, dostrzegłszy niemożebność lub konieczność, to tworzę pozornie zmyślenie ([ por. fragm. „przypadki, w których coś pospolicie nazywa się zmyślonym”]), czyli „urabiam coś”, co nie jest nowe ([por. fragm. „zmyślenie nigdy nic nie tworzy i nie daje umysłowi nic nowego”]), co tylko jest na słowach ([por. fragm. „aczkolwiek słowami wszystko możemy uczynić”]), co może być hipotezą ([por. fragm. „o zmyśleniach, branych jako założenia w badaniach, a dotyczących niekiedy czegoś niemożliwego”]). W Etyce I, Okr. 7; I, 28; II, 30, Dow.; II, 31, Dow.; III, Okr. 2 autor posługuje się wyrazem „operari” w znaczeniu spowodowanego oddziaływania w przeciwstawieniu do „agere” w znaczeniu twórczego działania, co polega na podanym tutaj [we fragm. „Wyróżniliśmy tedy w ten sposób ideę prawdziwą od innych myśli i wykazaliśmy, że idee zmyślone, mylne i wszelkie inne mają źródło w wyobraźni” itd.] przeciwstawieniu czynności wyobrażeniowej i rozumowej. W naszym miejscu jest właśnie mowa o takim spowodowanym oddziaływaniu, będącym grą wyobraźni. [przypis tłumacza]

że miał prawo zostać królem — p. I, VI, 1; Africanus u Euzebiusza: „Herodes aber weil keine Beachtung ihm war in einem Geschlecht des Hauses Israel und sein Gewissen ihn brannte ob der Schmutzigkeit seines Geschlechtes, verbrannte alle Aufschreibung der Geschlechter der Juden” (Kirchengeschichte des Eusebius, aus d. syrisch en übers, v. E. Nestle, Lipsk 1901, str. 23). [przypis tłumacza]

że Mojżesz nie dał im chleba niebieskiego — J 6, 32. [przypis tłumacza]

Żemsowi Iakobowi… — mistrz Jakob James, skąpiec i właściciel licznych domów, nie cieszących się zbyt dobrą reputacją. [przypis tłumacza]

żem takiego właśnie miał brata — jeśli autor ma na myśli swego przybranego brata, L. Verusa, to sąd o nim jest zbyt przychylny. [Lucjusz Werus (130–169), urodzony jako Lucius Ceionius Commodus, w 138 równocześnie z Markiem Aureliuszem został adoptowany przez Antonina Piusa; razem z Markiem Aureliuszem współrządził imperium rzym. (od 161) jako Caesar Lucius Aurelius Verus Augustus; red. WL] [przypis tłumacza]

żem tam odbywał wyprawy z Klearchem — Klearcha w roku 411 wysłali eforowie, by wspólnie z satrapą Farnabazosem prowadził operacje wojenne przeciw Atenom. Odebrał Ateńczykom Bizancjum, które uległo jego namowom, walczył w bitwie pod Kyzikos, jako zastępca admirała, z Alkibiadesem, a następnie za radą króla Agisa posłano go jako harmostę do Chalkedonu i Bizancjum (zob. II 6, początek, uwaga 2). [przypis tłumacza]

Że mu w sercu przebaczam — Też subtelne kazuistyczne rozróżnienie, które da się połączyć z największą bezwzględnością postępowania. [przypis tłumacza]

żem wszelkie czyniła ofiary — Ta nieco zagadkowa pobłażliwość Elmiry w III akcie była po prostu potrzebna, aby umożliwić tę scenę w akcie IV. [przypis tłumacza]

Żem źle wyszła, za złego człowieka — viro me malo male nuptam. [przypis tłumacza]

żem (…) z lepszych, i nie pośledniejszy (…) od jakiegokolwiek przedstawiciela średniego stanu — daje poznać, że zalicza się do najlepszych sfer mieszczaństwa; w ogóle ton mowy O wieńcu nasuwa przekonanie, że ława przysięgłych musiała wtedy składać się z zamożniejszych mieszczan; po Cheronei jest to bardzo prawdopodobne. [przypis tłumacza]

że nad wszelkie kodycyle — ἐπιδιαθήκης κυριωτέραν εἶναι τὴν διαθήκην, p. I, XXX, 7 [kodycyl: dodatek do testamentu; red. WL]. [przypis tłumacza]

że obiektywizują siebie samych i swoje własne dolegliwości, że oddzielają je od swego prawdziwego „ja” i że czynią je przedmiotem świata zewnętrznego — to właśnie znaczy „uprzedmiotowić”, czyli „obiektywizować”. [przypis tłumacza]

że obrzezanie ciała jest zbyteczne, ale trzeba obrzezania serca — Rz 2, 29. [przypis tłumacza]

że on jeden ponosi winę dawnych klęsk — za radą Alkibiadesa posłali Lacedemończycy Syrakuzanom pomoc i wodza-organizatora, Gilipa, więc z przyczyny Alkibiadesa straciły Ateny wspaniałą armię i flotę; za jego radą obwarowali Spartanie Dekeleję w Attyce i stąd rozpuszczali swe zagony na całą Attykę, po czym od 413 r. stanęło rolnictwo i praca w kopalniach srebra; za jego radą zaczęli Lacedemończycy tworzyć flotę, a pieniężne zasiłki na to brali od króla perskiego. [przypis tłumacza]

Że prawdę mówię… — twierdząc, że bóstwo daje mi znaki. Sokrates chce powiedzieć, że bogowie każdemu będą dawali takie znaki, jeśli ludzie nie będą ciekawie dochodzić, jaki jest bóg, lecz korzyć się przed majestatem dzieł boga i uwielbiać go. [przypis tłumacza]

Że przejście Filipa przez Pyle nie powinno budzić paniki; siedźcie tylko spokojnie… — z tajemniczej klauzuli przy traktacie pokojowym, z sensacyjnych domyślników, rozsiewanych po wtargnięciu Filipa do Fokidy, z bajecznej krucjaty przeciw Amfizie wynika, że il Principe [wł.: Książę; tu jako odniesienie do tytułu traktatu Machiavellego o sprawowaniu władzy; red. WL] Filipa był azjatycki despota; Grekom przedstawiał się każdy barbarzyńca, w odniesieniu do wolnego człowieka, jako typowy mistyfikator. [przypis tłumacza]

żertwy — w czasie świąt Thargelia palono na stosie dwóch zbrodniarzy na mocy prawa skazanych już na śmierć, jako ofiary pojednawcze za ogół ludu. Palenie odbywało na na wybrzeżu morza, po czym popioły rozsypywano. Ofiary te nazywam starym językiem: żertwy, tj. ofiary całopalne. [przypis tłumacza]

żeś był i zwyczajnym obywatelem — około 491 r. przed Chr. zginął tyran Geli Hippokrates. Przeciwko jego synom, Kleandrowi i Euklidesowi, wybuchnął bunt. Wódz jazdy Gelon podjął się ich obrony, ale po zwycięstwie sam przywłaszczył sobie władzę. Zdobywszy Syrakuzy ok. 485 r., zdał władzę w Geli bratu Hieronowi. Tak Hieron z prywatnego człowieka stał się tyranem. [przypis tłumacza]

żeś święty wieniec ściągnął Jowiszowi — za posądzenie (oczywiście niesłuszne, gdyż dotyczy tamtego Menechma) odpowiada całą serią równie niesłusznych posądzeń. [przypis tłumacza]

żeś tak prosto z mostu dała się ujeździć temu ojcu — Katechecie — pierwszy dialog: Żywoty mniszek. [przypis tłumacza]

że się swatała za Syllajosa — Syllajos nie chciał tego, bo żądano, aby przeszedł na judaizm, za co, jak mówił, ukamienowaliby go Arabowie (Starożytności XVI, VII, 6). [przypis tłumacza]

że to oni go do wszystkiego podmówili, 2. ten też zaraz — w edycji Niesego pierwszy ustęp oddzielony od drugiego tylko przecinkiem. [przypis tłumacza]

(…) że „Traktat” jest wstępem do „Etyki”. Tak też sądzi Gebhardt — C. Gebhardt, Spinoza. Opera, t. II, 357. [przypis tłumacza]

Że tynkujemy fasady kamienic, naprawiamy drogi, urządzamy fontanny i inne bajdury? — drwiny ze stronnictwa odbudowy wewnętrznej. [przypis tłumacza]

Że wasze chwalby są szaleństwem, jawnie widocznym jest z takiego szaleństwa jak przywilej niepotępienia — „…iż żaden jezuita nie będzie potępiony, a Towarzystwo nie ma przyczyny lękać się skażenia”. [przypis tłumacza]

że w cudze sprawy wglądasz (…) głos boski. — Te osiem wierszy wolno i dobitnie. [przypis tłumacza]

że wodzowie nie ratowali bohaterów — mówca dobiera umyślnie wyrazów („bohater”, nie „nieszczęśliwy” lub „rozbitek”), by rozdrażnić lud podkreślaniem czarnej niewdzięczności wodzów i karygodności ich zaniedbania. [przypis tłumacza]

że wrogami ludzi byli nie Babilończycy (…) — Hbr 9, 24. [przypis tłumacza]

Że wszystkie najczarniejszych (…) od pani — Słowa te wypowiada Alcest w najwyższym dramatycznym napięciu; mimo to wszystkie te „czarności”, rzucone w roześmianą buzię Celimeny działają raczej komicznie. [przypis tłumacza]

Że w takim właśnie wypadku znajdują się też wszystkie kategorie (…) rozumieć trzeba przez takie pojęcia — w I wydaniu były tu jeszcze zdania następne: „Powyżej, przedstawiając wykaz kategorii, zwolniliśmy się od definicji każdej z nich mówiąc, iż zamiar nasz, rozciągający się tylko do syntetycznego z nich użytkowania, czyni ją niepotrzebną i że nie wystawiamy się na żadną odpowiedzialność za niepotrzebne przedsięwzięcia, od których zwolnić się można. Nie był to wcale wykręt, lecz dość doniosłe prawidło roztropności, żeby nie brać się pochopnie do definiowania i nie starać się lub udawać staranie o zupełność czy ścisłość w określeniu pojęcia, jeżeli wydołać można przy pomocy jednej czy drugiej jego cechy, nie potrzebując ku temu zupełnego wyliczania tych wszystkich, które wytwarzają całe pojęcie. Teraz atoli pokazuje się, że powód tej ostrożności leży jeszcze głębiej, mianowicie, żeśmy ich definiować nie mogli, choćbyśmy chcieli [Rozumiem tu definicję realną, która pod nazwę jakiejś rzeczy nie tylko podstawia inne a zrozumialsze słowa, lecz która zawiera w sobie tak jasną cechę, że po niej przedmiot (definitum) może być zawsze na pewno poznany i czyni wyjaśnione pojecie zdatnym do zastosowania. Realnym tedy określeniem byłoby takie, które czyni wyraźnym nie tylko pojecie, lecz zarazem przedmiotową jego realność. Określenia matematyczne, przedstawiające przedmiot, zgodny z pojęciem, w unaocznieniu, są właśnie takiego rodzaju; przyp. aut.]; bo, odrzuciwszy wszystkie warunki zmysłowości, odznaczające je jako pojęcia możliwego empirycznego użytku, i wziąwszy je za pojęcia o rzeczach w ogóle (więc w użyciu transcendentalnym), nic już z nimi innego począć nie można tylko poczytywać logiczną czynność w sądach za warunek możliwości rzeczy samych; przy czym jednak niepodobna wcale wskazać, gdzie też one mogą mieć zastosowanie i swój przedmiot, a więc jak one w czystym rozsądku bez zmysłowości mieć mogą jakie bądź znaczenie i przedmiotową ważność”. [przypis tłumacza]

że wyrażę się manierą Gorgiasza — Gorgiasz jest twórcą ozdobnej prozy, rywalizującej z poezją. Sokrates ironizuje tu jego styl, posługujący się wyszukanymi zwrotami, odbiegającymi od potocznej mowy. Ironia ta dotyka także i gospodarza, Kalliasa, Gorgiaszowego wielbiciela i ucznia. [przypis tłumacza]

że Żydzi — ὡς Ἰουδαῖοι, oratio obliqua, u Dindorfa po ὡς cudzysłów, u wszystkich tłumaczów tedy niepotrzebnie oratio recta, mnożąca sztucznie mowy Flawiusza, wbrew różnym formom tekstu, wskazującym, że tu jest oratio obliqua (τὸν πατέρα, pater meus, mein Vater, [pominięto tłum. na rosyjski]). [przypis tłumacza]

Że zaś mnie sługa jego objaśnił — Oczywiście działający z woli swego pana. [przypis tłumacza]

Żmiją — ὄφιν, coluber, Scblangenpfad (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

żołnierza, któremu nie pozwalają rozpuszczać języka — Epid. 454 i n. [Epidicus, polski tytuł: Epidikus; red WL] [przypis tłumacza]

żołnierze wzbraniali się iść dalej: domyślali się już, że idą na króla — krainę Pizydów już mieli za sobą. Ruszyli z początkiem wiosny, a już był czerwiec. [przypis tłumacza]

żołnierzom rzymskim, których po bitwie pod Kannami (…) — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXII, 51. [przypis tłumacza]

żołnierzy z ateńskiej załogi i ujętych niewolników sprzedał — załoga ateńska składała się prawdopodobnie z niewolników. Ateńczycy w razie potrzeby brali do wojska i niewolników, jak zobaczymy poniżej. Oficerów, jako obywateli, Kallikratidas pewnie puścił wolno. Określenie „ujętych niewolników” oznacza służących, także i metymnejskich. [przypis tłumacza]

żona Hierona (…) — por. Plutarch, Powiedzenia królów i wodzów. [przypis tłumacza]

żona Pirona, Delbar — Maria-Teresa de Bar, żona poety Pirona, odznaczała się zarówno wybitnym umysłem, jak zapałem dla sztuki. [przypis tłumacza]

Żona Sokratesa podsycała swą boleść (…) — Diogenes Laertios, Sokrates, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 35. [przypis tłumacza]

żonę wziąłem (…) rodu Megaklesów córę — był to potężny, arystokratyczny ród Alkmeonidów, zajmujący pierwsze stanowisko w Atenach. Praszczur tego rodu, Alkmeonida Megakles, odniósł pierwszy z Ateńczyków zwycięstwo czwórką rumaków na Igrzyskach Olimpijskich w 632. Dziadek Alkibiadesa, Megakles, syn prawodawcy Klejstenesa, był opiewany przez poetę Pindara z powodu pięciokrotnego zwycięstwa czwórką na Igrzyskach Olimpijskich. Perykles zaliczał się również do tego rodu po matce. Małżeństwo córki takiego rodu z chłopem świadczy o wielkim zrównaniu towarzyskim wolnych Ateńczyków. [przypis tłumacza]

Żony i nałożnice w Tracji spierają się, która z nich ma być zabita na grobie małżonka i pana — Herodot, Dzieje, V, 5. [przypis tłumacza]

życia się pozbawił — p. Swetoniusz, Żywot Nerona XLVIII–XLIX. [przypis tłumacza]

życie bowiem jest snem nieco mniej niestałym — Por. Montaigne'a Apologia Rajmonda Sebonda. (Próby II,12). [przypis tłumacza]

Życie i przygody Kuma Mateusza — Le Compère Mathieu, ou les Bigarrures de l'Esprit humain, zuchwały utwór długo przypisywany Wolterowl lub Diderotowi. Autorem książki był Abbé Delaurens (ur. 1719). Zmuszony uciekać pieszo do Holandii, krył się potem jakiś czas w Niemczech; w końcu pojmano go i skazano na dożywotnie więzienie w r. 1767. Zmarł w więzieniu w r. 1797. [przypis tłumacza]

Życie jego to najciekawsza powieść, to jeden nieprzerwany romans… — dobrych i szczegółowych życiorysów Jana Jakuba Casanovy jest niemało. Tam też, kto ciekawy, znajdzie to wszystko, czego niniejszy najtreściwszy zarys zawierać nie może, więc np. w biografii Jakub Casanova napisanej po niemiecku przez Ottmanna (Stuttgart, 1900) lub w paryskiej monografii Samarana (1913). [przypis tłumacza]

Życie polega na krwi (…) — W całym ustępie tym Rabelais daje upust swej wiedzy lekarskiej i fizjologicznej, znamienitej jak na owe czasy. Aby ocenić „nowożytność” jego pojęć fizjologicznych, trzeba pamiętać, że jeszcze w sto lat później, za czasów Moliera, teoria krążenia krwi będzie uchodziła w oczach konserwatywnych filarów wiedzy za niedorzeczne nowatorstwo. W ogóle od XVI. do XVII. wieku medycyna uczyni raczej krok wstecz, w kierunku pedantyzmu i szarlatanerii. Cała ta żartobliwa apologia długów i dłużników mieści w sobie zarazem bystry i proroczy rzut oka na przyszły rozwój społeczeństwa, w którym istotnie kredyt stał się najpotężniejszym czynnikiem ekonomicznym, tak obrazowo odmalowanym przez Panurga. [przypis tłumacza]

życie prywatne tej wybornej osoby z punktu widzenia oficjalnej moralności przedstawia się więcej niż dwuznacznie — osoba i życie pani de Warens pozostały do dziś dnia w wielu szczegółach zagadkowe. Co się tyczy pozycji jej w stosunku do dworu Sardynii, być może, iż owa pensja wypłacana jej całe życie była rekompensatą jakichś usług oddawanych w pośledniejszych misjach politycznych. Stawiano także wprost hipotezę szpiegostwa. Być może jednak obowiązki te ograniczały się do propagandy religijnej i do „nawróceń” w rodzaju Russa. Nieubłagany skalpel wiedzy próbował również i na życiu wewnętrznym pani de Warens swego ostrza. Temperament jej, „lodowaty”, jak zapewnia Rousseau, stał się przedmiotem dociekań historyczno-literackich, nastrojonych na tym punkcie raczej sceptycznie. Poważna nauka skłania się do przypuszczenia, iż była to, przeciwnie, osoba o zmysłach nader wymagających, a skazana z powodu swej drażliwej, na wpół „duchownej” sytuacji, na ścisłe przestrzeganie pozorów, ograniczyła swoje życie uczuciowe do gromadki zaufanych domowników. Bądź co bądź, kwestia jest jeszcze otwarta i pani de Warens z ostatecznym zwierzeniem tej delikatnej tajemnicy czeka stęskniona na swego Hösicka. [przypis tłumacza]

Życiorys Plauta i charakterystyka jego działalności są we Wstępie do Braci (Bibl. Nar. Ser. II, Nr 33). [przypis tłumacza]

życzenie Midasa (…) los Midasa — Midas, król frygijski, syn Gordiosa i Kybeli. Nierozważnie prosił Dionizosa, by wszystko, czego się dotknie, zamieniało się w złoto. Dionizos wysłuchał jego prośby i wówczas zagroziła Midasowi śmierć głodowa, gdyż i potrawy zaczęły się zamieniać w złoto. [przypis tłumacza]

Żydzi, których powołano, aby poskromili narody i królów (…) — Rz 6, 20; 8, 14, 15 etc. [przypis tłumacza]

Żydzi mieli naukę o Bogu jak my o Chrystusie, potwierdzoną cudami (…) — Pwt 17, 12; Ml 2, 7. [przypis tłumacza]

Żydzi nie umieliby pogodzić ustania królestwa i władztwa przepowiedzianego przez Ozeasza — Por. fragm. 719. [przypis tłumacza]

Żydzi (…) pielgrzymowali (…) na trzy święta do Jerozolimy — Żydzi zwykle pielgrzymowali trzy razy w roku na piechotę do Jerozolimy: na święta Pesach, Szawuot i Sukot. [przypis tłumacza]

Żydzi z Antiochii, którzy dotąd szczęśliwie uniknęli wszelkich nieszczęść — p. wyżej II, XVIII, 5: „Tylko w Antiochii, Sydonie i Apamei oszczędzano Żydów”. [przypis tłumacza]

żyjątko w rogatej czapeczce — doktor Sorbony [uniwersytetu paryskiego, w czasach Woltera będącego ostoją wywodzącej się ze średniowiecza filozofii scholastycznej; red. WL]. [przypis tłumacza]

Żyję od trzech miesięcy wśród narodu — Anglia. [przypis tłumacza]

żyła życia — tzn. mądrość buddów. [przypis tłumacza]

Żywność bierzcie z trackich wsi. Jest tam sporo jęczmienia, pszenicy i innych zapasów… — lakoniczny styl. [przypis tłumacza]

żywych, umarłych — Powtórzenie to wyraża raz pojęcie śmierci dla świata, raz śmierci dla Boga. [przypis tłumacza]

Za Alexandra króla… — Aleksander Wielki. [przypis tłumacza]

zabawiwszy tam dni niewiele… — Alkibiades nie mógł tracić czasu na oblężenie, gdyż śpieszno mu było do Jonii, zostawił więc Konona z dwudziestoma trierami, o czym autor dopiero w następnym rozdziale wspomina. Niepowodzenie Alkibiadesa rozczarowało Ateńczyków, a korzystali umiejętnie z tego jego wrogowie. Ale i w Jonii nie mógł niczego zdziałać przeciw nowemu spartańskiemu admirałowi Lizandrowi; podejmował jedynie łupieskie wyprawy z Samos. W czasie nieobecności, wbrew wyraźnemu zakazowi, sternik jego Antiochos stoczył bitwę pod Notion, portem Kolofonu (na północ od Samos w Azji Mniejszej) i został pobity (w 407 r.). — Sternik jest doświadczonym i poważnym oficerem okrętowym; kapitan-trierarcha to właściciel, niemający czasem pojęcia o morzu; na naradzie wojennej pyta strateg o zdanie sternika, nie właściciela; sternik admirała jest jego zastępcą. — Lizander następnie uchylał się od walnej rozprawy. Rozczarowani Ateńczycy złożyli Alkibiadesa z dowództwa, powierzając na razie naczelne kierownictwo Kononowi. Alkibiades do Aten nie wrócił, zamieszkał w Tracji. Po klęsce Aten, której pod Ajgospotamoj chciał zapobiec radą, niestety odepchniętą ze wzgardą przez wodzów, udał się do Farnabazosa, satrapy Małej Frygii (nad Hellespontem) i Eolii, i tam zginął z rąk skrytobójców. [przypis tłumacza]

Zabawy Gargantui — I ten rozdział ma być satyrą na wychowanie Franciszka I, którego młodość wedle świadectw historii miała upłynąć wyłącznie na spaniu i zabawie. Ostatnio wydanie Rabelais'go (Abel Lefranc, 1913) podaje wyjaśnienie niemal wszystkich owych 215 gier przytoczonych w oryginale. [przypis tłumacza]

zabiegów — φιλοτιμίας, largitas, Freigebigkeit (Cl. ), [pominięto tłum. na rosyjski]. Znowu tłumacze dobrali słowo najjaskrawsze, gdy Pape podaje: „Ehrliebe, Ehrgeiz, Wetteifer” etc. i dopiero później „auch Freigebigkeit”. Są to szczególiki, może drobne, ale z nich tworzy się psychologia autora, który tu przecież mówi o sobie. [przypis tłumacza]

zabrał głos Mikołaj — Mikołaj z Damaszku. [przypis tłumacza]

zabraniają prawa platońskie podróżować przed czterdziestym albo pięćdziesiątym rokiem (…) — por. Platon, Prawa, XII. [przypis tłumacza]

Zachariasz syn Amfikalleja — Ζαχαρίας υἱὸς Ἀμφικάλλει (N), υἱὸς Φαλέκου (D). [przypis tłumacza]

Zachodniego Nieba — tzn. Indii. [przypis tłumacza]

zachor — pamiętaj. [przypis tłumacza]

Zachowałem sobie siedem tysięcy — Rz 11, 5. [przypis tłumacza]

Zacnemu panu prefektowi… — Robert d'Estouteville, ożeniony z córką poprzedniego prefekta Ambrozją Delore; swego czasu Villon, zaszczycany łaskami prefekta, napisał dlań balladę, którą tutaj pomieścił. [przypis tłumacza]

zacności wprost niepospolitej — z przesadą, przedrzeźniając Arsenę. [przypis tłumacza]

zaczął go Satyros odrywać od ołtarza — nie wstydził się, on, arystokrata, mający monopol pobożności, przyzwoitości i dobrego wychowania, były członek Rady, plamić się niewolniczą czynnością posiepaki [siepacza, oprawcy]. [przypis tłumacza]

zaczął się Agesilaos, oszukany w tym, co stanowiło istotę całej sprawy, zastanawiać, co należy począć — zazdrosny był też o stanowisko Ateńczyka Chabriasa, który teraz był w służbie Tachosa, a w 377 r. spowodował niepowodzenie Agesilaosa w Beocji; zdradził więc swego pana i przeszedł na stronę buntownika, o którym niżej. [przypis tłumacza]

zaczął swą czynność od bogów — Ksenofont, który w Wyprawie Cyrusa ostentacyjnie podkreśla swoją bogobojność, przedstawia królewicza jako wzór pobożności. Współcześni Ksenofontowi odznaczają się wielką, choć bezduszną pobożnością, trącącą fanatyzmem, jak świadczy o tym proces Alkibiadesa i skazanie Sokratesa. [przypis tłumacza]

zaczął z nimi układać się o wydanie poległych — celem sprawienia im pogrzebu, co było najświętszym obowiązkiem Greka. [przypis tłumacza]

za czasów demokracji żyli z donosicielstwa i byli ciężarem dla wielu porządnych ludzi — tzw. sykofanci. Oskarżali zwłaszcza należących do Rady Czterystu lub ich sympatyków („porządni ludzie”, dosłownie „piękni i dobrzy”, czyli arystokraci). Niejeden jednak wróg demokracji, który się im porządnie opłacił, był niezaczepiany. Ale i „trzydziestka” nie zaczepiała tych sykofantów, którzy zrobili majątek na donosicielstwie i mogli sobie pozwolić na arystokratyczne przekonania. [przypis tłumacza]

Za czasu naszych ojców pan de Boutières o mało nie postradał Turynu (…) — Pamiętniki Wilhelma du Bellay, IX. [przypis tłumacza]

Za czasu Tyberiusza skazańcy (…) — Tacyt, Roczniki, VI, 29. [przypis tłumacza]

zaczęli iść — wolnym krokiem, by się nie zmęczyć. [przypis tłumacza]

zaczekam na górze na jego przybycie — Stosunek Elmiry do Orgona jest poprawny, ale chłodny. Może zawsze był taki: może ochłodził się od czasu, jak Tartufe wcisnął się w dom i zajął w sercu Orgona miejsce żony i dzieci. [przypis tłumacza]

Zaczepiano wręcz Pismo św. co do ilości gwiazd — Jr 32, 22. [przypis tłumacza]

Zadeka,/ Co wiódł chaldejskich mędrców huf,/ Kabały twórca […] — był tylko wydawcą senników, autor tylko żartem nadał mu szumne tytuły. [przypis tłumacza]

Zadig — można przypuszczać, że pod osobą Zadiga Wolter miał intencję odmalować poniekąd siebie i swoje doświadczenia, nie szczędząc sobie oczywiście pochlebnych barw. Sama kanwa powieści zaczerpnięta jest z rozmaitych wschodnich bajek, jak również ze znanych utworów, jak np. Orland szalony i Tysiąc i jeden dzień. [przypis tłumacza]

Zagadka znaleziona w fundamentach klasztoru telemitów — Cała ta wyrocznia wzięta jest, z wyjątkiem dwóch pierwszych i dziesięciu ostatnich wierszy, z dzieł współcześnie żyjącego niejakiego Melina de Saint-Gelais, zagorzałego kalwina, który wszystkie nieszczęścia Francji przypisywał stronnictwu katolików. Proroctwo to jego wywarło później duże wrażenie, jako iż Melin de Saint-Gelais umarł w r. 1558, nie dożył przeto wybuchu wojny domowej. Przez ostrożność Rabelais dodaje ostatni ustęp prozą, mając na celu, dla zasłonięcia się przed możliwą zaczepką, pozorne zbagatelizowanie i obrócenie w żart znaczenia całej przepowiedni. [przypis tłumacza]

Zagarnął Azję — naturalnie nie część świata, lecz rzymską prowincję tej nazwy [obejmującą zach. część Azji Mniejszej]. [przypis tłumacza]

Zagłada Tebów i Persepolis (…) wytracenie Kosseńczyków — por. Plutarch, Aleksander Wielki, 18 i 22 [w:] Żywoty sławnych mężów; Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, X, 4 i 5. [przypis tłumacza]

zagrzanych nie wypił — grzane wino było ulubionym napojem. [przypis tłumacza]

Zaiste, mówi, skąd pochodzi — Montagne, I, 42. [przypis tłumacza]

zajęć szlachetnych — tj. trenowania się i oddawania się ćwiczeniom gimnastycznym. [przypis tłumacza]

za jednego ze swoich krewniaków — wedle Starożytności XVI, VII, 3, za syna Fazaelowego. [przypis tłumacza]

Za jego czasów — w roku 49 n.e. [przypis tłumacza]

zajmować miasta, kiedy się spodziewa, że się ono obróci w perzynę — gdyż nie zdoła wstrzymać swych wojsk, by nie burzyły i nie podpalały. [przypis tłumacza]

zajmuje trzecie miejsce — Rzym, Aleksandria, Antiochia. [przypis tłumacza]