Przypisy

Dlatego właśnie w Dharmie Buddy mówi się, że życie jest „niezrodzone” — por. Sutrę Serca Wielkiej Doskonałości Mądrości: „Śāriputro, pustka jest właśnie cechą wszystkich zjawisk. Nie rodzą się one i nie giną”. [przypis tłumacza]

Dlatego w praktyce zen i zapytywaniu o Drogę — tzn. praktyce buddyjskiej. [przypis tłumacza]

Dnia następnego — dziewiątego sierpnia (Loos, Ab). [przypis tłumacza]

dnia piętnastego — właściwie szesnastego, jak to wykazuje Graetz (III, 571), skoro piętnastego przypadało Święto Drewien. Patrz wyżej ustęp 6. [przypis tłumacza]

do Agisa w Dekelei — od 413 r. obozują Lacedemończycy stale w Attyce, w warowni Dekeleja, pod wodzą króla Agisa [Agis II, z dynastii Eurypontydów, zm. ok. 400 p.n.e.]. [przypis tłumacza]

do armii lub załogi wojennej — Za czasów Rabelais'go istniały już najemne oddziały zawodowego wojska. [przypis tłumacza]

do Auteuil — do hrabiny de Boufflers. [przypis tłumacza]

dobrą siostrę —- zwała się Annia Cornificia [Annia Cornificia Faustina]. Marek Aureli pozostawił jej całe ojcowe i matczyne dziedzictwo. [przypis tłumacza]

dobra psu i mucha — w oryginale: „Była to tylko mucha przy (?) orle”. Nie ręczę za trafność tłumaczenia, ale uważałem za stosowne użyć zwrotu przysłowiowego. [przypis tłumacza]

dobrego pasterza i dobrego króla — już Homer nazywa króla pasterzem ludów. [przypis tłumacza]

dobre / Przyczyny muszą z konieczności miejsca / Ustąpić lepszym — Juliusz Cezar Szekspira, IV, 3. [przypis tłumacza]

dobre rozróżnienie odnośnych praw obywateli i zwierzchnika, oraz obowiązków, jakie pierwsi mają wypełniać w charakterze poddanych, od prawa przyrodzonego, z którego powinni korzystać w charakterze ludzi — przeciwstawienie społecznych praw i obowiązków jednostek — prawu przyrodzonemu jednostki, od społeczeństwa niezależnemu, tzn. wolności. (Russo wolność nazywa „prawem” — chociaż o prawach można mówić tylko w społeczeństwach, a wolność ma przedspołeczny charakter — z powodu „ubóstwa języka”. Wolność jest samą istotą człowieka, naturą jego raczej, niż prawem). Zdaniem tłumacza, ustęp ten ma na celu uprzytomnić czytelnikowi naczelny problem pogodzenia wolności z niewolą przez sprawiedliwość oraz zaznaczyć przebytą dotychczas drogę. Wiemy już, że wolność musi być utrzymana, jeśli umowa społeczna ma być ważna, wiemy, że ta wolność polega na słuchaniu samego siebie. Wiemy, że prawo zwierzchnika nad poddanymi jest nieograniczone, że poddani mają bezwzględny obowiązek wypełniać rozkazy zwierzchnika. Poddani są więc w niewoli zwierzchnika. Wiemy wreszcie, że te same osoby, które są poddanymi, są także obywatelami, powołanymi do uczestniczenia w absolutyzmie zwierzchnika. Wiemy jednak, że to uczestnictwo nie czyni jeszcze jednostki wolną, gdyż przy zastosowaniu zasady większości jednostka może być zmajoryzowana i zmuszona do słuchania woli obcej, niebędącej jej wolą. Prawa polityczne nie są więc rekompensatą wolności przyrodzonej. Gdzież zatem wyjście? [przypis tłumacza]

dobre wychowanie uczy stosować się do praw i rozmawiać o sprawiedliwości, i słuchać takich rozmów — człowiek dobrze wychowany i wykształcony będzie na wzór Sokratesa stawiał sobie i innym pytanie, na czym polega sprawiedliwość. Tak ciągle będzie się doskonalił w sprawiedliwości, teoretycznie i praktycznie. [przypis tłumacza]

dobrobyt większy, niż mamy dziś za pokoju — utrata Gibraltaru attyckiego w pokoju po Cheronei złamała gospodarczą samodzielność Aten. [przypis tłumacza]

Dobroczynny gbur — Le bourru bienfaisant, sztuka najwybitniejszego włoskiego komediopisarza, Goldoniego, grana była po raz pierwszy w Paryżu w r. 1771. W swoim czasie, kiedy Diderot wystawił swego Ojca rodziny, wiele mu nadokuczano zarzutami rzekomego plagiatu z Goldoniego. [przypis tłumacza]

dobry pan de Pibrac (…) — Faur, pan de Pibrac, autor głośnych współcześnie Kwartyn, z których niespełna w 100 lat potem podrwiwa sobie Molier, umarł w r. 1584, licząc 55 lat. [przypis tłumacza]

Dobryś! znowu cię zapał ponosi zbyteczny — Molier korzysta z zacietrzewienia Orgona (obecnie w przeciwnym kierunku), aby w usta Kleanta wsunąć budującą tyradę. [przypis tłumacza]

Dobry ton (…) zbożność — le bon ton, la bonne piete. [przypis tłumacza]

Dobrze; ja się zaślepiam; łudzę się; to jasne — Akast, sprytniejszy od Klitandra, który jest już zupełnym dudkiem, obiera drogę ironicznej skromności, aby tym wymowniej a nieobowiązująco przedstawić się jako zdobywca Celimeny. [przypis tłumacza]

Dobrze (…) już o to nie stoję — Wytrawna kokietka wie dobrze, iż skoro mu tak powie, Alcest zostanie na pewno. [przypis tłumacza]

Dobrze wiadomo, że trzeba cierpieć zły rząd, kiedy go się ma: chodziłoby właśnie o znalezienie dobrego — z całego rozdziału wynika, że dla Russa monarchiczna forma rządu była wysoce antypatyczna, zwłaszcza zaś monarchia dziedziczna. Nie ufał królom i mniemał, że z koniecznością muszą dążyć do pogwałcenia praw i do uzurpacji. Z drugiej strony jednak sądził, że ta forma rządu jest jedynie właściwa dla państw wielkich. Pomysł elekcji (a także, jak mówi w następnym rozdziale, podział władzy rządowej między różne organa) wysuwa jako gwarancje, mające zabezpieczyć prawność monarchii. [przypis tłumacza]

Dobrze więc (…) sam siebie. — Klasyczny manewr kobiecy. Od Moliera do Becque'a niewiele zdołano przyczynić rysów do tej uroczej Paryżanki. [przypis tłumacza]

dobrze żyć i z naszym pożytkiem jako powiada Pismo święte — Biblia, Koh 3:12. [przypis tłumacza]

Dobrze zatem (…) losy — W tej tak ciężkiej dla duszy jego próbie, Alcest znajduje w sercu swoim ton szlachetny i godny. [przypis tłumacza]

Dobrzy bowiem pomarli, żywi nic nie warci — cytat z Eurypidesa Oineus. [przypis tłumacza]

dobyła ogona (…) aż powaliła cały las — Wedle dawnych komentatorów aluzja do wyrąbania lasów w Bauce przez panią d'Estampes: faktycznie jednak ten sam szczegół znajduje się już w dawnych Kronikach Gargantuińskich (patrz: dodatek do tomu V), co dowodzi, jak śliskie są podobne kombinacje. [przypis tłumacza]

dobytku — κτημάτων. [przypis tłumacza]

dochodzą poeci do tego, czego widzowie sobie życzą (…) bo jest to o tyle zgodne z zadaniem tragedii, o ile z naturalnym uczuciem ludzkim… — Arystoteles chce powiedzieć: „Jeżeli jednak niektórzy poeci umieją uniknąć błędu wymienionego i tragedii epicznie nie układają, to wymyślili za to inny układ dramatu, który również niezgodny jest z zadaniem tragedii, bo zamiast uczuć trwogi i litości obudzą tylko uczucie im pokrewne, tj. naturalne uczucie ludzkie (uczucie słuszności). O ile uczucie takie z tamtymi spowinowacone jest mniej albo więcej, o tyle także dramatom tego rodzaju przyznać możemy tragiczność mniejszą lub większą”. Z przykładów o „mądrym a złym”, „mężnym a niesprawiedliwym”, pokazuje się, że to nie są charaktery uznane przez Arystotelesa za tragiczne (rozdz. XIII). Autorowie jednak lubią trzymać się takiego układu, bo widzowie bardziej z niego są zadowoleni przez swoją „miękkość” niż z układu wywołującego uczucia silniejsze, tragedii właściwe. [przypis tłumacza]

do ciepłych źródeł — Cieplice te mają 62 °C. Nędzne łaźnie. Są to palestyńskie Karolowe Wary, niestety niewyzyskane, jak wszystko w tym kraju. [przypis tłumacza]

Doctrina sua noscitur vir (łac.) — Przyp 12, 8: „Przez naukę swoją daje się poznać mąż”. [przypis tłumacza]

Doczesnej szczęśliwości nie ścigasz obrazu — Elmira udaje, że nie rozumie aluzji Tartufa, mimo że nie ma co do tego najmniejszej wątpliwości. Przez całą tę scenę, a bardziej jeszcze w akcie IV, Elmira rysuje się jako kobieta uczciwa, zrównoważona, ale wytrawna, nawykła w światowym życiu do słuchania nawet bardzo śmiałych rzeczy, bawiąca się może, jak wiele uczciwych kobiet, taką dość daleko posuniętą grą. Tutaj zresztą stara się ona świadomie sprowadzić Tartufa na drogę drażliwych wyznań, aby zdobyć nad nim przewagę i wyzyskać ją dla spokoju rodziny. [przypis tłumacza]

dodał od siebie parę zbrodni Borgiów…. – Barnes był synem protestanckiego biskupa, nadto zaś korzystał ze wzburzenia opinii publicznej wykryciem w r. 1605 uknutego przez katolików tzw. spisku prochowego, który zresztą był tworem szczupłej grupki ludzi i wynikiem prześladowań Jakuba I. [przypis tłumacza]

do domu cię wprowadzić — Timasjon jest wygnańcem. [przypis tłumacza]

do doskonałości człowieka — ideałem greckim jest mąż „piękny i dobry” (kalós k'agathos, por. angielskiego dżentelmena), jemu przeciwstawia się niewolnika, istotę duchowo skutkiem wychowania i urodzenia małowartościową. [przypis tłumacza]

do drugich [miast] sprowadza na powrót wygnane stronnictwa — oligarchiczne; dzisiaj do zmiany orientacji w polityce zagranicznej wystarcza dymisja jednego ministra. [przypis tłumacza]

do Galii — εἰς Γαλλίαν (Niese), Ἱϲπανίαν (Dindorf); w Starożytnościach XVIII, VII, 2 do Lugdunu (Λούγδουνον), w Galii. Rok 39 n.e. [przypis tłumacza]

do głównej kwatery — Aleksandra Wielkiego w Azji. [przypis tłumacza]

dogmata i mathemata — gr. δόγμα od δοκέω: mniemam; gr. μάθημα od μανθανω: uczę się, poznaję. [przypis tłumacza]

Dogmat Hegezjasza (…) — por. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 95. [przypis tłumacza]

do gór — Góry Menalijskie (Majnalon [częściej: Majnalos]). [przypis tłumacza]

do górnego pałacu — to znaczy do pałacu Heroda w Górnym Mieście. [przypis tłumacza]

do godziny piątej — tj. jedenastej przed południem. [przypis tłumacza]

do granicy Tracji — Tracja Bityńska, czyli kraj Bitynów. [przypis tłumacza]

do grobowisk — ἐπὶ τὰς θήκας. [przypis tłumacza]

do grobu iść należało † Gdybym nawet tu — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty, εὐκλεῆ θάνατον † εἰ δεῖ μὴ (N), εὐκλεᾶ θάνατον. Εἰ δέ, bez μὴ (D). [pominięto tłum. na rosyjski i komentarz do niego]. [przypis tłumacza]

do Hiszpanii (…) sprawy rodzinne — chodziło o siostrę pisarza uwiedzioną przyrzeczeniem małżeństwa przez niejakiego Clavijo. Beaumarchais opisał później w swoich Memoriałach całe zdarzenie i swoją interwencję w sposób tak żywy i dramatyczny, iż opis ten stał się natchnieniem Wolfganga Goethego (1749–1832) do jego tragedii Clavigo. [przypis tłumacza]

do hrabiny de P*** (…) To nazwisko odświeżyło we mnie cały gniew (…) — patrz List LXX. [przypis tłumacza]

do jego cudów — Chrystusa. [przypis tłumacza]

Do Jejmości — Madame, urzędowy tytuł żony królewskiego brata. Żona księcia orleańskiego, brata Ludwika XIV a protektora trupy Moliera, Henryka angielska, liczyła wówczas lat 19. [przypis tłumacza]

dokąd zaś wyślecie generała, pustą uchwałę i krasomówcze obietnice, nie dzieje się nic należytego, wyśmiewają się nieprzyjaciele, sprzymierzeńcy są w śmiertelnym strachu przed takimi wyprawami — złośliwość Demostenesa powtórzył Temistios w aluzji do soldateski rozwielmożnionej po garnizonach, stacjonowanych wzdłuż limesu rzymskiego w IV w. po Chr. [przypis tłumacza]

do karety, a położywszy ją, osłonili oponą — kareta ma budkę z zasłonami, które można zsuwać i rozsuwać jak firanki. [opona (daw.): zasłona, ozdobna tkanina okrywająca coś; red. WL]. [przypis tłumacza]

do Keramejskiej Zatoki w Karii — Karia: południowo-zachodnia część Azji Mniejszej, między Jonią a Licją; Zatoka Keramejska: na południe od Halikarnasu. [przypis tłumacza]

Dokładniej pomówię o tym w innym miejscu — patrz niżej III, X, 7. [przypis tłumacza]

dokonasz pięknych i wspaniałych czynów, a ja okażę się jeszcze o wiele więcej poważana i wspanialsza z powodu mych darów — sława twych czynów i mnie, twą opiekunkę, swym blaskiem opromieni, doda mi powagi i znaczenia. [przypis tłumacza]

do Krezusa, króla Lidyjczyków — po upadku Asyrii istniały na Wschodzie cztery wielkie monarchie: egipska, medyjska, chaldejska, czyli nowobabilońska, oraz lidyjska, w zachodniej części Azji Mniejszej (z najeźdźczym, dzikim ludem Kimmerów walczą królowie Gyges, 662 r., Ardys, 646 r., Sadyattes. Syn jego Alyattes (617–560) wypędził Kimmerów zupełnie i opanował przednią część Azji Mniejszej. W 590 r. wybuchła wojna z Kyaksaresem medyjskim. Bitwa z 28 maja 585, nierozstrzygnięta, doprowadziła do uznania rzeki Halys jako granicy między Lidią a Medią. Za syna Alyattesa, Krezusa, 560–546, stoi Lidia u szczytu potęgi). [przypis tłumacza]

doktor nawarski — tj. doktor Kolegium Nawarskiego w Paryżu. [przypis tłumacza]

doktor Ralf — jest oczywiście fikcyjną osobistością. Wolter wydawał wszystkie swoje pisma filozoficzne bezimiennie, aby uniknąć prześladowań. Że ostrożność ta była usprawiedliwiona, dowodzi, iż w tymże samym roku 1759 Kandyd został spalony w Genewie na rozkaz Rady, ręką kata. [przypis tłumacza]

doktor Sorbony — Mistrz Jehan Michel, zmarły w 1493 r. [przypis tłumacza]

Doktrynal — wierszowana gramatyka łacińska dla początkujących, rozpowszechniona między XIII a XVI w. w całej Europie. [przypis tłumacza]

doktryna (z łac. docere: nauczać) — oznacza tu naukę stosowaną, zawierającą prawidła użycia pewnych wiadomości, pewnych zasad w poszczególnych wypadkach czy to w rozwinięciu myśli, czy też w życiu praktycznym. W dalszym ciągu będę ten wyraz wprost przez wyraz „nauka” przekładał, rozumiejąc przez nią zawsze naukę stosowaną; gdyż dla teoretycznej zachowuję wyraz „umiejętność” (die Wissenschaft). [przypis tłumacza]

dołączał do swych sił napotykane oddziały — wyżej wspomniane kontyngenty eolskie i jońskie, które szły na południe do Efezu. [przypis tłumacza]

dołożyłem (…) wszystkich możliwych starań, aby dobrze odróżnić charakter obłudnika od człowieka naprawdę pobożnego — Co do tego można by mieć pewne wątpliwości: Molier odróżnia wprawdzie te dwa typy, ale czyni to nie tyle w samej sztuce, ile we wstawionej tyradzie Kleanta; co do samej sztuki, to jeżeli prawdziwą pobożność ma reprezentować Orgon, nie można powiedzieć, żeby obraz był korzystny. [przypis tłumacza]

do lekarza Filotyma przyszedł z palcem do opatrzenia (…) — Plutarch, O sposobie odróżnienia (…), 31. [przypis tłumacza]

Dolina Cierni — Ἀκανθῶν αὐλῶν. [przypis tłumacza]

dolina Kedron — φάραγξ Κεδρὼν; nazwa kotliny i potoku dnem jej płynącego, który już za czasów Jezusa zwany był potokiem zimowym, bo letnią porą całkiem wysychał. LXX i J 18, 1: Κεδρὼν; קִדְרוֹן (2 Sm 15, 23 etc.). W niektórych miejscach dno dzisiejsze doliny podniosło się o stóp nad poziom dawny. Dolinę tę zwano później także Doliną Józefata, a żydzi, muzułmanie i chrześcijanie wierzą, że tu odbędzie się Sąd Ostateczny (Jeho szafat: Jahwe sądzi)). Był to publiczny śmietnik, stąd z doliną tą związało się pojęcie brudu, do tego przyplątało się pojęcie ognia, może dlatego, że wielokrotnie palono tu bożków pogańskich („I potłukł bałwana najsprośniejszego i spalił u potoku Cedron”, 1 Krl 15, 13, Wujek; nie „u potoku Cedron”, lecz „w dolinie Cedron”: arab. Wadi en-Nar, dolina ognia). W ten sposób wytworzyła imaginacja chrześcijańska „piekło”, jako siedlisko ognia i brudu. [przypis tłumacza]

Dolina Tyropojon — τῶν τυροποιῶν φάραγξ, właściwie: dolina wyrabiaczy serów. [przypis tłumacza]

Doliny gnębił Potop z Błyskawicą — Ksenofont wspomina o pięciu potopach. Tu może aluzja do potopu Deukaliona, jakkolwiek późniejszego (Deukalion był synem Prometeusza). [przypis tłumacza]

Dolona, „który z postaci był szpetny” — Homer, Iliada X 316. [być może Arystoteles odnosi się do problemu wynikającego z mniemanej nieforemności ciała Dolona w połączeniu w występującym w tym samym wersie stwierdzeniem, że był szybki w biegu; red. WL] [przypis tłumacza]

Dolopowie — lud zamieszkujący góry między południowymi kończynami Epiru i Tesalii. [przypis tłumacza]

Dolus (…) requirat (łac.) — „Zdrada czy męstwo, wszystko dobre przeciw nieprzyjacielowi” (Vergilius, Aeneida, II, 390; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

do Masady — p. w. VII, 2, które to miasto już było w rękach powstańców. [przypis tłumacza]

do Meliteny — Μελιτηνὴ (Tacyt, Roczniki XV, 26: „ściągnął też do kupy pod Melitenę piętnasty świeżo przyprowadzony”, tj. pułk), kraina żyzna, za czasów Strabona jeszcze bez miast; pierwsze miasto wspomina Tacyt i zna już nazwę Melitene; dziś Malathija w Kurdystanie w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Domicjan zwany Łapimuchą — Wedle Swetoniusza. [przypis tłumacza]

Domicjusz — Δομετίῳ (N), Δομιτίῳ (D). [przypis tłumacza]

Domicjusz Sabinus — Δομέτιος (N), Δομίτιος (D), chiliarcha (trybun) p. III, VII, 34. [przypis tłumacza]

Dominus actuum coniugalium; Non potest compensari (łac.) — Cytaty z roztrząsań kazuistycznych, czy żona ma obowiązek oddać mężowi zyski czerpane z rozpusty. (Accipit uxor lucrum ex adulerio, teneturne marito restituere?). [przypis tłumacza]

Dominus scit (…) vanae sunt — Biblia, Ps 94 (93):11. [przypis tłumacza]

Dominus (…) sunt — Psalm 93: 11. [przypis tłumacza]

Domitosque (…) veteris — Horatius, Odae, II, 12, 6. [przypis tłumacza]

Dom Ludwik la Taste — benedyktyn, biskup betlejemski rodem z Bordeaux, zmarły w r. 1754, utrzymywał wbrew autorom występującym w obronie konwulsji i innych rzekomych cudów wydarzających się w owym czasie gromadnie w Paryżu, że diabły mogą sprawiać dobroczynne cudy i cudowne uleczenia, aby wodzić ludzi na pokuszenie. Cała ta kwestia była w owej epoce bardzo aktualna. [przypis tłumacza]

Dom mego ojca daje ci przewagę — Antoniusz kupił był na licytacji dom Gnejusza Pompejusza (Plut., rozdz. 10). Rzymianie oburzali się na to, że budynek, w którym niegdyś mieszkał mąż tak czystych obyczajów, rozbrzmiewa po zmianie pana wrzawą rozpustnych uczt, pełen jest aktorów, kuglarzy i opojów (Plut. 21). Uszczypliwy dowcip Pompejusza na temat domu u Plutarcha, w rozdz. 33. [przypis tłumacza]

domniemanemu p. Charpowi — „Spór” z M. Charpem, figurującym na karcie tytułowej pierwszego wydania Historii naturalnej duszy w charakterze jej autora, a będącym właściwie „alter ego” de la Mettriego, jest oczywiście jednym z licznych sposobów ukrycia swego autorstwa, praktykowanych przez twórcę Człowieka-maszyny. [przypis tłumacza]

Do Montpippeau y do Ruclu… — miejscowości opodal Paryża. [przypis tłumacza]

do motyki podobnego toporka — σκαλίσ, więc właściwie tylko „motyka”, ale w tym wypadku idę za Clementzem (einer Hacke ähnmlichen kleinen Axt) i Henklem [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

domownicy — służba, niewolnicy. [przypis tłumacza]

domu, należącego do twego wuja — wyżej wspomnianego Charmidesa. Ojciec Glaukona już umarł, matka wyszła za mąż powtórnie. [przypis tłumacza]

dom, w którym utrzymują dość nędznie około trzystu osób — przytułek dla trzystu niewidomych, tzw. Quinze-Vingts. [przypis tłumacza]

dona superrogationis — nadliczbowe dobre uczynki. [przypis tłumacza]

Donat — Donatus, gramatyk z IV wieku. [przypis tłumacza]

donatem — gra słów na czasowniku dawać i tytule znanej gramatyki łacińskiej [łac. dono znaczy dawać; Red.WL]. [przypis tłumacza]

Donatyści — Aluzja do sporu św. Augustyna z donatystami. [przypis tłumacza]

donieśli o tym, [gdy okręt powrócił, / że cię porwał ktoś w Tarencie] (renuntiatumst [ubi navis rediit retro, / Puerum surrputum Tarenti] te) — lukę wykazał Ritchl, uzupełnienie według Ussinga. [przypis tłumacza]

Don Kichot bez Sanchy — Avellaneda ogłosił w r. 1614 mało wartościowy utwór zawierający dalszy ciąg przygód Don Kichota. [przypis tłumacza]

do ofiary — szaleństwo uważano za karę bożą i dla przebłagania bogów składano na ofiarę świnię. [przypis tłumacza]

do Ofli — p. II, XVII, 9, uwaga. [przypis tłumacza]

do ogrodu Heleny Gray — patrz: Ania z Avonlea. [przypis tłumacza]

Do ogrzanej gospody chodź, lub do kowala… — od w. 493 poczyna się opis srogiej zimy w górach, jeden z najbardziej malowniczych. Ubodzy ludzie w braku własnego ogniska dla ogrzania chronili się do gospód lub do kuźni kowalskich. [przypis tłumacza]

do ostatnich granic — Cała ta scena jest w istocie niesłychanie brutalna i drastyczna, zwłaszcza na tle ówczesnej konwencji scenicznej [przypis tłumacza]

do państwa cieni — καθ'ᾅδου [do Hadesu, podziemnej krainy umarłych], Szeol, שְׁאוֹל (Pwt 32, 22). Wujek: piekło. [przypis tłumacza]

dopatrywał się śmiertelnej herezji w jednej literze umieszczonej zamiast drugiej, z winy i niedbalstwa drukarzy — Rabelais ma tu na myśli ową grę słów âne zamiast âme, kilkakrotnie powtarzającą się w III księdze. Przypierany przez wrogów, Rabelais złożył ten koncept na niedbalstwo drukarzy. [przypis tłumacza]