Przypisy

rzeczy źle nabyte nie płużą nabywcy — Wergiliusz, Georgiki 4, 559. [przypis tłumacza]

rzekła — następuje oratio obliqua, którą Clementz i jak zwykle Henkel zamieniają na oratio recta. [przypis tłumacza]

rzekł Diogenes Demostenesowi (…) tym głębiej w nim siedzisz — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 34. [przypis tłumacza]

rzekł Kallikratidas, że (…) ucieczka jednakowoż jest hańbą — jeżeli Kallikratidas uważał stanowiska Ateńczyków za niezwyciężone, powinien był dla dobra swego państwa nie zważać na poczucie osobistego honoru, lecz uczynić zeń ofiarę. Gani takie samolubne postępowanie Cycero w swym dziele O powinnościach, II 24. Wódz spartański miał obowiązek nie dopuścić do tego, by ta największa bitwa, jaką Grecy dotychczas między sobą stoczyli, skończyła się klęską Sparty; raczej było nie dopuścić do bitwy. Ale Kallikratidas bardziej ufał być może jakości swoich ludzi, niż zważał na ich liczbę; przełamanie było wykluczone, dlatego zdecydował się do walki na skrzydłach, co dawało szanse zwycięstwa. [przypis tłumacza]

„Rzetelna waga — rzetelne odważniki” — skrót przypowieści Salomona (11): „Waga fałszywa jest ohydą dla Pana, lecz pełne odważniki podobają Mu się” i z Trzeciej Księgi Mojżeszowej: „Będziecie mieli wagi rzetelne, odważniki rzetelne”. [przypis tłumacza]

rzeźb poczynionych wbrew Zakonowi — „Nie uczynisz sobie posągu”, לֹֽ֣א תַֽעֲשֶׂ֨ה־לְךָ֥֣ פֶ֣֙סֶל֙ (Wj 20, 4 wyd. i tłum. dr J. Cylkowa). [przypis tłumacza]

rzeź owa haniebna miała miejsce w szabat — dzień siedemnastego Elula (Gorpiajos, wrzesień), jako dzień wypędzenia Rzymian z Jerozolimy i Judei, został uznany za święto (Graetz, III, 573). [przypis tłumacza]

Rzuć go (…) wady. — Tu Alcest, rozgrzawszy się, przechodzi do zarzutów wprost. Zarazem Molier, który od pierwszego swego wystąpienia w Paryżu wydał wojnę nieszczerej i ckliwej literaturze cieszącej się uznaniem salonów, daje wyraz przez usta Alcesta swoim osobistym poglądom. Nie zapominajmy, iż Molier, który musiał posiadać świadomość swego geniuszu, stał w mniemaniu ogółu niżej od niejednego z płaskich wierszorobów. Na liście pensji królewskich figurował jako „wyborny poeta komiczny” z pensją 1000 funtów, podczas gdy taki Chapelain widniał tam jako „największy poeta francuski wszystkich czasów” z pensją 3000 funtów. Widzimy też, jak śmiało Molier rozszerza ramy komedii. W scenie pierwszej poruszył ważne problemy społecznego życia, pośrednio kwestię etyki sądownictwa, tutaj wprowadza ustęp krytyki literackiej. [przypis tłumacza]

rzucano — do przepaści = dodatek tłumacza. [przypis tłumacza]

rzucił (…) drzewce za żelazem — przysł. franc. „jeter la manche apres la coignée”. [przypis tłumacza]

rzuciłem zmarłych schron i ciemności bramy… — wyimki z ról tragicznych Ajschinesa, nieprzypadkowo najbardziej fatalne. [przypis tłumacza]

rzucili się w wir wojny * — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

Rzymianie przenieśli swoje godła do świątyni (…) i wśród hucznych okrzyków obwołali Tytusa imperatorem — „Brzmiało na całym wschodzie dawne i stateczne zamniemanie, iż ten, co podówczas światu ma panować, z żydowskiej ziemi pochodzić będzie”, Swetoniusz, Żywot Wespazjana IV (przekł. Kwiatkowskiego); Tacyt, Dzieje V, 13, cyt. wyżej; Swetoniusz, Żywot Tytusa V. [przypis tłumacza]

Rzymianom tedy w czasie owej przerwy wojennej… — por. Starożytności XIV, XV, 4–9. [przypis tłumacza]

rzymskiej siły zbrojnej * dla swoich użyć celów — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

rzymskiemu temu Herkulesowi — Plutarch (rozdz. 4) mówi, że Antoniusz wysokim czołem i orlim nosem przypominał rzeźby i obrazy przedstawiające Herkulesa [mitycznego herosa o olbrzymiej sile]. Miał także ród swój wywodzić od syna jego, Anteona. Stąd szyderczy przytyk Kleopatry. [przypis tłumacza]

Ściągnę ja go z rynku — pana (Pyrgopolinicesa), zob. wyżej, w. 73. [przypis tłumacza]

ścięgna — τὰ νεῦρα, nervi, Sehnen (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

śląc mi głosy, sny i ptaki — z tego wszystkiego wróży się o przyszłości. [przypis tłumacza]

Ślad owego niepokoju można znaleźć przede wszystkim w dziełach ówczesnych autorów, odnoszących się niechętnie do Żydów — Flawiusz, Przeciw Apionowi. [przypis tłumacza]

Ślicznie — Przy tych słowach zjawia się Doryna i na imię Tartufanadstawia ucha. [przypis tłumacza]

ślubowaną ofiarę — por. ks. III, 2. [przypis tłumacza]

śluby z tobą — To, czego nie uzyskała wprzód gorąca miłość Alcesta, sprawiła zachwiana pozycja światowa Celimeny: naraziwszy się na zemstę wpływowych wielbicieli oraz groźnej „przyjaciółki”, rada będzie znaleźć tarczę w osobie Alcesta. [przypis tłumacza]

śmierć przez strącenie go w przepaść — tzw. baratron [przepaść w Atenach w pobliżu Akropolu]. [przypis tłumacza]

śmierć Rolandowa — Wedle podania Roland po klęsce Ronsewalskiej miał umrzeć z pragnienia. [przypis tłumacza]

śmierć żony Fulwiusza (…) — Plutarch, O gadulstwie, 9. [przypis tłumacza]

Śmierć zaskoczyła go w chwili… — rok 79 p.n.e. [przypis tłumacza]

śmierć (…) z tobą — urywek z tragedii Woltera pt. Zulima. [przypis tłumacza]

Śmiertelnicy (…) słuchaliby (…) samorzutnego nakazu własnej osobistości, jest to bowiem jedyny głos, którego nie lekceważy się bezkarnie, jedyny przewodnik, wskazujący nam rozkoszne ścieżki cnoty, wiodące do szczęścia — Por. Discours Préliminaire, s. XXIX–XXX oraz De rerum natura Lukrecjusza (I, 101). [przypis tłumacza]

śniącego (…) prześcieradła — por. Cyceron, O wróżeniu, II, 69. [przypis tłumacza]

…śpiewał piewca Mignony — znana piosnka Mignony w Wilhelmie Meistrze Goethego: «Kennst du das Land wo die Citronen blühen?/ … … … … … …/ Dahin! dahin/ Möcht ich mit dir, o mein Geliebter, ziehn!» [przypis tłumacza]

Śpiewali pean i tańczyli, podobnie jak w świętych procesjach — Podczas procesji do miejsc świętych śpiewano peany i ilustrowano je figurami tanecznymi. [przypis tłumacza]

Śpi i siorbie — sorbet dormiens. [przypis tłumacza]

śramanera — sanskr. śrāmanera, chiń. shamen, jap. shamon. Buddyjski mnich tudzież mniszka, który wyrzekł się doczesnego świata w imię podążania ścieżką wiodącą ku wyzwoleniu. W oryginalnym znaczeniu słowo śramanera oznaczało osobę, która ogoliła głowę, porzuciła cały dotychczasowy majątek i status społeczny i poświęciła się treningowi ciała i umysłu w celu wykorzenienia złych nawyków i pielęgnowania dobrych. Początkowo termin ten odnosił się do nie-buddyjskich praktykujących, wyznawców dżinizmu praktykujących i studiujących Wedy i Upaniszady. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn — Epist. CXX. 3. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn ma ich najwięcej z przyczyny rozdwojenia jego przyjaciół — Inni czytają nieprzyjaciół. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn, Montaigne Sebond — Św. Augustyn w Apologii Rajmunda Sebonda przez Montaigne'a. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn, powstając przeciw takim ludziom (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XXI, 5. [przypis tłumacza]

św. Augustyn przeciw mnichom afrykańskim — Augustyn z Hippony, De Opere Monachorum (O pracy mnichów), rozdz. 23, 31, 32. [przypis tłumacza]

św. Bernard, Cant. 24 — Bernard z Clairvaux (1090?–1153), Sermones in Cantica canticorum (Kazania o Pieśni nad pieśniami), XXIV, 4. [przypis tłumacza]

św. Bernard [wyśmiewał błędy ludzkie] — w: Epistulae 336. [przypis tłumacza]

św. Hieronim w swoich listach [śmiał się z błędów i szaleństw] — w: Epistulae 84, 99, 101. [przypis tłumacza]

Św. Hilary w przedmowie do Psalmów, powiada (…) — Wedle tego rozdziału XIV Ezdrasz miał odtworzyć Pismo spalone w czasie niewoli, na rozkaz i pod dyktatem Boga. [przypis tłumacza]

Świątynia (…) stała na górze — Syjon, którą niekiedy zwano także Moria (2 Krn 3, 1; w Rdz 22, 2, jest mowa o „ziemi Moria”, אֶ֖רֶץ הַמֹּרִיָּ֑ה ed. Cylkowa; u Wujka: „ziemia Widzenia”). [przypis tłumacza]

świątynia w Rawennie — Słynna katedra, zbudowana przez cesarza Teodoryka na szczątkach świątyni Heraklesa. [przypis tłumacza]

świątynia Złotego Cielca — zbudowana przez Jeroboama; właściwie wystawił dwie, jedną w Betel, drugą „w Dan, u źródeł Małego Jordanu”, p. Starożytności, VIII, VIII, 4. [przypis tłumacza]

świątyni — τέμενος, u Papego: Tempelbezirk, obręb świątyni. [przypis tłumacza]

świątyni — właściwie Przybytku, τῷ ναῷ. [przypis tłumacza]

świątyni — właściwie także: świętych miejsc, τῶν ἁγίων. [przypis tłumacza]

świadomie czerpał z obcych źródeł — Słynne powiedzenie: Je prends mon bien où je le trouve. [przypis tłumacza]

Świat jakiś ziemi naszej przebiegł tuż pod nosem — Molier czyni tu aluzję do poematu X. Cotin pt. Galanterie sur la comète apperçue en décembre 1664 et janvier 1665. [przypis tłumacza]

…światła stolicy i wyspy Amak — część Kopenhagi leży na wyspie Amak, połączonej mostem z wyspą Zelandyą. [przypis tłumacza]

świat (…) nie będzie się już obawiał kwiatu bobowego — Starożytni wierzyli, iż kwiat bobu ma zdolność sprowadzania pomieszania zmysłów. [przypis tłumacza]

światowe esprit polega na uprzejmym mówieniu o niczym (…) na ukryciu rozumu, kiedy jest się zmuszonym go pokazać — Cytat nie został zidentyfikowany przez autorkę. Chodzi o stwierdzenie Charlesa Pinot Duclosa z rozdz. VIII traktatu z 1758 r. pt. Considérations sur les mœurs de ce siècle (Rozważania o obyczajach tego stulecia); w wyd. Paris, Champion 2005, s. 164, tu: przekład tłumaczki. [przypis tłumacza]

Świętą Solimą — Ἱεροσόλυμα; przedtem zwane tylko Solimą: Σόλυμα. Oto jest ustęp, w którym każdy współczesny krytyk odnosi łatwe nad Flawiuszem zwycięstwa lingwistyczne wskutek odnalezionych r. 1888 listów glinianych w El-Amarna, w środkowym Egipcie, z czasów Amenofisa IV ([=Amenhotep IV, Echnaton] około 1400 lat p.n.e.), wykazujących, że już wtedy w Jerozolimie mieszkali jacyś Habiri czy Chabiri (Hebrajczycy), więc przed osiedleniem się w „Ziemi Obiecanej”, że byli pod władzą egipskich uwehu, czyli gubernatorów (niższego rzędu oficerów) i że Jerozolima zwała się wtedy Urusalim (Carl Niebuhr, Die Amarna-Zeit, Lipsk 1903; Hugo Winckler: Keilinschriftliches Textbuch zum alten Testament, Lipsk 1903; Schrader w klinach znajduje także formę: Ursalimmu). Tymczasem być może, że Flawiusz, jeśli szedł za tradycją, nie był tak daleki od prawdy. Jerozolima zwała się dawniej Szalem (שָׁלֵם, pokój, Rdz 14, 18; Σαλὴμ, LXX). Przymiotnik ἱερός znaczy nie tylko „święty”, ale i „mocny” (Pape: I, 1242a). Słowo Ur znaczy po egipsku: wielki. Więc mogło było nastąpić tu połączenie Ur-Szalem, Ur-salimmu, a ponieważ w klinach babilońsko-asyryjskich obok formy Ur istnieje Uru, więc także Urusalim listów Tel-Amarneńskich, podobnie jak chaldejskie Ur-Kasdim. A zarazem po dwakroć w dziejach nazwa ta znikała: raz, kiedy miasto było w rękach Jebuzytów, a wtedy zwało się Jebuz (Sdz 19, 10), drugi raz, kiedy je w perzynę obrócili Rzymianie i zbudowaną na jej gruzach kolonię nazwali Aelia Capitolina (czasy Hadriana). Ale nazwy te przepadły razem z tymi, którzy je nadawali, utrzymało się odwieczne „Jeruzalem”. O innych nazwach jak Syjon, Miasto Dawidowe, nie wspominam, bo to do rzeczy nie należy. [przypis tłumacza]

święte miejsca — τὰ ἅγια. [przypis tłumacza]

święte ziele werweniczne — werwena była u Rzymian zielem świętym. [przypis tłumacza]

święto nad święta — Święto Demetry i Kory w Eleusis i mysterie eleusyńskie: „wierni” to wtajemniczeni tj. mystowie, zakon najbardziej czczony, najbogobojniejszy; procesja z Aten do Eleusis należała do największych uroczystości w Helladzie. [przypis tłumacza]

Święto Namiotów — σκηνοπηγίας ἑορτὴ, חַ֧ג הַסֻּכֹּ֛ות (Kpł 23, 34); [także: Święto Szałasów, Kuczki a. Sukkot (hebr.), żydowskie święto religijne upamiętniające mieszkanie w szałasach i namiotach (sukka: szałas) podczas ucieczki Izraelitów z Egiptu i wędrówki do Kanaanu; obchodzone przez 7 dni; jedno z trzech świąt, podczas których w starożytności pielgrzymowano do Świątyni w Jerozolimie; red. WL]. [przypis tłumacza]

Święto Szałasów, Sukot — dosł.: „szałasy”; święto przypadające w pięć dni po Sądnym Dniu. Jest to też święto zbiorów. W święto Sukot pobożni Żydzi stawiają sobie szałasy, na pamiątkę szałasów, w których odpoczywali ich przodkowie wędrujący przez 40 lat do Kanaan po wyzwoleniu ich przez Mojżesza z niewoli egipskiej. [przypis tłumacza]

Świętoszek aktorski — P. Regnier (de la Comédie française), Le Tartufe des comédiens, Paris 1896. [przypis tłumacza]

Święto Znoszenia Drewien — „A ogień na ołtarzu zawżdy będzie gorzał, który będzie żywił kapłan, podkładając drwa rano na każdy dzień” (Kpł 6, 2), stąd święto „Korban-Ecim” dnia 15 sierpnia obchodzone, aczkolwiek cały okres świąteczny trwał dziewięć dni [kalendarz żydowski opiera się na cyklu księżycowym i słonecznym, jego daty nie mają stałych odpowiedników w kalendarzu gregoriańskim, stąd też Korban etzim, obchodzone 15 dnia miesiąca Av (Ab), nie zawsze wypadało 15 sierpnia; red. WL]. [przypis tłumacza]

święty Apostoł (…) niechaj będą jak gdyby nie mieli żony — Pierwszy list św. Pawła do Koryntian. [przypis tłumacza]

Święty Jan miał nawrócić serca ojców do dzieci, a Jezus Chrystus rzucić między nie rozdwojenie — Łk 1, 17 i 12, 51. [przypis tłumacza]

święty Paweł, pierwszy pustelnik — włoski święty, Jan Paolo. [przypis tłumacza]

Święty Tomasz Angielczyk — Tomasz Becket, arcybiskup Canterbury (1119–1170) zamordowany przy ołtarzu z rozkazu Henryka II. [przypis tłumacza]

święty trój… tapczan — Sokrates chce powiedzieć „święty trójnóg” — ale ponieważ ma tylko tapczan w swym ubogim domostwie, więc zaprasza na święty trój-tapczan. [przypis tłumacza]

świnia, od których roi się wprost w Papimanii — Cochons au bon Dieu, szyderczy epitet dawany kanonikom. [przypis tłumacza]

świntuch (stercoreus) — właściwie: „gnojarz”. Plautus nie przebiera czasem w wyrazach, zwłaszcza o ile chodzi o przezwiska. [przypis tłumacza]

świt komarzy — Żartobliwa nazwa na oznaczenie późnej pory, kiedy komary zaczynają brzęczeć. [przypis tłumacza]

św. Maclou — biskup z St.-Mels, zmarły około r. 565. Święto jego obchodzą we Francji 15 listopada. [przypis tłumacza]

św. Paweł, Barjezus — Dz 13, 11. [przypis tłumacza]

św. Paweł mieni się „największym grzesznikiem”, (…) „z nieświadomości i ze zbytniego zapału” — 1 Tm 1, 13–15. [przypis tłumacza]

Św. Paweł na wyspie Malcie — Dz 28, 1–10. [przypis tłumacza]

Św. Paweł powiada sam, iż ludzie będą bronić małżeństw (…) — 1 Kor 7, 35. [przypis tłumacza]

σχοτεινος (gr.) — ciemny. [przypis tłumacza]

są bardzo wierni i pozostają w ucisku… — To niedokończone rozumowanie ma na myśli, że prawo, o którym Bóg mówi musi być inne, niż to, co oni nazywają prawem. [przypis tłumacza]

sąd jest sądem prawdy i wszystko jest przygotowane do uczty — nagroda na tamtym świecie. [przypis tłumacza]

sąd (…) króla i królowej — Molier dyplomatycznie przemilcza królowę matkę, która po pierwszym przedstawieniu Świętoszka była przeciwna sztuce, a która umarła 20 stycznia 1656 r. [przypis tłumacza]

sąd niosłam złoty — naczynie złote, w którym obnoszono tak zwane άρρητα, arrēta, tj. zakazane symbole bogini Demetry. [przypis tłumacza]

Sądny Dzień, Jom Kipur — dosł.: „dzień przebaczenia”, święto znane Polakom pod nazwą Dzień Pojednania lub Sądny Dzień. Pobożni Żydzi wierzą, że w tym dniu Bóg wyznacza losy wszystkich ludzi na następny rok, według ich dotychczasowych uczynków. W czasie tego święta Żydzi umartwiają się, modlą się od rana do nocy i poszczą, przy czym nie tylko nie wolno im jeść, ale nawet napić się wody. Post obowiązuje od południa dnia poprzedzającego święto do wieczora dnia następnego, a od południa wigilii święta do następnego ranka — nawet małe dzieci. [przypis tłumacza]

Sądy doświadczalne, jako takie — zamiast ustępu: „Sądy doświadczalne, jako takie (…) syntetycznym połączeniem oglądów” jest w pierwszym wydaniu, co następuje: „Otóż widać stąd: 1) że przez sądy analityczne poznanie nasze wcale się nie rozszerza, tylko pojęcie, jakie już mam, zostaje rozłożone i memu rozumieniu uprzystępnione; 2) że przy sądach syntetycznych oprócz pojęcia podmiotu muszę mieć jeszcze coś innego (x) na czym opiera się rozum, aby uznać orzeczenie, w owym pojęciu niezawarte, za należące do niego. Wobec sądów empirycznych, czyli doświadczalnych nie ma się w tej mierze trudności żadnej. Bo to x jest całkowitym doświadczeniem co do przedmiotu, o jakim myślę w pojęciu A, stanowiącym część jeno tego doświadczenia. Chociaż bowiem w pojęcie ciała w ogóle nie włączam orzeczenia ciężkości, oznacza ono jednak całkowite doświadczenie za pomocą jednej jego części, do której zatem mogę dodać inne jeszcze części tegoż samego doświadczenia, jako należące do pierwszej. Mogę pojęcie ciała poznać poprzednio analitycznie za pomocą cech rozciągłości, nieprzenikliwości, kształtu itp., które wszystkie zamykają się w tym pojęciu. Otóż rozszerzam swoje poznanie i oglądając się na doświadczenie, z którego wydobyłem to pojęcie ciała, spostrzegam, że ciężkość zawsze się wiąże z powyższymi cechami. Doświadczeniem tedy jest owo x, które leży za pojęciem A, i na którym opiera się możliwość syntezy orzeczenia ciężkości B z pojęciem A”. [przypis tłumacza]

sądzą o jakimś dziele bez reguł — Wydanie Haveta przyjmuje wersję: „za pomocą reguł”. [przypis tłumacza]

Sądzę, iż Jozue ma pierwszy z ludu bożego to imię (…) — Jozue lub Jezus znaczy zbawiciel. [przypis tłumacza]

sądził snadź wraz z Platonem (…) — por. Platon, Państwo III. [przypis tłumacza]

są kacerzami — domyślnie: wedle jezuitów. [przypis tłumacza]

Są ludzie, którzy dobrze mówią (…) — Moniaigne. I. 10. [przypis tłumacza]

Sánchez, Tomás (1551–1610) — hiszpański jezuita i profesor teologii. [przypis tłumacza]

są odbiciem ciężkich lat „próby literackiej” samego Balzaca — Życiorys Balzaca znajdzie czytelnik w przedmowie tłumacza do Ludmiła Lambert. [przypis tłumacza]

sąsiadujący z nimi barbarzyńcy — np. Trakowie. [przypis tłumacza]

sąsiedzi nasi (…) — protestanci. [przypis tłumacza]

Są więc trzy rodzaje arystokracji: naturalna, obieralna, dziedziczna (…) druga jest najlepszym: jest arystokracją we właściwym znaczeniu — Russo oddaje zatem pierwszeństwo arystokracji z wyborów. [przypis tłumacza]

sążeń — 1,85 m. [przypis tłumacza]

Są zioła na ziemi (…) ale nie myśleć jak oni — Pascal przeprowadza tu dyskusję z niedowiarkiem [przypis tłumacza]

są z nim spokrewnieni — tracki mityczny król Tereus pojął za małżonkę Prokrię, córkę ateńskiego króla Pandiona. Trakowie mieszkali wtedy w Daulii (późniejsza Fokis). Seutes zaznacza, że jego przodek Teres pochodzi od tego mitycznego Tereusa. [przypis tłumacza]

sacer esto (łac.) — formuła wyklęcia, za pomocą której wykluczano w Rzymie ze społeczeństwa winowajców, oddając ich gniewowi bogów. [przypis tłumacza]

saczek — słowo urobione przez tłumacza dla oddania francuskiej braguette, która w dziele Rabelais'go odgrywa pierwszorzędną rolę. Jest to podłużny woreczek, jaki w średniowiecznym kroju odzienia znajdował się u pludrów na męskie części rodne. Podobnież i zbroje średniowieczne posiadały odpowiadającą temuż saczkowi osobną ochronę. Często wyraz ten użyty jest w znaczeniu rozporka. [przypis tłumacza]

Sadder — Księga Sadder jest wyciągiem z Zendawesty. [przypis tłumacza]

Saddhu — pokutnicy bramińscy noszą na biodrach kunsztowny fartuszek, zazwyczaj z wyszytą torebką, zresztą całe ciało mają nagie. Na czole mają znamię malowane zwykle mułem Gangesu. [przypis tłumacza]

Sade, Donatien Alphonse François de (1740–1814) — słynny francuski libertyn, w rzeczywistości nie był publicystą, lecz pisarzem, autorem powieści, nowel, dramatów, poematów i in. [przypis tłumacza]