Przypisy

ale gdy się przeżarł do zwalonych belek wału — τῆς δὲ θλιβούσης ὕλης διαβιβρωσκομένης, peresa vero materia qua premebatur, als aber das zusammen-gesunkene Holz verkohlt war (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Ale gdy te roboty zostały dokonane — προσαγομένων δὲ ἤδη αὐτῶν (N), προσαγομένων δὲ ἤδη τῶν οργάνων (D), jam vero machinis adnotis, schon wurden die Maschinen herbeigeschafft (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Ale i na nim (…) ujawniła się słuszność twierdzenia, że nikogo przed śmiercią szczęśliwym nazwać nie można — p. dalej VII, VII, 1. [przypis tłumacza]

Ale i Szymon został podstępnie zabity… — rok 135 p.n.e. (1 Mch 15, 16: „i opadli Szymona na uczcie i zabili go wraz z dwoma synami i służbą”). [przypis tłumacza]

Ale i z tego powodu nie obwiniam boga — wyraźnie moralizująca poprawka przedstawienia Herodota: Krezus czuje żal do boga delfickiego i posyła mu kajdany, którymi go w niewoli spętano, z pytaniem, czy godzi się bogu oszukiwać swych czcicieli. Na to Pytia oświadczyła, że wyrocznia powiedziała prawdę, gdyż Krezus zniszczył rzeczywiście wielkie państwo, mianowicie swoją Lidię; na bogów skarżyć się nie ma powodu, bo przeznaczenie kazało mu odpokutować zbrodnię przodka jego Gygesa, a Apollo odwlekał jego nieszczęścia, póki mógł, i dał dowód swej łaski, deszczem ulewnym gasząc stos, na którym Krezus musiałby był spłonąć. [przypis tłumacza]

Ale jeżeli powiada gdzie indziej (jak czyni), że oswobodzi swój lud z grzechów — Ps 79, 8. [przypis tłumacza]

Ale kiedy się nie słucha już tradycji — Ojców Kościoła, a zwłaszcza św. Augustyna. [przypis tłumacza]

Ale kiedy się widzi cudy i podejrzaną naukę z jednej strony, wówczas trzeba zbadać, co jaśniejsze — Wedle Pascala cud, o ile nauka nie idzie wprost przeciw Bogu lub Chrystusowi. [przypis tłumacza]

Aleksander — Aleksander Macedoński (p. Starożytności XI, VIII). [przypis tłumacza]

Aleksander Janeusz (zm. 76 p.n.e.) — Ἀλέξανδρος Ἰανναῖος, hebr. Jannai, skrót imienia Jonatan (Graetz, Geschichte der Juden III, 122); panował od 105–79 p.n.e. [przypis tłumacza]

Aleksander, król żydowski — Aleksander Janneusz (Jannai) p. I, VI, 1, uwaga. [przypis tłumacza]

Aleksander powiadał (…) — por. Plutarch, O sposobie odróżnienia pochlebcy od przyjaciela. [przypis tłumacza]

Aleksander spisał dla swej matki opowiadanie egipskiego kapłana (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XII, 10. [przypis tłumacza]

Aleksander — Tyberiusz [Juliusz] Aleksander (p. II, XI, 6–XII, 1) [prokurator Judei w latach 46–48, prefektem Egiptu został mianowany w maju 66; red. WL]. [przypis tłumacza]

Aleksander — Tyberiusz p. V, I, 6. [przypis tłumacza]

Aleksander Wielki (…) wojennych — Pliniusz, Historia naturalna, VII, 29. [przypis tłumacza]

Aleksander (…) właśnie — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, III, 6. [przypis tłumacza]

Aleksander [z Cotiaeum] — uczony z Frygii [zach. część Azji Mniejszej; red. WL]. [przypis tłumacza]

Aleksandrejon — Ἀλεξάνδρειον, może dzisiejsze Kefr-Stûna. [przypis tłumacza]

Aleksandria — Ἀλεξάνδρεια, arab. Iskanderieh. [przypis tłumacza]

Aleksandrydas (…) przyganił (…) ”powiadasz to, co trzeba, ale inaczej niż trzeba” — por. Plutarch, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

Aleksas — Ἀλεξᾶς (var. Ἀλέξάνδρος). U Dindorfa: Ἀλέξάνδρος. [przypis tłumacza]

Aleksikakos — „odwracający zło”. [przypis tłumacza]

alektriomancja — wróżenie przez koguta. [przypis tłumacza]

Ale nie na to samo (…) zdrady — Książę de Guize padł z ręki fanatyka Poltrot, podczas oblężenia Orleans. [przypis tłumacza]

ale nie na wrogów — ἐπ᾽ οὐδένα μὲν ὥρμησεν τῶν πολεμίων (N), πρέπεται τῶν πολεμίων (D). [przypis tłumacza]

Ale nie spostrzegał, iż nie jest w naszej mocy kierować sercem i błędnie wyciągał wnioski (…) — por. fragm. 350. [przypis tłumacza]

ale nigdzie nie rozprawia się ze mną otwarcie — maskowane procesy polityczne były stałą praktyką sądową w Atenach. [przypis tłumacza]

ale obrazy wykluczeń, jak to Żydzi wybrani — Żydzi jako wybrani są dla Pascala jedynie obrażeniem oznaczającym prawdziwych wybranych. [przypis tłumacza]

Ale ogień niezgody tlił w dalszym ciągu w sercach braci…. — por. Starożytności XVI, VII, 2–VIII, 3. [przypis tłumacza]

Ale on stał się grzechem — 2 Kor 5, 21. [przypis tłumacza]

Ale opuścił modlitwę, choć się należała — wyśmiewa licytowanie się na patriotyzm w pompatycznych apostrofach do… bogów. [przypis tłumacza]

ale o tamtych tylko ma być tutaj mowa — „Tamtych” ma się odnosić do chorobliwych uczuć. [przypis tłumacza]

ale pewien rodzaj zła (…) aby dojść do niego, jak do dobra — Pascal ma, zdaje się, na myśli wielkie postaci historii jak np. Cezar, etc. [przypis tłumacza]

ale potępić Sokratesa, uwierzyć, że działał jak sofista, że Arystofanes genialnym wzrokiem (….) dostrzegł trafnie… — Jakob Burckhardt Gr. Kulturgeschichte III, str. 381 nazywa go również sofistą. [przypis tłumacza]

Ale przecież on… — Ksenofont w żywy sposób przeciwstawia swe wywody oskarżeniu. [przypis tłumacza]

Ale puśćmy w niepamięć czyny tych, których wspomnienie odległa starożytność zatarła i których splugawił błąd a bałwochwalstwo — [w oryg. łac.] Sed istorum gesta quorum memoriam oblivio vetustatis abolevit, et quos error et idolatria defoedavit, memorare negligamus. Zwykle nazwę „dziejów bajecznych” widzimy nadawaną epoce przedchrześcijańskiej, ale to samo już odgraniczenie bezwzględne z tytułu religii kazałoby się domyślać, nie tak braku rzeczywistego wszelkich podań z tamtej epoki odleglejszej, jak dokładanych przez kogoś wszelkich starań, do ich tępienia między plemionami żyjącymi, a wreszcie pomijania ich, jako rzeczy niebyłych, z programu i według zasady niwelacyjnej. Otwarcie się właśnie wydaje z tą zasadą nasz kronikarz, wprost nie chcąc dlatego mówić o przewrocie zaszłym między plemieniem lechickim, iż pogrążone w pogaństwie aż do epoki Mieczysławowej [tj. Mieszka I], jakby dla dziejów ludzkości zupełnie straconym było. Gdy się jednak lepiej rozpatrujemy w tytułach pogaństwa przezeń nadawanych plemionom, które wyłącza od prawa figurowania na kartach dziejowych: samo przez się wpada w oczy, iż nie potrąci nigdzie najmniejszym słówkiem o dzieje apostolstwa dotychczasowego w Czechach i Moraw, o zasługi dla chrześcijaństwa położone na tym krańcu przez Cyryla i Metodego: cóż żądać nawet wzmianki o postępach obrządku słowiańskiego z tej strony Karpat? Ma się rozumieć, iż to się u niego odlicza doraźnie, pod takiż sam tytuł pogaństwa, jak gdyby nie było różnicy między ochrzczonymi przez kapłanów wschodnich a bałwochwalcami. Ale gdzie indziej, czyliż się inaczej duchowieństwo rzymskokatolickie, nawet na polu dziejopisarskim rządziło? Z tego atoli punktu widzenia sądzony, nie powiemy, ażeby tak bardzo skwapliwie mógł sięgać po palmę wyższości nad wiek swój, jaką bezwarunkowo niekiedy go darzymy. Jakoż wyznanie uczynione przezeń z powodu Popiela nie jest jedyną wskazówką żarliwego ducha kierującego rylcem jego historycznym; widzialny jest tenże u niego przy każdym stosownym zdarzeniu, aż po ostatnie karty kroniki, na których znikają dlań z przed oczu wypadki najważniejsze, wobec podjętej pielgrzymki przez króla pokutnika. Jeden szczegół jeszcze podniesiemy z jego krwawego symbolu o śmierci Popiela. Jak się wyraził był dogmatycznie z powodu uczty Piasta, iż „gdy Bóg docześnie pokorę biednych wywyższa niekiedy, nie wzbrania się też gościnność pogan nawet wynagrodzić”, tak „królowi nad króle a książęciu nad książęta”, czyli temuż Bogu chrześcijańskiemu, oddzielną interwencję przeznacza, w sprawie jednomyślnego okrzyknięcia przez pogan swym władcą Ziemowita [Siemowita] poganina a wykorzenienie ze szczętem rodu Popiela na powierzchni ziemi. Jednobarwne to wciąż światełko połyska w tym rozumowaniu. [przypis tłumacza]

Ale tak samo (…) człowieka — ustęp ten zaczerpnięty jest z traktatu Plutarcha Zalecenia w trosce o zdrowie. [przypis tłumacza]

ale też aby ich ukarać — Domyślnie: …ale też dość światła, aby ich ukarać, etc. [przypis tłumacza]

Ale to, co tu się stało, by się nie odstało — żeby kochankowie mogli nadal spotykać się przez przebitą ścianę. [przypis tłumacza]

Ale to nie żaden dowód — takiego dowodu nie przytacza u Platona ani Fajdros, ani Pauzaniasz. Fajdros tylko przypuszcza, że gdyby się ustawiało hufce z kochających się, miałoby to najlepsze skutki. Tu Ksenofont, mówiąc o rzeczywistości, ma na myśli tzw. „hufiec święty” Teban, złożony z miłujących się wojowników. Pierwszy raz wystąpił ten hufiec w 371 r. przed Chr. pod wodzą Pelopidasa w bitwie pod Leuktrami (w Beocji), ostatni raz w 338 r. w bitwie pod Cheroneją (w Beocji), gdzie go wycięto w pień. Platoński Fajdros nie mógł o nim wspomnieć, gdyż Sympozjon Platona powstało około 381–378 przed Chr. [przypis tłumacza]

Ale tu chodzi o wieczność życia (…) nieskończenie szczęśliwego — To zdanie wydaje się komentatorom niejasne (Havet), a cały ten ustęp nosi cechy pospiesznej redakcji. [przypis tłumacza]

aleuromancja — wróżenie z mąki pszennej. [przypis tłumacza]

ale wy im jesteście podobni w złem — Tj. w niewierze w cuda. [przypis tłumacza]

Ale wyobraźmy sobie kobietę wedle tego stylu (…) — Myśl tę podjął Montesquieu w Listach perskich 137. [przypis tłumacza]

Alexander Myndius — filozof i komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]

Ależ gałgan tchu ma — w oryginale: Que grand tu as te gousier. [przypis tłumacza]

Ależ głupstwa gadasz… (nugas agis) — Jeden z ulubionych Plautyńskich środków komizmu słów, polegający na kilkakrotnym, nieraz kilkunastokrotnym, powtarzaniu tego samego wyrazu czy zwrotu. [przypis tłumacza]

Ależ (…) łaskawą. — Celimena igra z jego zazdrością jak kot z myszą. [przypis tłumacza]

Ależ, mój ty gościu… — Periplektomenus (który się strasznie rozgadał) daje znów lekcję wytworności i naganę „kiepskich obyczajów”, mali mores (zob. niżej, w. 866). Była to widocznie kwestia już u ówczesnych Rzymian aktualna. [przypis tłumacza]

Ależ (…) wykrętnie — Zdawkowe zapewnienia człowieka, który liczy na pochwałę, któremu tylko o nią chodzi i który tym sposobem chce jej dodać jeszcze smaku. [przypis tłumacza]

Ale ze wszystkich najlepsze jest rozpoznanie wynikające nadspodziewanie z samych zdarzeń przez prawdopodobieństw… — Rodzaj rozpoznania uznany tu za najlepszy jest o tyle w niezgodzie z warunkiem najlepszej tragedii, o którym Arystoteles mówił poprzednio, tj. ze zmianą szczęścia w nieszczęście, że zmiany tej nie sprawia zawsze. Pokazuje się zatem, że według Arystotelesa może mieć tragedia najlepszy rodzaj rozpoznania, podobnie jak i najlepszy rodzaj pathosu, a nie mieć tego przebiegu, który przez niego za najtragiczniejszy uznany został, czyli wyrażając się po dzisiejszemu: tragedia w całym przebiegu i w zakończeniu mniej tragiczna może zawierać sceny tragiczniejsze, niż tragedie inne, które znowu w całym przebiegu swoim są tragiczniejsze, i na odwrót. [przypis tłumacza]

alfitomancja — wróżenie z ziaren zboża. [przypis tłumacza]

al fresco (wł.) — malowany specjalną metodą na wilgotnej jeszcze ścia­nie. [przypis tłumacza]

alija — dosł.: „wznoszenie się”; uroczyste wezwanie na bimę [red. WL: podium w środku bożnicy] do odczytania urywku z Pięcioksięgu. [przypis tłumacza]

Aliquis (…) fuit — Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 13. [przypis tłumacza]

A liście — jedne — ku ziemi wiatr zmiata… Tak i ród ludzi — z Iliady, VI, 147–149.: Jaki jest liści rodowód, zupełnie ten sam i u ludzi./ Liście albowiem na ziemię strącają wiatry, lecz lasy/ Nowe puszczają pędy, gdy pora wiosenna powraca./ Tak pokolenia i ludzie to rosną, to znów upadają (przekład Pawła Popiela, Kraków 1882). [przypis tłumacza]

Al-Kalras — vietos vardas. [przypis tłumacza]

al katim — międzykrocze. [przypis tłumacza]

Alkibiadesa, mimo iż był na wygnaniu — Alkibiades nie był właściwie na wygnaniu, ale autor chce pewnie zaznaczyć, że uchwałę o odwołaniu Alkibiadesa z wygnania z 411 r. odnawia się potem. Dopiero po jego powrocie do Aten nastąpiło oddanie skonfiskowanego majątku i odwołanie przekleństwa rzuconego nań na rozkaz władz przez Eumolpidów (szlachetny ród attycki, w którym dziedziczył się urząd naczelnego kapłana, hierofanta, w Eleusis). [przypis tłumacza]

Alkibiades, syn Klejniasa — wychowany pod okiem opiekuna Peryklesa, jeden z najzdolniejszych polityków z czasów drugiego i trzeciego okresu wojny peloponeskiej, brakami swego charakteru wiele zaszkodził ojczyźnie i sobie. [przypis tłumacza]

Alkibiades zaś spośród wszystkich demokratów był najpochopniejszym do gwałtu i nie znającym miary swawolnikiem — te słowa byłyby niemożliwe w ustach Anytosa i towarzyszy; są to prawowierni demokraci, którzy w sądzie nie krytykowaliby wybitnego demokraty ani nie porównywaliby go z krwawym oligarchą. [przypis tłumacza]

Alkibiades — z demu Skambonidaj, syn Klejniasa i Dejnomachy, wnuczki Hippokratesa z rodu Alkmeonidów, którego córka Agarysta, była matką Peryklesa. Po śmierci Klejniasa (zginął w bitwie pod Koroneją, w Beocji w 447/6 r.) objął Perykles opieką nad pięcioletnim sierotą. Kiedy Alkibiades dorósł, zdolny, piękny i bogaty, swawolny i samowolny, prowadził dziki żywot i miał ambicję, by być zawsze pierwszym, także i w najwyuzdańszych wybrykach. Nie ustatkował się i po ożenieniu się z Hipparetą, córką Hipponika, najbogatszego Ateńczyka (jest więc szwagrem Kaliasa; zob. Symposion początek). Z tradycji rodu swego był demokratą (dziadek jego, Alkibiades, był towarzyszem Klejstenesa w obaleniu Pizystratydów), ale niekonsekwentnym, zdradzał przekonania i ojczyznę dla urażonej miłości własnej lub dla ambicji i prywaty. Oskarżonego o świętokradztwo w procesie hermokopidów odwołano z Sycylii, gdzie był wodzem Ateńczyków. W drodze uciekł z okrętu i przybywszy do Sparty, radami swymi ściągnął rozliczne klęski na Ateny. Narobiwszy sobie wrogów w Sparcie, uciekł do Persów, którzy Lacedemończyków wspierali pieniędzmi, i poradził satrapie Tissafernesowi, by wstrzymał zasiłki wypłacane Lacedemończykom, najlepiej bowiem dla Persów, jeśli Grecy szarpią się wzajemnie, a żadna strona nie odniesie stanowczego zwycięstwa. Osłabienie pomocy perskiej spowodowało zelżenie nacisku Lacedemończyków, co znowu utorowało Alkibiadesowi powrót do Aten. W 411 r., głównie za staraniem Trazybula, powołało go wojsko ateńskie na Samos, obrało wodzem i powierzyło mu kierownictwo wojny. Za staraniem Teramenesa, a na wniosek Kritiasa lud odwołał Alkibiadesa z wygnania; wybór wojska uznano. Operacje wojenne rozpoczął w 410 r. Naprzód starał się otworzyć z powrotem dla Aten Morze Czarne: największe zwycięstwo pod Kyzikos (miasto na południowym wybrzeżu półwyspu Arktonessos, dziś Kapıdağ, w południowej Propontydzie, Morze Marmara), a w 408 r. wrócił na Samos ze świeżo zdobytego Bizancjum, by podjąć starania około odbicia Jonii. Ale przedtem postanowił wrócić do Aten z flotą, która od lat nie była w domu. Z tą chwilą zaczyna się nasz ustęp. [przypis tłumacza]

Alkmena — zmieniona w kamień. [przypis tłumacza]

Alkofrybas Nasier — pseudonim używany przez Rabelais'go, jest ścisłym anagramem jego imienia i nazwiska. [przypis tłumacza]

Allahas — arabų ž. — Taip mahometonai vadina Dievą. [przypis tłumacza]

alleluja (hebr. Hallelu Ja) — „chwalcie Boga” (modlitwa). [przypis tłumacza]

allons donc! (fr.) — cóż znowu. [przypis tłumacza]

Alloquar (…) amabo (łac.) — „Nigdyż nie będę rozmawiać ja z tobą, /I nigdy nie mam słyszeć już twych słów?/ Nigdyż cię, milszy nad życie, nie ujrzę?/ Lecz kochać będę cię po wieków wiek!” (Catullus, Carmina, LXV, 9; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

All raight — przekręcone z [ang.] all right [tj. dobrze; red. WL]. [przypis tłumacza]

Almanach na rok 1533 — Jak wspomniano poprzednio, Rabelais ułożył cały szereg almanachów. Pracę tę, wysoko cenioną w owym czasie, powierzali mu wydawcy ze względu na rozległą wiedzę encyklopedyczną a zwłaszcza przyrodniczą pisarza. Z tych almanachów pozostało tylko kilka urywków; jeden z nich zamieszczamy tutaj, aby dać czytelnikowi obraz tego rodzaju literatury, tak rozpowszechnionej za czasów Rabelais'go. [przypis tłumacza]

Aloidzi — synowie Neptuna, olbrzymi. [przypis tłumacza]

Alter (…) annus (łac.) — „Zaledwie mi się zaczął rok życia dwunasty” (Vergilius, Eclogae, VIII, 39; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Alter (…) arenas — Propertius, Elegiae III, 3, 23. [przypis tłumacza]

Alter (…) arenas — Propertius, Elegiae, III, 3, 23. [przypis tłumacza]

alter ridebat (…) contrarius alter (łac.) — „Pierwszy, ilekroć za próg wystawił swą nogę/ Z domu idąc, już śmiał się, drugi zasię płakał” (Iuvenalis, Satirae, X, 28; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

alter Ungarwein —Alter Ungarwein war von jeher ein Lieblingsgetränk der Polen. Czaykowski erzählt, selbst Flaschen solchen Weines gesehen zu haben, die über 150 Jahr alt, ganz mit Moos bewachsen waren und eine viereckige Gestalt angenommen hatten. [przypis tłumacza]

Altra volta (…) amore — Niegdyś byłam piękna, biała i różowa jak kwiat, dziś już nie. Nie jestem już piękna, strawiła mnie miłość. [przypis tłumacza]

„a” lub „I” – w języku angielskim: a: rodzajnik nieokreślony; I: ja. [przypis tłumacza]

Alvarez — odkrywca Brazylii. [przypis tłumacza]

A maiori ad minus (łac.) — „Od większego do mniejszego”. [przypis tłumacza]

Amazonki — wojownicze plemię kobiet (porównaj Dahomej), mieszkały nad Pontem (Morze Czarne). W mitycznych czasach najechały Attykę konno: Tezeusz, heros ateński, zmógł je i wygnał. [przypis tłumacza]

ambasador — Poseł, który imieniem [tj. w imieniu; red. WL] wdzięcznych czytelników wręczył Rabelemu, świeżo upieczonemu proboszczowi z Meudon, flaszkę w formie brewiarza. Tego rodzaju flaszki były wówczas bardzo rozpowszechnione. [przypis tłumacza]

Ambitiosa recidet ornamenta (łac.) — poobcina pretensjonalne ozdoby (Horat. List do Pizonów, 447–448). [przypis tłumacza]

Ambrakia — miasto korynckie z rozległym powiatem, między Epirem a zachodnio-środkową Grecją, wtedy w przymierzu z Atenami. [przypis tłumacza]

Amelot de Chaillon (1689–1749) — wówczas minister spraw zagranicznych. [przypis tłumacza]

Amestris, matka Kserksesa (…) kazała zagrzebać żywcem naraz czternastu młodzianków — Plutarch, O zabobonności, 13 i Herodot, Dzieje, VII, 114. [przypis tłumacza]

amficyrtyczny — o dwóch rogach. [przypis tłumacza]

Amfitrion — mąż Alkmeny, z którą Jowisz spłodził Herkulesa. [przypis tłumacza]

amfory na głowie stawały (capite sistebant cadi) — amfory pełne wina stały w piwnicy rzędem w piasku; opróżnioną amforę stawiano „do góry nogami”. [przypis tłumacza]

A mianowicie czczeni przezeń szczególniej arcybiskupi — [w oryg. łac.] sed specialiter quos venerabatur archiepiscopi. Znowuż powrót do wzmianki o (dwóch) polskich arcybiskupach, tak iżby nie można sądzić, ażeby to działo się u niego przygodnie. [przypis tłumacza]

Amice, ad quid venisti (łac.) — Mt 26, 50. „Przyjacielu, na coś przyszedł”. [przypis tłumacza]

Amicus — jezuita, urodzony w Cosenza w 1580, zmarł 1651. [przypis tłumacza]

A mimo to byli bardzo winni, iż odrzucili proroków z przyczyny ich cudów — J 15, 24. [przypis tłumacza]

A mimo to przyrzeka im znak Jonasza, swego zmartwychwstania, znak wielki i nieporównany — Mt 12, 39. [przypis tłumacza]

A mimo to wyciągają wniosek, iż jeden z tych punktów nie istnieje — Przeczą Bogu z przyczyn nędzy człowieka lub przeczą nędzy i słabości człowieka, ponieważ widzą w nim Boga. [przypis tłumacza]

Amman, Jan Konrad (1669–1730) — lekarz szwajcarski, uczył głuchoniemych mowy za pomocą nowej metody, opartej na fizjologii mowy artykułowanej. Napisał dwie rozprawy o swej umiejętności: Surdus loquens (Haarlem 1692) oraz Dissertatio de loquela (Amsterdam 1700). De la Mettrie daje szczegółowy i jasny wykład jego metody w Historii naturalnej duszy (rozdz. XV, opowiadanie IV), wymieniając tamże niezbędne wymagania, stawiane przez Ammana wychowankom („une physiognomie spirituelle, un âge tendre, les organes de la parole bien conditionnés”). Powodzenia, osiągnięte przez Ammana, jako też grające i śpiewające automaty Vaucansona uczyniły potężne wrażenie nie tylko na de la Mettriem, ale i na Diderocie. Obaj przypisywali tym powodzeniom i wynalazkom olbrzymie znaczenie dla przyszłości rodzaju ludzkiego. [przypis tłumacza]

Ammatus — Ἀμμαθοῦς (N), Ἀμμαοῦς, (D); חַמַּת (Joz 19, 35); u Wujka Ematli. [przypis tłumacza]

A moje miłe serce roześmiało się — z Odysei, X, 413. [przypis tłumacza]

Amorem (…) specie (łac.) — „Miłość jest popędem zawarcia przyjaźni z pięknem” (Cicero, Tusculanae disputationes, IV, 34; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]