Przypisy

duchów-mścicieli — takimi duchami-mścicielami są np. Erynie [gr. boginie zemsty], które prześladują zbrodniarzy. Tak Oresta, matkobójcę, ścigają Erynie, mścicielki zamordowanej Klitajmnestry. [przypis tłumacza]

duchy — Les esprits, wedle terminologii Desartesa najsubtelniejsze cząstki krwi krążące w nerwach i będące zasadą czucia i ruchu. [przypis tłumacza]

duchy — por. II, VIII, 11 i VII, VIII, 7. [przypis tłumacza]

Duch Ziemi — jest to najpiękniejsze wcielenie w poezji platońskiej nauki o duszy albo raczej o duszach świata. W dalszym rozwinięciu tej doktryny (również zgodnie z platonistami, a szczególniej z Plotynem), Duch Ziemi mógł wystąpić w charakterze osobistości. On więc zabiera tu główny głos w zwiastowaniu nowej ery po upadku Zeusa i narzuconego przezeń porządku świata. Pod tą również zasadą nabierają znaczenia Duchy niewidzialne. [przypis tłumacza]

Ducimur (…) lignum — Horatius, Satirae, II, 7, 82. [przypis tłumacza]

Duclos, [Charles Pinot] (1704–1772) — zrazu autor utworów dość lekkich i drastycznych, później „historiograf Francji”, członek Akademii, znany z charakteru prawego, ale szorstkiego i weredycznego. [przypis tłumacza]

du Deffand, [Marie de Vichy-Chamrond, margrabina (markiza)] (1697–1780) — jedna z najciekawszych postaci kobiecych XVIII w. Po młodości dość burzliwej, a głośnej przelotnym stosunkiem, jaki ją związał z Regentem, margrabina, dotknięta nieszczęściem stopniowej utraty wzroku, zwróciła się, jak to nazywano wówczas, ku „filozofii”. Salon jej był jednym z kilku w Paryżu, w których urabiała się opinia; filarem jego był długi czas d'Alembert, póki nie przeszedł do obozu panny de Lespinasse. Po pani du Deffand została rozległa i ciekawa korespondencja z wybitnymi osobistościami epoki. [przypis tłumacza]

dueński karnawał diabelski — Doue, małe miasteczko w Poitou, gdzie w ruinach rzymskiego teatru grywano farsy z aniołami i diabłami. [przypis tłumacza]

dukaty Gadeniowe — Tomasz Guadaigne, bogaty kupiec paryski, pożyczył królowi Franciszkowi I po bitwie pod Pawią 50 tys. talarów [przypis tłumacza]

Dulcior est fructus post multa pericula ductus (łac.) — Słodszy jest owoc uszczknięty po wielu niebezpieczeństwach. [przypis tłumacza]

Duma (…) Gdy w Madianie grzmiał miecz Gedeona — Dumna tutaj jest, zdaje się, złośliwość ludzi światowych, którzy radzi obracają w śmieszność wysiłki ascetyzmu. [przypis tłumacza]

Dum (…) bacillo — Iuvenalis, Satirae III, 26. [przypis tłumacza]

Dum (…) hora (łac.) — „Nim się wypłaci myto, nim wyprzęnie muły,/ Cała godzina mija” (Horatius, Satirae, I, 5, 11; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Dum (…) impellitur — Terentius, Andria I, 6, 32. [przypis tłumacza]

dumna filozofia lub zaślepiony stronniczością umysł widzi w nich tylko szczęśliwych oszustów — zwrócone przeciw Wolterowi. [przypis tłumacza]

Dumoulin, Pierre (1568–1658) — pastor i słynny teolog protestancki we Francji. [przypis tłumacza]

Dum (…) senectus — Horatius, Epodes, XIII, 7. [przypis tłumacza]

Dum (…) senectus — Vergilius, Aeneida, V, 415. [przypis tłumacza]

Dum (…) tenet (łac.) — „Póki tego nie mamy, czego pożądamy/ Zdaje się, że to właśnie najmilsze nad wszystko./ A gdy los nam to zdarzy, już inną rzecz gonim,/ Z takim samym zapałem” (Lucretius, De rerum natura, III, 1095; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Dum (…) terror (łac.) — „Póki mu szczęście sprzyja i strach wszystko mrozi” (Lucanus, Pharsalia, VII, 734; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

dum venit iudicare (łac.) — Kiedy przyjdzie dzień sądu. [przypis tłumacza]

Dum (…) verendos — Słowa Cezara w: Lucanus, Pharsalia VII, 320. [przypis tłumacza]

dunuga (po kaszubsku: denega) — wielkie fale bijące o brzeg. [przypis tłumacza]

Duo aut tres in unum (łac.) — „Dwa albo trzy w jednym”. Słów tych nigdzie nie ma ściśle w Piśmie św. [przypis tłumacza]

dupa (…) dusza — W oryginale âne i âme; i tę niewinną grę słów uważał Rabelais za bezpieczniejsze w późniejszych wydaniach skreślić. W tym wypadku nastręczająca się w polskim języku gra słów wypadła ostrzej niż w oryginale; w innych za to nieraz łagodniej: niech to starczy tłumaczowi za uniewinnienie. [przypis tłumacza]

Du Peyrou, [Pierre-Alexandre (1729–1794)] — przyjaciel Russa z epoki pobytu pisarza na wygnaniu w Szwajcarii. Będzie o nim mowa w ks. XII. [przypis tłumacza]

Duris (…) ferro — Horatius, Odae, IV, 4, 57. [przypis tłumacza]

Duszą zamkniętego w Jerozolimie ludu wstrząsały najsprzeczniejsze uczucia… — por. Starożytności XIV, XVI, 2–XV, I, 1; XV, IV, 1–IV, 3. [przypis tłumacza]

dusza jego przebywała w kuchni — Jamdudum animus est in patinis (Terencjusz). [przypis tłumacza]

Dusza ludzka, jak długo jest tu na ziemi, nie ma żadnego udziału w Bogu… — Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie. [przypis tłumacza]

Dusza nigdy nie mieszka w suchym — Słowa św. Augustyna: Anima certe, quia spiritus est, in sicco habitare non potest. [przypis tłumacza]

dusza opuszczać mnie zaczyna stąd, skąd właśnie u wszystkich ludzi zaczyna… — to znaczy od kończyn; naprzód sztywnieją palce rąk i nóg. [przypis tłumacza]

Dusza (…) z niechęcią oddala się od prawdy… — z Epikteta. [przypis tłumacza]

dusze ich będą (…) do najświętszych okolic nieba przeniesione, skąd po wiekach i czasach w ciała bez zmazy przesiedlone zostaną? Natomiast dusze tych, co na własne targnęli się życie, do najmroczniejszego podziemia zesłane… — „Według ich (faryzeuszów) nauki… wszystkie dusze są nieśmiertelne; ale tylko dusze ludzi sprawiedliwych przechodzą po śmierci w inne ciała, bo dusze złych na wieczne skazane są męki”, p. wyżej II, VIII, 14. [przypis tłumacza]

duszy (…) którą Tales (…) przypisywał nawet rzeczom pospolicie uważanym za martwe — Diogenes Laertios Tales z Miletu, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 24. [przypis tłumacza]

du Tillet ożenił się z córką hrabiego de Granville — [por.] Córka Ewy. [przypis tłumacza]

du Tillet — [por.] Córka Ewy, Cezar Birotteau etc. [przypis tłumacza]

Duum (…) nocent (łac.) — „Gdy patrzysz w chore oczy, zarazisz swe własne,/ Bo przez wpływ mnogo chorób udziela się ciału” (Ovidius, Remedia amoris, V, 615; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

dwa bydlęta ofiarne — jeżeli wróżby przy pierwszej ofierze wypadły niepomyślnie, składano drugą ofiarę. [przypis tłumacza]

dwadzieścia pistoli — Pistol wynosił wówczas 11 funtów; 20 pistoli = 220 funtów. [przypis tłumacza]

Dwaj najpotężniejsi monarchowie owego świata (…) — por. Próby, I, 30. [przypis tłumacza]

Dwaj poeci, Stracone złudzenia, Cierpienia wynalazcy — Cykl ten obejmują niektóre wydania Balzaca pod wspólnym tytułem Stracone złudzenia; w osobowym związku z tym cyklem pozostają dalej Blaski i nędze życia kurtyzany oraz Ostatnie wcielenie Vautrina. [przypis tłumacza]

Dwaj pretendenci do królestwa Tracji (…) — Tacyt, Roczniki, II, 65. [przypis tłumacza]

Dwa krzyże — Krzyż Chrystusa i dwóch łotrów (fragm. 841). [przypis tłumacza]

dwa potężne duchy, Spojone z sobą, stworzyły trzeciego — pomimo wyraźnego w dalszym ciągu odezwania się Demogorgona: „Jam twój syn, jako tyś synem Kronosa”, rozumieć należy, iż Zeus został jego ojcem pośrednio, przez „dziecię przeznaczeń” (the fatal-child). Co do Tetydy, poeta poszedł za podaniem niehomerycznym, podług którego Zeus nie poślubił Tetydy, lękając się groźby Fatum. [przypis tłumacza]

dwa razy więcej Żydów niż wyszło z Egiptu — dwa razy sześćset tysięcy. [przypis tłumacza]

dwa stoły — to znaczy Tora i bogactwo. [przypis tłumacza]

dwa tysiące — δισχιλίους (Niese), πεντακισχιλίους (Dindorf), stąd 5000 w przekładach. [przypis tłumacza]

dwa tysiące — δισχιλίους (Niese), τριςχιλίους (Dindorf), tria milia, dreitausend (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

dwie drachmy — δύο δραχμὰς. w Mt 17, 24: didrachmy (τὰ δίδραχμα). Ale podatek na świątynię pobierano w starej, świętej monecie; stąd owi mieniacze w świątyni Jerozolimskiej, wspomniani u Marka 11, 15 (Riehm I, 7a). [przypis tłumacza]

Dwie najdawniejsze księgi świata, to Mojżesza i Hioba; jeden żyd, drugi poganin — Hiob był z ziemi Hus blisko Arabii; tradycja uważa go za Araba. [przypis tłumacza]

dwieście pięćdziesiąt pięć tysięcy sześćset — εἰκοσιπέντε μυριάδας πεντακισχίλια ἑξακόσια (N), ἑξακισχίλια καὶ πεντακόσια (D), stąd u tłumaczów 256 500. [przypis tłumacza]

dwie sekty — Stoików i epikurejczyków. [przypis tłumacza]

Dwie siostry, mała i duża — petite vérole znaczy po francusku ospa; la grande vérole: przymiot, syfilis. [przypis tłumacza]

Dwie zatem fabuły części do rzeczonego celu zmierzają (…) a trzecią jest pathos — Przez to przeciwstawienie daje Arystoteles poznać, że pathos „do rzeczonego celu” nie zmierza, tj. nie sprowadza zwrotu niespodziewanego, a tym samym podziwu nie budzi, i że to część fabuły o znaczeniu podrzędniejszym. [przypis tłumacza]

dwóch filozofów — Epikur i Seneka. [przypis tłumacza]

dworzan — φίλων. [przypis tłumacza]

dworzaninem, fylarchą — dworzaninem: φίλον [dosł.: przyjacielem]; fylarchą: φύλαρχον [przywódcą plemienia, gr. fyle], tribus praefectum, Stammeshäuptling (Clementz) [pominięto tłum. rosyjskie]. [przypis tłumacza]

Dworzanin — [tu:] Dzieło Del Cortegiano, Baltazara del Castiglione. [przypis tłumacza]

Dwudziestu ośmiu [patriarchów] — chiń. ershiba zu, jap. nijūhasso. Dwudziestu ośmiu buddyjskich mnichów z Indii, których w tradycji chińskiego chan i japońskiego zen uważa się za tych, którzy nieprzerwanie przekazywali Dharmę Buddy aż do Bodhidharmy, który pierwszy przyniósł tę naukę do Chin. [przypis tłumacza]

dwudziestu sążni — ἐπ' ὀργυιὰς εἴκοσιν, in viginti ulnarum? (ulna, ὠλένη, łokieć), zwanzig Ellen? (Clementz). [sążeń: dawna miara długości, równa rozpiętości rozpostartych ramion, tj. ok. 1,8–2 m; red. WL]. [przypis tłumacza]

dwuobolówka — skutkiem ogromnego zubożenia obywateli pod koniec wojny peloponeskiej na wniosek Kleofona wypłacano uboższym po 2 obole (obol = 1/6 drachmy), począwszy od r. 410/9. Bywało nawet, że 4000 obywateli pobierało ten zasiłek. Rozdzielaniem jego zajmowała się specjalna komisja, na której czele stał w r. 406/5 Archedemos. Od dwuobolówki (diobelia) należy odróżnić „widowiskowe” (theorika), instytucję znacznie starszą. Mianowicie Perykles wprowadził ten zasiłek dla uboższej ludności, celem umożliwienia jej uczęszczania na widowiska teatralne. Płacono drachmę na trzy całodzienne przedstawienia sceniczne, odbywające się w święto Dionizosa. Później dawano na wszelkie większe uroczystości, nie tylko Dionizosa, co stało się klęską dla ateńskich finansów i uniemożliwiało wydatki na wojsko. [przypis tłumacza]

dwustu — διακοσίους, Hundert? (Cl.). [przypis tłumacza]

dwuznaczność: παρῴχηκεν δὲ πλέω νύξ (minęła większa część nocy) — Homer, Iliada X 252. Po słowach przytoczonych następują wyrazy: τῶν δύο μοιράων, τριτάτη δ' ἔτι μοῖρα λέλειπται. Tłumacząc zatem: „minęła większa część nocy niż dwie trzecie”, nie można tego pogodzić z dodatkiem, że jeszcze trzecia część pozostawała. Arystoteles wyjaśnia zatem: „z dwóch połówek nocy upłynęła część większa”, to jest cała połowa jedna, a z drugiej tyle, że razem wziąwszy wynosiło to dwie trzecie części całej nocy. O takim rozumieniu miejsca przytoczonego wiemy ze scholiów, gdzie zachowało się to wyjaśnienie z zaginionego pisma Arystotelesa Άπορηματα Όμηρικά [Kwestie Homeryckie]. [przypis tłumacza]

dybuk — dusza nieboszczyka nawiedzającego ciało człowieka żywego. [przypis tłumacza]

dybuk — dusza zmarłego, która wstąpiła w ciało żywego człowieka. [przypis tłumacza]

Dydona — królowa Kartaginy, bohaterka Eneidy, uchodziła w średnich wiekach za najwyższe wcielenie powabów niewieścich. [przypis tłumacza]

Dyjagoras [dziś popr. Diagoras] — poeta dytyrambiczny, którego wypędzono z Aten za bezbożność: Ksantias ironizuje. [przypis tłumacza]

Dykcjonarz muzyczny — co do tego szczegółu, podejrzliwość pisarza niezupełnie była urojeniem; istnieją dokumenta, świadczące, iż autorstwo muzyczne R. podawane było złośliwie w wątpliwość. (J. J. Rousseau raconté par les gazettes de ton temps). [przypis tłumacza]

dykduk — gramatyka (hebrajska). [przypis tłumacza]

dylemat — wniosek w następującej formie: „Jeżeli jest A, to jest albo B, albo C. Nie ma ani B, ani C. Więc nie ma A”; przenośnie: zakłopotanie. [przypis tłumacza]

Dystros — marzec, rok 68 n.e. [przypis tłumacza]

dytyramb na cześć kartezjanizmu — Bardzo interesujące oświetlenie stosunku Encyklopedystów do Descartes'a stanowią uwagi zamieszczone w „urzędowym” ich organie (Correspondence litteraire, T. 6) z okazji konkursu Akademii na Pochwałę Descartes'a, ogłoszonego w r. 1765. Z łatwo zrozumiałym brakiem perspektywy uwydatnia się w tych uwagach połowiczne tylko poczucie pochodności i synostwa filozofów XVIII w. w stosunku do Descartes'a, na pierwszy plan natomiast występują dzielące ich różnice; jest dla nich w Kartezjuszu o wiele za dużo metafizyki, nie mogą mu darować jego „spirytualizmu”, jego dowodu o istnieniu Boga, etc. etc. [przypis tłumacza]

dżinny (arab.) — według wierzeń mahometańskich, są to duchy mogące przybierać postać ludzką lub zwierzęcą. [przypis tłumacza]

Dzapatas — wyraz ten oznacza: wilk, dziś zwie się ta rzeka Zab-Ala (Wielki Zab). [przypis tłumacza]

Dzbany — do rzeki, ale skorupy rozbitego dzbana, dokąd? — To znaczy, że całe dzbany nosi się do rzeki, żeby naczerpać wody. Tak samo widzący idą zobaczyć cesarza, ale dokąd idzie ślepiec? [przypis tłumacza]

Dzewsa Kasiosa — od góry Kasios (El-Katieh) [Dzews: Zeus, najważniejszy spośród bogów olimpijskich; bóg nieba i ziemi, władający piorunami]. [przypis tłumacza]

Dziadkowi Werusowi itd. — należy rozumieć: winienem, zawdzięczam, przypisuję. [przypis tłumacza]

Dziadów… święta — trzeci dzień Anthesteriów, poświęcony Hermesowi, w którym garnki napełnione potrawami ofiarowano duszom zmarłym; a zatem to, co nasze Dziady (Zaduszki), obchodzone jednak bardzo wesoło, pląsami i sobótką. [przypis tłumacza]

Działanie wspomnianego pierwiastka tłumaczy wszystko (…) włącznie do zadziwiających skutków, wywołanych przez choroby wyobraźni — Autor ulega tutaj skłonności, panującej w w. XVIII, kiedy przypuszczano, że istnieje w mózgu oznaczone miejsce (tzw. „mięsień mózgowy”), skąd biorą początek najważniejsze czynności duchowe. Jest to jak gdyby niewyraźny ślad „pierwiastka poruszającego”, jednocześnie zaś uzmysłowienie pewnej abstrakcji psychologicznej. Zresztą wiadomość o ἑνορμων zawdzięcza de la Mettrie zapewne nie tzw. „pismom Hipokratesa”, lecz Abrahamowi Kaau-Boerhaave'owi, siostrzeńcowi znakomitego mistrza lejdejskiego i autorowi dzieła Impetum faciens dictum Hippokrati (Lugd. Bat. 1745). Nerwy ruchowe i czuciowe, różniące się między sobą pod względem anatomicznym są, według tego badacza, czynnikami wszystkich przebiegów fizycznych i duchowych (actionem motus et sensus fieri per diversos nervos, distinctos plane neque unquam aut usquam confudendos). Czynnikiem życia nie jest jednak ani ciało, ani dusza, jeno trzeci, pośredniczący pierwiastek, mianowicie wspomniane impetum faciens, czyli ἑνορμων Hipokratesa. [przypis tłumacza]

Dział pierwszy w tłumaczeniu kończy się na fragmencie 52 — Fragmenty 53–59 zawierają uwagi stylowe poparte francuskimi przykładami, a tym samym w przekładzie tracące rację bytu. [przypis tłumacza]

dzianet — ein Pferd edler Rasse. [przypis tłumacza]

dziękczynne za nie nabożeństwa i procesje — obchody i pochody osładzały Ateńczykom gorycz położenia. [przypis tłumacza]

dziękował wojskom za to, że były mu w czasie całej wojny tak oddane… — oratio obliqua, którą Henkel i Clementz zamieniają na oratio recta. [przypis tłumacza]

„Dzieciątko moje, synu, przybywaj…” — prawie dosłowna parodia z Hekaby Eurypidesa w. 172. [przypis tłumacza]

dziecię — τέκνον, filius, Kind (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

dzieci porzucone przez kupców (…) jeńców porzuconych z powodu starości — ze zdobytych miast sprzedawano w niewolę całe rodziny. Kupcy handlujący niewolnikami nie brali ze sobą małych dzieci i starszych ludzi, jeżeli widzieli, że transport się nie opłaci. Porzucali więc dzieci w obozie, zostawiali i starców, a odjeżdżali z towarem, który rokował pewny zysk. [przypis tłumacza]

Dzieła filozoficzne (…) 1751 (…). Wydanie to należy dziś (…) do rzadkości bibliograficznych — Bibliographie Instructive (rozdz. De la Jurisprudence) powiada o nim, co następuje: „wydanie to jest najbardziej cenione, egzemplarze zaś jego nie należą do pospolitych”. [przypis tłumacza]

dzieło przechodzące najśmielsze nadzieje — prócz dzieła niniejszego znajduje się dokładny opis świątyni Heroda w Starożytnościach XV, XI, 3–5 i w Misznie Midot. „Kościół na kształt zamku, własnymi murami, misterniej i warowniej nad inne obwiedziony. Same krużganki, którymi się otaczał, wyborną dla niego twierdzą”, oto prawie wszystko, co pisze Tacyt (Dzieje V, 12). [przypis tłumacza]

dzieło to — Montaigne ma tu na myśli traktat O dobrowolnej niewoli, którego zamieszczenia, mimo poprzedniej zapowiedzi, uważa za właściwsze poniechać. [przypis tłumacza]

Dzieło to [„Studium o rewolucjach”], owoc gorzkich refleksji nad ludzkością — bieg myśli, jaki nasunęły Chateaubriandowi okrucieństwa rewolucji, pokrewny jest z ideologią bolszewizmu zawartą w utworze Rostworowskiego Miłosierdzie. „Postęp nie istnieje, nie warto robić rewolucji, pragnienie poprawy losu jest złudą, historia kręci się ciągle w kółko”. A przyszłość? Później ujrzy ją Chateaubriand w religii; obecnie odpowiada: „Nie wiem; to, co widzę w historii, to karuzela barbarzyństwa i szaleństwa. Zapewne będzie tak zawsze”. [przypis tłumacza]

dzieło z rodzaju tych, jakie czynił jeszcze nieboszczyk Dedalus — surowe, barbarzyńskie. [przypis tłumacza]

dzielę sąd Izokratesa, który radził Nikoklesowi (…) — por. Isocrates, Oratio ad Nicocles. [przypis tłumacza]

dzielić (…) moralność na czworo — Był to klasyczny podział dawnej filozofii: roztropność, umiarkowanie, sprawiedliwość, siła duszy. [przypis tłumacza]

dzieli nas od króla spławna rzeka Tygrys — Klearch myli się; mógł to być jakiś kanał, a nie rzeka Tygrys. [przypis tłumacza]

dzielnicę dokoła świątyni — τὰ περὶ τὸ ἱερὸν, por. I, VII, 4, uwaga. [przypis tłumacza]

Dzień (…) do połowy swój żywot zakończył — widocznie rzecz dzieje się około południa. [przypis tłumacza]

dzień „pogrzebać” — my mówimy o „zabiciu czasu”, tu jest obraz „pogrzebania” dnia, razem z jego „śmiercią”, „spaleniem na stosie” itd. [przypis tłumacza]

Dzień Postu Estery — po wydaniu przez Hamana dekretu o wymordowaniu Żydów, Estera postanowiła udać się z interwencją do króla Achaszwerosza. Wcześniej jednak czyn ten poprzedziła postem, który jest obchodzony nadal przez pobożnych Żydów. [przypis tłumacza]

dzień (…) przewrotny, przeciwny — dies pervorsus atque advorsus. [przypis tłumacza]