Przypisy

do doskonałości człowieka — ideałem greckim jest mąż „piękny i dobry” (kalós k'agathos, por. angielskiego dżentelmena), jemu przeciwstawia się niewolnika, istotę duchowo skutkiem wychowania i urodzenia małowartościową. [przypis tłumacza]

do drugich [miast] sprowadza na powrót wygnane stronnictwa — oligarchiczne; dzisiaj do zmiany orientacji w polityce zagranicznej wystarcza dymisja jednego ministra. [przypis tłumacza]

do Galii — εἰς Γαλλίαν (Niese), Ἱϲπανίαν (Dindorf); w Starożytnościach XVIII, VII, 2 do Lugdunu (Λούγδουνον), w Galii. Rok 39 n.e. [przypis tłumacza]

do głównej kwatery — Aleksandra Wielkiego w Azji. [przypis tłumacza]

dogmata i mathemata — gr. δόγμα od δοκέω: mniemam; gr. μάθημα od μανθανω: uczę się, poznaję. [przypis tłumacza]

Dogmat Hegezjasza (…) — por. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 95. [przypis tłumacza]

do gór — Góry Menalijskie (Majnalon [częściej: Majnalos]). [przypis tłumacza]

do górnego pałacu — to znaczy do pałacu Heroda w Górnym Mieście. [przypis tłumacza]

do godziny piątej — tj. jedenastej przed południem. [przypis tłumacza]

do granicy Tracji — Tracja Bityńska, czyli kraj Bitynów. [przypis tłumacza]

do grobowisk — ἐπὶ τὰς θήκας. [przypis tłumacza]

do grobu iść należało † Gdybym nawet tu — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty, εὐκλεῆ θάνατον † εἰ δεῖ μὴ (N), εὐκλεᾶ θάνατον. Εἰ δέ, bez μὴ (D). [pominięto tłum. na rosyjski i komentarz do niego]. [przypis tłumacza]

do Hiszpanii (…) sprawy rodzinne — chodziło o siostrę pisarza uwiedzioną przyrzeczeniem małżeństwa przez niejakiego Clavijo. Beaumarchais opisał później w swoich Memoriałach całe zdarzenie i swoją interwencję w sposób tak żywy i dramatyczny, iż opis ten stał się natchnieniem Wolfganga Goethego (1749–1832) do jego tragedii Clavigo. [przypis tłumacza]

do hrabiny de P*** (…) To nazwisko odświeżyło we mnie cały gniew (…) — patrz List LXX. [przypis tłumacza]

do jego cudów — Chrystusa. [przypis tłumacza]

Do Jejmości — Madame, urzędowy tytuł żony królewskiego brata. Żona księcia orleańskiego, brata Ludwika XIV a protektora trupy Moliera, Henryka angielska, liczyła wówczas lat 19. [przypis tłumacza]

dokąd zaś wyślecie generała, pustą uchwałę i krasomówcze obietnice, nie dzieje się nic należytego, wyśmiewają się nieprzyjaciele, sprzymierzeńcy są w śmiertelnym strachu przed takimi wyprawami — złośliwość Demostenesa powtórzył Temistios w aluzji do soldateski rozwielmożnionej po garnizonach, stacjonowanych wzdłuż limesu rzymskiego w IV w. po Chr. [przypis tłumacza]

do karety, a położywszy ją, osłonili oponą — kareta ma budkę z zasłonami, które można zsuwać i rozsuwać jak firanki. [opona (daw.): zasłona, ozdobna tkanina okrywająca coś; red. WL]. [przypis tłumacza]

do Keramejskiej Zatoki w Karii — Karia: południowo-zachodnia część Azji Mniejszej, między Jonią a Licją; Zatoka Keramejska: na południe od Halikarnasu. [przypis tłumacza]

Dokładniej pomówię o tym w innym miejscu — patrz niżej III, X, 7. [przypis tłumacza]

dokonasz pięknych i wspaniałych czynów, a ja okażę się jeszcze o wiele więcej poważana i wspanialsza z powodu mych darów — sława twych czynów i mnie, twą opiekunkę, swym blaskiem opromieni, doda mi powagi i znaczenia. [przypis tłumacza]

do Krezusa, króla Lidyjczyków — po upadku Asyrii istniały na Wschodzie cztery wielkie monarchie: egipska, medyjska, chaldejska, czyli nowobabilońska, oraz lidyjska, w zachodniej części Azji Mniejszej (z najeźdźczym, dzikim ludem Kimmerów walczą królowie Gyges, 662 r., Ardys, 646 r., Sadyattes. Syn jego Alyattes (617–560) wypędził Kimmerów zupełnie i opanował przednią część Azji Mniejszej. W 590 r. wybuchła wojna z Kyaksaresem medyjskim. Bitwa z 28 maja 585, nierozstrzygnięta, doprowadziła do uznania rzeki Halys jako granicy między Lidią a Medią. Za syna Alyattesa, Krezusa, 560–546, stoi Lidia u szczytu potęgi). [przypis tłumacza]

doktor nawarski — tj. doktor Kolegium Nawarskiego w Paryżu. [przypis tłumacza]

doktor Ralf — jest oczywiście fikcyjną osobistością. Wolter wydawał wszystkie swoje pisma filozoficzne bezimiennie, aby uniknąć prześladowań. Że ostrożność ta była usprawiedliwiona, dowodzi, iż w tymże samym roku 1759 Kandyd został spalony w Genewie na rozkaz Rady, ręką kata. [przypis tłumacza]

doktor Sorbony — Mistrz Jehan Michel, zmarły w 1493 r. [przypis tłumacza]

Doktrynal — wierszowana gramatyka łacińska dla początkujących, rozpowszechniona między XIII a XVI w. w całej Europie. [przypis tłumacza]

doktryna (z łac. docere: nauczać) — oznacza tu naukę stosowaną, zawierającą prawidła użycia pewnych wiadomości, pewnych zasad w poszczególnych wypadkach czy to w rozwinięciu myśli, czy też w życiu praktycznym. W dalszym ciągu będę ten wyraz wprost przez wyraz „nauka” przekładał, rozumiejąc przez nią zawsze naukę stosowaną; gdyż dla teoretycznej zachowuję wyraz „umiejętność” (die Wissenschaft). [przypis tłumacza]

dołączał do swych sił napotykane oddziały — wyżej wspomniane kontyngenty eolskie i jońskie, które szły na południe do Efezu. [przypis tłumacza]

dołożyłem (…) wszystkich możliwych starań, aby dobrze odróżnić charakter obłudnika od człowieka naprawdę pobożnego — Co do tego można by mieć pewne wątpliwości: Molier odróżnia wprawdzie te dwa typy, ale czyni to nie tyle w samej sztuce, ile we wstawionej tyradzie Kleanta; co do samej sztuki, to jeżeli prawdziwą pobożność ma reprezentować Orgon, nie można powiedzieć, żeby obraz był korzystny. [przypis tłumacza]

do lekarza Filotyma przyszedł z palcem do opatrzenia (…) — Plutarch, O sposobie odróżnienia (…), 31. [przypis tłumacza]

Dolina Cierni — Ἀκανθῶν αὐλῶν. [przypis tłumacza]

dolina Kedron — φάραγξ Κεδρὼν; nazwa kotliny i potoku dnem jej płynącego, który już za czasów Jezusa zwany był potokiem zimowym, bo letnią porą całkiem wysychał. LXX i J 18, 1: Κεδρὼν; קִדְרוֹן (2 Sm 15, 23 etc.). W niektórych miejscach dno dzisiejsze doliny podniosło się o stóp nad poziom dawny. Dolinę tę zwano później także Doliną Józefata, a żydzi, muzułmanie i chrześcijanie wierzą, że tu odbędzie się Sąd Ostateczny (Jeho szafat: Jahwe sądzi)). Był to publiczny śmietnik, stąd z doliną tą związało się pojęcie brudu, do tego przyplątało się pojęcie ognia, może dlatego, że wielokrotnie palono tu bożków pogańskich („I potłukł bałwana najsprośniejszego i spalił u potoku Cedron”, 1 Krl 15, 13, Wujek; nie „u potoku Cedron”, lecz „w dolinie Cedron”: arab. Wadi en-Nar, dolina ognia). W ten sposób wytworzyła imaginacja chrześcijańska „piekło”, jako siedlisko ognia i brudu. [przypis tłumacza]

Dolina Tyropojon — τῶν τυροποιῶν φάραγξ, właściwie: dolina wyrabiaczy serów. [przypis tłumacza]

Doliny gnębił Potop z Błyskawicą — Ksenofont wspomina o pięciu potopach. Tu może aluzja do potopu Deukaliona, jakkolwiek późniejszego (Deukalion był synem Prometeusza). [przypis tłumacza]

Dolona, „który z postaci był szpetny” — Homer, Iliada X 316. [być może Arystoteles odnosi się do problemu wynikającego z mniemanej nieforemności ciała Dolona w połączeniu w występującym w tym samym wersie stwierdzeniem, że był szybki w biegu; red. WL] [przypis tłumacza]

Dolopowie — lud zamieszkujący góry między południowymi kończynami Epiru i Tesalii. [przypis tłumacza]

Dolus (…) requirat (łac.) — „Zdrada czy męstwo, wszystko dobre przeciw nieprzyjacielowi” (Vergilius, Aeneida, II, 390; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

do Masady — p. w. VII, 2, które to miasto już było w rękach powstańców. [przypis tłumacza]

do Meliteny — Μελιτηνὴ (Tacyt, Roczniki XV, 26: „ściągnął też do kupy pod Melitenę piętnasty świeżo przyprowadzony”, tj. pułk), kraina żyzna, za czasów Strabona jeszcze bez miast; pierwsze miasto wspomina Tacyt i zna już nazwę Melitene; dziś Malathija w Kurdystanie w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Domicjan zwany Łapimuchą — Wedle Swetoniusza. [przypis tłumacza]

Domicjusz — Δομετίῳ (N), Δομιτίῳ (D). [przypis tłumacza]

Domicjusz Sabinus — Δομέτιος (N), Δομίτιος (D), chiliarcha (trybun) p. III, VII, 34. [przypis tłumacza]

Dominus actuum coniugalium; Non potest compensari (łac.) — Cytaty z roztrząsań kazuistycznych, czy żona ma obowiązek oddać mężowi zyski czerpane z rozpusty. (Accipit uxor lucrum ex adulerio, teneturne marito restituere?). [przypis tłumacza]

Dominus scit (…) vanae sunt — Biblia, Ps 94 (93):11. [przypis tłumacza]

Dominus (…) sunt — Psalm 93: 11. [przypis tłumacza]

Domitosque (…) veteris — Horatius, Odae, II, 12, 6. [przypis tłumacza]

Dom Ludwik la Taste — benedyktyn, biskup betlejemski rodem z Bordeaux, zmarły w r. 1754, utrzymywał wbrew autorom występującym w obronie konwulsji i innych rzekomych cudów wydarzających się w owym czasie gromadnie w Paryżu, że diabły mogą sprawiać dobroczynne cudy i cudowne uleczenia, aby wodzić ludzi na pokuszenie. Cała ta kwestia była w owej epoce bardzo aktualna. [przypis tłumacza]

Dom mego ojca daje ci przewagę — Antoniusz kupił był na licytacji dom Gnejusza Pompejusza (Plut., rozdz. 10). Rzymianie oburzali się na to, że budynek, w którym niegdyś mieszkał mąż tak czystych obyczajów, rozbrzmiewa po zmianie pana wrzawą rozpustnych uczt, pełen jest aktorów, kuglarzy i opojów (Plut. 21). Uszczypliwy dowcip Pompejusza na temat domu u Plutarcha, w rozdz. 33. [przypis tłumacza]

domniemanemu p. Charpowi — „Spór” z M. Charpem, figurującym na karcie tytułowej pierwszego wydania Historii naturalnej duszy w charakterze jej autora, a będącym właściwie „alter ego” de la Mettriego, jest oczywiście jednym z licznych sposobów ukrycia swego autorstwa, praktykowanych przez twórcę Człowieka-maszyny. [przypis tłumacza]

Do Montpippeau y do Ruclu… — miejscowości opodal Paryża. [przypis tłumacza]

do motyki podobnego toporka — σκαλίσ, więc właściwie tylko „motyka”, ale w tym wypadku idę za Clementzem (einer Hacke ähnmlichen kleinen Axt) i Henklem [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

domownicy — służba, niewolnicy. [przypis tłumacza]

domu, należącego do twego wuja — wyżej wspomnianego Charmidesa. Ojciec Glaukona już umarł, matka wyszła za mąż powtórnie. [przypis tłumacza]

dom, w którym utrzymują dość nędznie około trzystu osób — przytułek dla trzystu niewidomych, tzw. Quinze-Vingts. [przypis tłumacza]

dona superrogationis — nadliczbowe dobre uczynki. [przypis tłumacza]

Donat — Donatus, gramatyk z IV wieku. [przypis tłumacza]

donatem — gra słów na czasowniku dawać i tytule znanej gramatyki łacińskiej [łac. dono znaczy dawać; Red.WL]. [przypis tłumacza]

Donatyści — Aluzja do sporu św. Augustyna z donatystami. [przypis tłumacza]

Don Kichot bez Sanchy — Avellaneda ogłosił w r. 1614 mało wartościowy utwór zawierający dalszy ciąg przygód Don Kichota. [przypis tłumacza]

do Ofli — p. II, XVII, 9, uwaga. [przypis tłumacza]

do ogrodu Heleny Gray — patrz: Ania z Avonlea. [przypis tłumacza]

Do ogrzanej gospody chodź, lub do kowala… — od w. 493 poczyna się opis srogiej zimy w górach, jeden z najbardziej malowniczych. Ubodzy ludzie w braku własnego ogniska dla ogrzania chronili się do gospód lub do kuźni kowalskich. [przypis tłumacza]

do ostatnich granic — Cała ta scena jest w istocie niesłychanie brutalna i drastyczna, zwłaszcza na tle ówczesnej konwencji scenicznej [przypis tłumacza]

do państwa cieni — καθ'ᾅδου [do Hadesu, podziemnej krainy umarłych], Szeol, שְׁאוֹל (Pwt 32, 22). Wujek: piekło. [przypis tłumacza]

dopatrywał się śmiertelnej herezji w jednej literze umieszczonej zamiast drugiej, z winy i niedbalstwa drukarzy — Rabelais ma tu na myśli ową grę słów âne zamiast âme, kilkakrotnie powtarzającą się w III księdze. Przypierany przez wrogów, Rabelais złożył ten koncept na niedbalstwo drukarzy. [przypis tłumacza]

Dopiero teraz na płacz wam się zbiera? — nie było jeszcze powodu do rozpaczy, od wydania do wykonania wyroku była daleka droga. Przyjaciele mogli mieć nadzieję, że uda im się ułatwić Sokratesowi ucieczkę z więzienia. Ksenofont przedstawia tu ich rozpacz i żal prawdopodobnie pod wpływem lektury Platońskiego Fedona, który opowiada o ostatnich chwilach mędrca, o żalu uczniów, a pogodzie ducha mistrza. [przypis tłumacza]

Dopóki okręt trzyma się na wodzie… — sławne porównanie państwa do okrętu, wcześniej jeszcze znane z poety Alkajosa, potem z Horacego; zna je grecki retor z IV w. po Chr., Temistios; w naszej literaturze spotyka się je między innymi w drugim Kazaniu sejmowym Skargi i w Testamencie Słowackiego. [przypis tłumacza]

Dopóki pewna liczba zebranych ludzi uważa się za jedno ciało, ma tylko jedną wolę… — rozdział ten, nie wnosząc nic nowego do pojęcia woli powszechnej, podkreśla jej ściśle racjonalistyczny charakter. Nie jest ona ani faktyczną wolą obywateli, ani też nie musi pokrywać się z tekstem uchwalonych ustaw. Jest jedynie wyrazem idealnej korzyści całości społecznej, korzyści, która może być zawsze rozumowo odkryta i która istnieje zawsze jako pewna idealna, obiektywna wartość, niezależnie od subiektywnych poglądów i pragnień jednostek. A nawet każdy, byleby umiał wyzwolić się od egoistycznych czy partyjnych pobudek, może korzyść tę spostrzec, co więcej, wolę jej w sobie poczuć i w ten sposób zrealizować idealny byt woli powszechnej. [przypis tłumacza]

(…) do podpisania umowy. Przypilnuj warunków i klauzul (…) — chodziło o podpisanie kontraktu nowego mieszkania panny de Lespinasse, którego wszakże nie zdążyła już objąć. [przypis tłumacza]

do podtrzymywania rządu przeciwko narodowi, jak to czyni obecnie w Wenecji Rada Dziesięciu — Rada Dziesięciu była trybunałem inkwizycyjnym dla spraw politycznych i władzy nieograniczonej. Kierowała również policją polityczną. Dzięki grozie, jaką rozszerzała, była jedną z najsilniejszych podpór oligarchicznej konstytucji. [przypis tłumacza]

do podziemnych chodników świątyni — εἰς τοὺς ὑπονόμους τοῦ ἱεροῦ. P. wyżej IV, V, 4, uwaga do słów „z góry w dolinę”. [przypis tłumacza]

do przedmieścia — τὸ προάστειον, u Dindorfa τὸ προσάρκτιον, ad urbis partem borealem. [przypis tłumacza]

do Przybytku — Świątynia to τὸ ἱερόν, rozumieć należy cały obszar jej, wszystkie zabudowania razem; ὁ ναός, Przybytek, świątynia właściwa, gmach główny; τό ἅγῐον natomiast oznacza Święte Świętych, w gmachu głównym, do którego nikomu nie było wolno wchodzić prócz arcykapłana. [przypis tłumacza]

do Przybytku — τοῦ ἁγίου, właściwie: Święte. Tu Flawiusz używa przeważnie określeń w sposób następujący: τὸ ἱερόν = świątynia (jak zwykle, oznacza całość), τὸ ἅγῐον = Przybytek wraz z dziedzińcem wewnętrznym (Święte), τὸ νεώς (att.) albo ναός = sam Przybytek, τοῦ ἅγῐον ἁγίου = Święte Świętych (Sanctissimum). Rzecz prosta, że wszelki terminus technicus hebrajski w przekładzie greckim stałość swą tracić musiał, nawet pod piórem jednego i tego samego autora. Sprawdziwszy tekst z różnymi źródłami, planami etc. postanowiłem iść nie za słowami, ale za myślami autora, aby być bliżej i samego tekstu i historycznej prawdy, a jeśli pobłądziłem, niech krytyka mnie sądzi. [przypis tłumacza]

Dora — Δορίς. [przypis tłumacza]

do Rafanei — ἐν Ῥαφανέαις, miasto syr. prow. Kassiotis na północnym krańcu Libanu. [przypis tłumacza]

Dor — Δώρα, דֹ֣אר (Joz 17, 11 etc.); dzisiejsza wioska Tantura (Tortura, Dandora) 1200–1500 mieszkańców, w odległości około 5 godzin od Hajfy, nad morzem, w kierunku południowym. [przypis tłumacza]

Dormi secure — zbiór kazań na dnie świąteczne. [przypis tłumacza]

Do rodzinnego miasta męża w koczybryku (…) rozrywek tyle — Ten ustęp sławny jest w literaturze jako pierwszy może rodzajowy obrazek życia prowincji. [przypis tłumacza]

Dorowie: mianowicie w komedii Megarejczycy — Po upadku tyrana megarejskiego, Teagenesa (ok. 590 p.n.e.), przyszło tam wkrótce do rządów demokratycznych, podczas których wystąpił jako twórca komedii Susarion; około r. 576 przeniósł się do Ikarii w Attyce. [przypis tłumacza]

Doryno! — Od pierwszego wejścia Orgona z roztargnienia, z jakim wita się ze szwagrem, widać, że to jest człowiek opanowany jedną myślą, który nie chce o niczym słyszeć, póki się nie zaspokoi w tej mierze. [przypis tłumacza]

do rzeki — jest to rzeka Paktolos, wypływa z gór Tmolos (dziś Sarabat); płynie przez miasto, a wpada do rzeki Hermos [ob. Gediz]; sławna ze złotego piasku, w który miała obfitować. [przypis tłumacza]

do świątyni i nakazali im jak w teatrze — εις το ιερον, περιθέντες δ' αυτοις ὥσπερ ἐπί ακηνης, słów tych nie ma w edycji Dindorfa, a zatem i u tłumaczów. [przypis tłumacza]

doświadczenie — Expérience, co niektórzy komentatorowie uważają za pomyłkę, czytając, iż ma być espérance: nadzieja. [przypis tłumacza]

Doświadczenie jest poznawaniem empirycznym (…) — ustęp od: „Doświadczenie jest poznawaniem (…)” do: „(…) o koniecznym powiązaniu spostrzeżeń” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

do Skały Gołębiej — ἄχρι τῆς Περιστερεῶνος πέτρας; mniemają, że mowa tu o tak zwanych Grobowcach Proroków, czyli o Małym Labiryncie, na Górze Oliwnej. [przypis tłumacza]

doskonałą piękność Wenery, podniesioną jeszcze przez skromność nad wyraz powabnej kobiety — dosłownie w tekście: „la perfection dela mère des amours embelie de tout ce que la pudeur répand de charmes sur les attroits d'une belle femme”. Niech ten zwrot służy zarazem za próbę stylu Casanovy, niedającego się utrzymać w pełnej czystości w przekładzie polskim, a osobliwie w skrótach, którymi się tu nader często posługujemy. [przypis tłumacza]

do Somorry — Σομόρων (N), Σομόρρων (D). Krytyka sądzi, że Γ zamieniono na Σ. [przypis tłumacza]

do społeczności, która jest bądź powszechna, bądź szczególna — to znaczy społeczność ogólnoludzka i społeczność polityczna (poszczególne państwo). [przypis tłumacza]

Dostając na biesiadach podwójną część — zwyczaj spartański. [przypis tłumacza]

dostał puchliny wodnej i gnojem okryty… — ciepło gnoju miało wedle lekarzy starożytności wysuszać wodę w ciele. [przypis tłumacza]

dostawili na Akropol więcej niż dziesięć tysięcy talentów — tu Perykles przeniósł skarb związkowy z wyspy Delos. [przypis tłumacza]

do stolicy — dodatek tłumacza. [przypis tłumacza]

do swej tetrarchii — do Perei. [przypis tłumacza]

doszli do rzeki Fasis — w styczniu roku 400. [przypis tłumacza]

Doszliśmy z ogólnych stosunków, że monarchia odpowiada jedynie wielkim państwom — koniec rozdz. III, księgi III. [przypis tłumacza]

dotarli do lewego skrzydła — przeciwników, nie swego. [przypis tłumacza]

do Tarsu — Ταρσὸς, Juliopolis za Juliusza Cezara, dziś Tersus albo Tarso (45 000 mieszkańców). Stąd pochodził apostoł Paweł (Dz 9, 11: „Wstań a idź na ulicę, którą zowią prostą, a szukaj w domu Judy Szawła imieniem Tarseńczyka”). [przypis tłumacza]

Do tego, który nie miał szaty godowej, tak samo — Mt 22, 12. [przypis tłumacza]

dotyczy (…) dietetyki — dietetyka jest to nauka o korzystnym dla zdrowia sposobie życia. [przypis tłumacza]