Przypisy

chawerim — towarzysze, określenie stosowane przez faryzeuszy. [przypis tłumacza]

chcąc im przysporzyć (…) bogactwa — widocznie zdobywca otrzymywał pewien udział w łupie. [przypis tłumacza]

chcąc stanąć przed naszym zgromadzeniem — wojsko jako całość stanowi demokratyczną gminę. [przypis tłumacza]

chcąc zostać sprzymierzeńcami Lacedemończyków, zatrzymując mury warowne i Pireus — czyli, innymi słowy, chcą uznać hegemonię Sparty, a zachować swą niezależność, której gwarancją są długie mury i obwarowany port Pireus. [przypis tłumacza]

chcę, byś nieustannie bawił tylko przy niej — Molier pamięta, by tym komicznym rysem farsowego rogacza złagodzić wrażenie tragizmu, które powiało na chwilę przez scenę. Tak samo bluźnierstwo Tartufa: „Wola niebios we wszystkim” złagodzone będzie komicznym wrażeniem wykrzyknika Orgona: „Biedaczek”, który jest niby echem sceny z I-go aktu. Widzieliśmy właśnie „biedaczka” przy robocie! [przypis tłumacza]

Chcę mówić z Cehmeną — Alcest powziął postanowienie ucieczki od świata i po ostatnich zapewnieniach Celimeny wierzy naiwnie, że ona podąży za nim. [przypis tłumacza]

Chcę rozwiązać się (…) i być z Jezusem Chrystusem — Biblia, Flp 1:23. [przypis tłumacza]

Chcę wierzyć, że nic złego pod tym się nie skrywa — Pani Pernelle przemawia tu znamiennym językiem dewotek. [przypis tłumacza]

Chce na gardle pokarać tego ze setników swoich, co Pompejusza zamordował — w rzeczywistości Antoniusz może nawet sam wydał rozkaz zgładzenia Sekstusa, który schronił był się do Azji, ażeby uniknąć pościgu Cezara, bo ten nie śmiał zapuszczać się w kraje będące pod zarządem Antoniusza. Ale wedle Appiana Pompejusz prowadził politykę bardzo dwulicową: zapewniał triumwira o swej przyjaźni, a równocześnie porozumiewał się z Partami i zbierał wojsko. Po kilku utarczkach dostał się w ręce Titiusa, oficera Antoniusza, a ten kazał go w Milecie udusić. Być może, iż taką instrukcję dał mu na swoją rękę Plankus, naczelny wódz triumwira w prowincji Azji, ale nie jest wykluczone, że Antoniusz umyślnie rzecz tak urządził, aby zachować pozory. [przypis tłumacza]

chce ograniczyć w prawach obywatelskich — w razie zasądzenia na grzywnę przechodzącą zdolność płatniczą skazanego stawał się skazany dłużnikiem państwowym i nie mógł wykonywać praw obywatela. [przypis tłumacza]

Chcesz coś jeszcze? — zwykły naówczas zwrot na odchodnym. Odpowiadano krótko (często samym gestem): „nic”, ale u Plauta następuje najczęściej obszerniejsza komiczna odpowiedź. [przypis tłumacza]

Chcesz (…) zdolny. — Jest to owa stanowcza rozmowa, do której gotował się Alcest w I akcie. Obfity materiał do niej znalazł zapewne Molier w swoim domowym pożyciu, gdyż dla tego geniusza komedii wszystko było materiałem twórczym, nawet własne najkrwawsze bóle. Osobliwej zaprawy nadaje tej scenie okoliczność, iż w czasie wystawienia Mizantropa stosunki między małżeństwem były tak naprężone, że rozmawiali z sobą jedynie na scenie. Jak wspomniałem, Molier grał Alcesta, żona jego Armanda, Celimenę. [przypis tłumacza]

Chciała, by Bóg jej takiego dał męża — wiersz może także znaczyć: Chciała, by Bóg ją takim mężem stworzył. [przypis tłumacza]

Chciałbym słyszeć… — Plautus każe Palestriononowi przeegzaminować obie kobiety, głównie ze względu na publiczność, by ta jak najdokładniej była zorientowana w całym pomyśle podejścia. [przypis tłumacza]

Chciałbym teraz treściwie raz jeszcze przejść jego zalety… — wielu uczonych odmawia Ksenofontowi autorstwa tego ustępu, sądząc, że rozdział X stanowi odpowiedni koniec pochwalnej mowy. [przypis tłumacza]

chciałbym wiedzieć, że i dawanie dobrych rad wyjdzie na korzyść dobremu doradcy — stronnictwo rozwagi było ciągle jeszcze przemożne. [przypis tłumacza]

chciał na siebie sądu natychmiast, zaraz po podniesieniu przeciw niemu obwinienia o bluźnierstwo… — na krótko przed wyruszeniem floty na Sycylię pod wodzą Alkibiadesa i Nikiasza, połamano jednej nocy w Atenach wszystkie hermy (posągi Hermesa). To świętokradztwo wywołało postrach i oburzenie. Posądzano Alkibiadesa o współudział w tym czynie i podniosły się oskarżenia, że szydzi z misteriów eleuzyńskich, naśladując je po pijanemu. Podsycali oburzenie jego polityczni rywale z demokracji, chcąc pozbyć się zdolniejszego współzawodnika. Alkibiades żądał procesu natychmiast, ale nikt z przeciwników nie wystąpił; oskarżono go zaocznie, gdy odpłynął. Rządowy okręt „Salamina” miał go z rozkazu ludu ateńskiego sprowadzić z powrotem z Sycylii do Aten. Tymczasem w drodze Alkibiades uciekł do Sparty. Skazano go zaocznie i imię jego wyklęto. [przypis tłumacza]

chciał zwołać kapitułę (…) dręczą się ninie — Kapituła ma oznaczać zwołany przez Juliusza II Sobór w Pizie (1510), z którego zdaniem wojowniczy papież niewiele się liczył; rogi cielęce symbolizują słabość owego soboru. Wszelako papież zaniemógł i musiał zostać „przy kominie”; nowa szkapa ma oznaczać Franciszka I, który wstąpił na tron Francji po Ludwiku XII. [przypis tłumacza]

chcieli mu zdradzić (jak to jest naturalne, że z tym się przychodzi do króla) — doniesienia o skarbach i o sposobności zrobienia zdobyczy kierowano do króla Agesilaosa, nie do jego przyjaciół lub podwładnych. [przypis tłumacza]

chcieli posłać pismo (…), że polecili Teramenesowi i Trazybulowi (…) ratować rozbitków, a oni tego nie wykonali — po pierwszym piśmie, w którym donieśli o zwycięstwie i stratach, wodzowie mieli zamiar wystosować do ludu pismo tej treści, że powierzyli Teramenesowi i Trazybulowi ratowanie rozbitków. Pod wpływem Peryklesa i Diomedonta zaniechali jednak tego i umożliwili tym, których chcieli uratować, atak przeciwko sobie. Prywatnie musieli niektórzy wodzowie pisać o tym do Aten, a gdy sprawa zaczęła być głośna, Teramenes i Trazybul uważali, że mają prawo bronić się, choćby mniej honorowo, ale za to skutecznie, oskarżaniem swych wodzów. Gdy gniew ludu skierował się w stronę wodzów, Teramenes znika z widowni jako oskarżyciel, a występuje Kalliksenos. [przypis tłumacza]

Chciwości wrogi y zakały… — wyrażenie oczywiście ironiczne, tak jak i dalsze zestawienie św. Dominika z Panem Bogiem co do potęgi. [przypis tłumacza]

chętniej podyktowałbym jeszcze drugie tyle „Prób”, niżbym miał zmuszać się, aby przeglądać dawne dla (…) poprawy — nowoczesne badania rękopisów Montaigne'a wykazały, iż tych jego wynurzeń nie trzeba brać nadto dosłownie. [przypis tłumacza]

cheder — dawna elementarna szkoła religijna dla chłopców od piątego roku życia. [przypis tłumacza]

cheder — dawna elementarna żydowska szkoła religijna, w której chłopcy od piątego roku życia uczyli się modlitw i Biblii. [przypis tłumacza]

cheder — dosł.: „pokój”; nazwa szkoły dla początkujących, w której żydowscy chłopcy po ukończeniu piątego roku życia uczyli się czytania po hebrajsku modlitw oraz poznawali Pismo Święte. [przypis tłumacza]

cheder — jednoizba, elementarna szkoła religijna dla chłopów od 4. roku życia. [przypis tłumacza]

chelidon — jaskółka. [przypis tłumacza]

Chelikasa — Χέλικα (N), Χελκία (D). [przypis tłumacza]

Che (…) m'aggrata (wł.) — „Wątpienie, niemniej niż wiedza, przypada mi do smaku” (Dante, Piekło II, 93). [przypis tłumacza]

chemer — wino. [przypis tłumacza]

cherem — klątwa. [przypis tłumacza]

Chersonez padł ofiarą spustoszeń — w przemarszu. [przypis tłumacza]

cherubiczne Klementyny — Clementinae constitutiones, czwarta część tegoż prawa [kanonicznego; red. WL]. [przypis tłumacza]

Chewra Kadisza (Chewre Kadisze) — Bractwo Pogrzebowe zajmujące się urządzaniem pochówków rytualnych. [przypis tłumacza]

Chiashana i Tingshana — Chiashan Shanhui (805-881) i Tingshan Shenying (771–853). [przypis tłumacza]

Chi (…) fuoco (wł.) — „Ten kto może wyrazić, jak bardzo płonie, doświadcza jeno słabego żaru” (Petrarka, Sonet 138; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Chilul ha-Szem — profanacja Imienia Boga. [przypis tłumacza]

Chios — z powstaniem państwa attyckiego posiadłość ateńska, przoduje w II Związku, stronnictwo arystokratyczne przechyla ją ku Sparcie, Persom, Macedonii. [przypis tłumacza]

Chiron a. Chejron (mit. gr.) — centaur (pół koń, pół człowiek), wychowawca Achillesa. [przypis tłumacza]

chiton — spodnia szata płócienna, dla młodszych wełniana, na kształt koszuli, z otworami na szyję i ramiona. Jest to strój grecki. W wieku VI pod wpływem Jończyków z Azji używa się chitonów fałdzistych, z rękawami, płóciennych i dla młodzieży nieobcisłych. [przypis tłumacza]

Chi troppo s'assottiglia, si scavezza — Petrarka, Canzone, XXII, 48. [przypis tłumacza]

chłopak — tu: niewolnik. [przypis tłumacza]

chłopca, który z miłości zmazał posąg Wenery uczyniony przez Praksytelesa (…) — por. Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium VIII, 11. [przypis tłumacza]

Chłopcy więc, uczęszczający do szkół, uczą się ciągle sprawiedliwości — mowa tu o wychowaniu dzieci znakomitszej szlachty, z której rekrutują się generałowie i namiestnicy. Ogół Persów nie odbierał takiego wychowania. [przypis tłumacza]

chłopięcy opiekun — po grecku paidonomos. [przypis tłumacza]

chlanida — χλανις, miękka wełniana szata wierzchnia zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn; nie należy mieszać jej z chlamidą, wierzchnią, obszerną, ordynarniejszą [tj. zwyczajniejszą] szatą męską, zwłaszcza u jeźdźców. [przypis tłumacza]

Chloę mija — gr. Chloe: Zielna, przydomek Demetry, bogini zasiewów i zieleni, która miała świątyńkę na stoku Akropoli. [przypis tłumacza]

chmara burych Kapuzów — franciszkanie i dominikanie. [przypis tłumacza]

Chór Geniuszów Duszy — Duch ludzki, podług neoplatonistów, jako emanacja bóstwa rozlany jest po wszechświecie, ale w człowieku dopiero dochodzi do wyższej samowiedzy. Przy tym Prometeusz z wyżyn boskiej natury swej przechyla się ku dziedzinom Człowieka, którego ukochał i odkupić pragnie mękami. [przypis tłumacza]

Chór — widoczna aluzja do Chrystusa; a jako przeciwobraz: „Półchór”, zaczynający się od wyrazów: „Mnie inny świat się odsłania”. [przypis tłumacza]

choćbym miał (…) stać się natychmiast najpiękniejszym, najsilniejszym i najżwawszym z ludzi — Agesilaos był niskiego wzrostu, drobnej budowy ciała, utykał na jedną nogę. [przypis tłumacza]

choćby niektórzy z tych panów mieli pęknąć — „pękanie z zazdrości” jest zdrowym zwrotem ludowym, który folklor aleksandrynizmu przekazał potem neoterykom rzymskim epoki augustowskiej. [przypis tłumacza]

choć marzną bose pięty, ku nam czoło ślesz… — Sokrates był ubogi, miał tam gdzieś w Atenach mały domek i kawałeczek gruntu, jako zeugita, lecz to zaledwie starczyło na utrzymanie żony i dzieci. Śmiano się, że chodzi boso, a co do hardego wzroku, to nawet Platon pisze, że mając wypukłe oczy, patrzał groźnie, „na kształt tura” (ταυρηδόν, Fajdon). Postać jego nadawała się do kpinek: potężne cielsko, krótki gruby kark, rysy twarzy grube, nos spłaszczony i ten wzrok „na kształt tura”. [przypis tłumacza]

Choć (…) nadzieją — Sonet Oronta jest typowym madrygałem, płaskim i zimnym, w stylu ówczesnej salonowej literaturki. [przypis tłumacza]

chociaż król, wyróżniał się uczynnością i troskliwością o przyjaciół, to jest godniejsze uwagi — podobne cnoty chwali Ksenofont u Cyrusa Młodszego (Anabaza I 9). [przypis tłumacza]

Choderlos de Laclos, który napisał najokropniejszą, najprzewrotniejszą książkę — Niebezpieczne związki. [przypis tłumacza]

Chodkiewicz (…) w liście słowami: „lepiej w kąt powrócić…” — Korespondencja J. K. Chodkiewicza, opracował Chomętowski, Warszawa 1875, str. 173. [przypis tłumacza]

chodziło o reputację starego greckiego poety, którego ojczyzna, jak również czas i miejsce zgonu, od dwóch tysięcy lat są nieznane — chodzi o Homera; w owym czasie toczył się w świecie literackim zajadły spór o wyższość starożytnych a współczesnych. [przypis tłumacza]

Chodzi (…) o jakąś kupkę błota — Krym [o który walczyły Rosja i Turcja; red. WL]. [przypis tłumacza]

Chodzi po ogrodzie, o tak — tu aktor naturalnie naśladuje chód wzburzonego Antoniusza. [przypis tłumacza]

Choiseul, [Etienne François de] (1719–1789) — minister [spraw zagranicznych] Ludwika XV, dzięki osobistym talentom i dobrym stosunkom z panią de Pompadour rządził wszechwładnie Francją. Po śmierci pani de Pompadour, nie mogąc pojednać się ze wschodzącą gwiazdą pani du Barry, uległ w tej nierównej walce i otrzymał dymisję. [przypis tłumacza]

chol ha-moed — cztery powszednie dni między pierwszymi i ostatnimi dniami świąt Sukot i Pesach. [przypis tłumacza]

Choreb — syn króla frygijskiego, Mygdona. [przypis tłumacza]

choroba rzuciła się na całe jego ciało, powodując rozmaite boleści… — opis choroby Heroda dowodzi, że Flawiusz nie posiadał naszych wiadomości lekarskich i że ową chorobę przedstawia tak, jakby ją przedstawił dzisiejszy prostak ze wsi. Z tego też powodu tłumacz musiał dobierać wyrażeń umyślnie nieścisłych, jak „ból na wnętrzu”, „żywot” itp., aby oddać ducha tekstu greckiego. Stąd też i rozbieżność między tłumaczami, którzy im ściślej chcieli się wysłowić, tym mniej szczęśliwie wywiązywali się z zadania. „Na wnętrzu” κόλου (κώλου, Dindorf), coli, in den Eingeweiden (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. Pape daje cały szereg znaczeń, między innymi: κώλου, jetzt richtig κόλου, Darm, wie κωλικός, Darm, Kolik. — „W żywocie” τοῦ ἤτρου, inflatio abdominis, im Unterleib (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski]. Pape: Unterleib, der Bauch vom Nabel abwärts. „Gdzie miał wstyd”, αἰδοίου, in pudendis, an den Schamteilen (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Pape: τό αἰδοίου, die Scham, das Schamglied. Por. Euzebiusz, z syryjskiego Historia kościelna, (E. Nestle), str. 25. [przypis tłumacza]

choroba św. Eutropy z Ksaintes — róża, przeciwko której ten święty był patronem. [przypis tłumacza]

choroba św. Franciszka — czyli brak pieniędzy, przez aluzję do surowych ślubów ubóstwa mnichów tego zakonu. [przypis tłumacza]

Chory młodzian — Tytuł elegii Andrzeja Chenier. [przypis tłumacza]

chory wróbel — odniesienie do starożytnej przypowieści chińskiej. Za czasów panowania wschodniej dynastii Han (25–220 n. e.) dziewięcioletni Yang Bao, bawiąc się w górach Huayin (jap. Kainsan), pomógł leżącemu na ziemi wróblowi, którego zaczęły już zjadać mrówki po tym, jak został zaatakowany przez sowę. Yang Bao zaopiekował się nim i do wieczora ptak ozdrowiał. Tej samej nocy we śnie pojawił mu się wysłannik bogini Xiwangmu (jap. Seiōbo) i w podzięce ofiarował mu cztery białe pierścienie, przepowiadając, że każdy z jego potomków, aż po czwarte pokolenie, będzie nosić ów pierścień, który należy się tylko tym, którzy odznaczają się czystym sercem i dosięgną rangi tzw. „trzech ekscelencji” (chiń. sanfu, jap. sampu), co było zbiorowym określeniem trzech najwyższych urzędników w starożytnych Chinach. Należeli do nich: Najwyższy Sekretarz (chiń. taishi, jap. daishi), Najwyższy Guwerner (chiń. taif, jap. daifu) oraz Najwyższy Obrońca (chiń. taibao, jap. daiho). Słowa przepowiedni ziściły się i przez cztery następne pokolenia synowie Yang Bao służyli na urzędzie „trzech ekscelencji”. [przypis tłumacza]

Christian Winther (1796–1876) — klasyczny liryk duński. Jego zbiór poezji Drzeworyty jest w Danii nadzwyczaj popularny. [przypis tłumacza]

chrupać sroczkę — Wyrażenie francuskie: croquer pie. Całe to opowiadanie, mało zresztą zajmujące, wspiera się na tym kalamburze, obcym polskiemu językowi. [przypis tłumacza]

Chrysippos i Diodoros — Diodoros Kronos, jeden z Megarejczyków, uprawiających erystykę; wynalazł dowód mający obalić pojęcie możliwości (κυριεύων); zm. r. 307. Chrysippos (280–209), stoik, determinista, zbliżający się w wielu punktach do Schopenhauera, opiera się na zasadzie wystarczającej podstawy; ziszczanie się przepowiedni było mu upragnionym argumentem. Determinizm stoików ma charakter fatalizmu. [przypis tłumacza]

Chrysopolis — dziś Skutari (Złoty Róg) [ob. Üsküdar, dzielnica Stambułu na azjatyckim brzegu Bosforu; red. WL]. [przypis tłumacza]

Chrystus był podejrzany — Jak Port-Royal. [przypis tłumacza]

Chrystus czynił cuda (…) ziszczenia proroctw, które go dowodzą — Powstaje tu błędne koło, z którego wyjściem są cudy. [przypis tłumacza]

Chrystus, faryzeusze — Mk 2, 10; Łk 5, 20–24. [przypis tłumacza]

Chrystus leczy ślepego od urodzenia — J 9, 14. [przypis tłumacza]

Chrystus (…) pouczał, że istnieją dwa rodzaje grzeszników, jedni świadomi, drudzy nieświadomi, i że (…) będą ukarani, mimo że (…) niejednako — Łk 12, 47–48. [przypis tłumacza]

Chrystus powiada przeciwnie — J 17, 11. [przypis tłumacza]

Chrystus powiada, że Pismo świadczy o nim — J 6, 39. [przypis tłumacza]

Chrystus (…) słyszy was i odpowiada — aluzja do cudu w Port-Royal. [przypis tłumacza]

Chryzal — Molier grał Chryzala, żona jego Armanda Henrykę. Marcynę grała rzeczywista służąca Moliera, nosząca to samo imię. [przypis tłumacza]

Chryzyp (ok. 280–ok. 205 p.n.e.) — założyciel drugiej szkoły stoików, twierdził, że występki w świecie uważać można za śmieszne miejsca w komedii, które same dla siebie nie mają wartości, przynależą jednak do całości. [przypis tłumacza]

Chryzyp powiadał, iż szczery filozof wywróci tuzin koziołków (…) — Plutarch, O niekonsekwencjach stoików (De Stoicorum repugnantiis), 31. [przypis tłumacza]

Chryzyp (…) rodzaju — Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie, I, 14. [przypis tłumacza]

Chryzyp wśród innych filozofów należy do najwzgardliwszych sędziów stanu zwierzęcego (…) — Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie [Πυρρώνειοι ὑποτυπώσεις], I, 14. [przypis tłumacza]

Chrześcijańskie uczucia zbyt pana unoszą — Od początku tej sceny Elmira zachowuje ton bardzo dyskretnej ironii. [przypis tłumacza]

chrześcijanie i niewierni; katolicy i heretycy; Eliasz i Enoch, Antychryst — Apokalipsa św. Jana 11, 3. [przypis tłumacza]

chumec — kwaszony chleb. [przypis tłumacza]

chupa — baldachim. [przypis tłumacza]

Chutajczycy — Χουθαίωι, hebr. Kuthijim, od miejscowości Kutha (2 Krl 17, 24) == Samarytanie. [przypis tłumacza]

chwałę — chwałę jaka przypadnie wybranym w niebie. [przypis tłumacza]

Chwyćcież się bodaj najcelniejszej opinii (…) — większość myśli, zawartych w tym ustępie, zaczerpnięta jest z Cycerona (Księgi akademickie [Academica], II, 33). [przypis tłumacza]

Chwyć się mocy, by tu pomóc (arripe opem auxiliumque ad hanc rem) w przekładzie aliteracja według stylu Plautowskiego. [przypis tłumacza]

chwycił z pożaru † głownię — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty, ἐκ τῆς φλεγομένης † φλογός (N), ἐκ τῆς φλεγομένης ὕλης (D). [przypis tłumacza]

chwyta Dionizę za rękę, kładzie ją… — w oryginale słowne qui pro quo w tym miejscu wypada znacznie grubiej. Bardzo podobna, ale o wiele swobodniejsza scena znajduje się w Tristramie Shandy (Rozdz. CCLXXII). [przypis tłumacza]

(chwyta ją i rozbraja) Nie czyń sobie tak wielkiej krzywdy — Szekspir odrzucił niemiły szczegół obszukiwania Kleopatry dla sprawdzenia, czy nie ma jeszcze jakiej ukrytej broni (Plutarch, 80). [przypis tłumacza]

Chwytałaś chciwie w swojej lubieżności co tylko mogłaś w co gorętszych chwilach — z tych wierszy prawdopodobnie Teofil Gautier wysnuł swą powiastkę pt. Jedna noc Kleopatry. [przypis tłumacza]

chyba, dalibóg, takich planów nie układa, aby najgłupsi u nas znali jego zamysły — z Pierwszej mowy olintyjskiej wynika jednak, że Filip nie taił się ze swymi awanturniczymi zamysłami. [przypis tłumacza]

chyba powiedzieć trzeba — χρὴ λέγειν, Clementza „sage man”, „powiedzmy” wcale nie odpowiada Papego „es braucht, es ist nöthig, es ist Pflicht”, ale raczej własnemu dopiskowi Clementza: „Viel nāher liegt es, an einen Betrug von Seiten des Josephus zu denken”; po dowód odsyła czytelnika do przedmowy swego przekładu Starożytności, gdzie rozpisuje się o „zarozumiałości” (Eitelkeit) Flawiusza i o szachrowaniu losami w Jotapacie. Ale Clementz przekładem swoim bardzo jaskrawo podkreślił „Eitelkeit” Józefa, jak to wykazaliśmy w uwagach do III, VII, 3, 16 i VIII, 5; tu zaś to „sage man” jest prawdziwym dysonansem nieco brutalnego humoru sędziowskiego doktora niemieckiego, który w wygodnym siedząc fotelu, na żadne tragiczne przejścia spokojnego bytu dzisiejszego niewystawiony, feruje wyroki moralne z uśmiechem na ustach, ani nie wnikając w grozę chwili, ani nie pytając się swego sumienia, jakby sam w podobnej sytuacji postąpił, bo dziś „einige sittliche Schwachen”, jak pisze dr Clementz o Flawiuszu, i „egoistische Klugheit kann man” także Niemcom „nicht wegleugnen”. [przypis tłumacza]

chyba senat i lud rzymski nad nierządne życie Witeliusza wstrzemięźliwość stawią Wespazjana, nad tyrana i okrutnika wodza zacnego — „Nie mniejszą mnie wspiera nadzieją twoja czujność, mądrość i oszczędność niżeli gnuśność, nieznajomość i okrucieństwo Witeliusza”, mowa Mucjana, Tacyt, tamże 77. [przypis tłumacza]