Przypisy

Wolno jest nie dawać najgodniejszym beneficjów niebędących pasterstwem dusz — Diana Resol. mor. [przypis tłumacza]

Wolność, nie będąc owocem wszystkich klimatów, nie jest dostępna dla wszystkich narodów (…) tę zasadę, ustaloną przez Monteskiusza — w Duchu praw, księga XIV i XVII. [przypis tłumacza]

wolności, zarówno społecznej, jak politycznej — wolność społeczna = wolność jednostek zależnych tylko od własnej racjonalnej woli, identyfikowanej z wolą powszechną. Jest ona zagwarantowana przez udział wszystkich jednostek we władzy zwierzchniczej. Wolność polityczna = niezawisłość państwa. [przypis tłumacza]

wolny rynek — nie ma tam niczego, co by było niegodne wolnego człowieka. [przypis tłumacza]

Wologeza — Βολογέσου; [Wologazes I, król Partów od 51 do 79 n.e.]. [przypis tłumacza]

Wolter, właśc. François-Marie Arouet, pseud. Voltaire — urodził się w r. 1694 w Paryżu, umarł, również w Paryżu, w r. 1778. [przypis tłumacza]

Wolynie — province méridionale de la Pologne, à l'est de la Gallicie [aujourd'hui: une région historique située au nord-ouest de l'Ukraine; Red. WL]. [przypis tłumacza]

W. O. Maimbourg — Ludwik Maimbourg (1610–1686), wydalony i zakonu jezuitów za obronę wolności gallikańskiego kościoła wobec prerogatyw Rzymu [W.O.: wielebny ojciec; Red. WL]. [przypis tłumacza]

Wooton — zameczek hr. Davenport, przyjaciela Hume'a, gdzie Rousseau znalazł schronienie w czasie pobytu w Anglii. Trye: zamek ks. Conti, który również służył pisarzowi za schronienie. [przypis tłumacza]

w „Opowiadaniu u Alkinoosa” także, bo cytarzysty słuchając, na wspomnienia owe łzy wylewać zaczął — zob. Homer, Odyseja VIII 521 i nast. i IX 1 i nast. [przypis tłumacza]

w osobnym traktacie, którego pewne względy nie pozwoliły mi ogłosić — Traktat o Świecie czyli o Świetle. [przypis tłumacza]

W owej twardej rzymskiej szkole szermierzy na śmierć i życie (…) Przysięgamy (…) te służby — Petroniusz, Satyryki, 97. [przypis tłumacza]

w owych dwóch filozofach — Epikur i Seneka. [przypis tłumacza]

W owym czasie przybył do Rzymu pewien młody Żyd, który się chował w Sydonie… — por. Starożytności XVII, XII, 1–XIII, 5. [przypis tłumacza]

w owym roku była susza — Wspomnienie straszliwej suszy, która na kilka lat przedtem gnębiła Francję. [przypis tłumacza]

woźnych nająć, wielu tylko zdołam (praeconum iubere iam quantum est conducier) — w razie zaginięcia jakiejś rzeczy lub osoby wysyłano w Rzymie na miasto woźnych (praecones), którzy obwoływali zgubę i ogłaszali nagrodę za znalezienie (por. Petroniusz, Satyricon c. 97). [przypis tłumacza]

wpada w drugie — czyli w ogień piekła. [przypis tłumacza]

w pałacu tym mieszkał † i tu też składał — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty, αὐτός τε † ὢν ἐκεῖ καὶ τὰ λάφυρα (N), αὐτός τε ἦν κἀκεῖ τὰ λάφυρα (D). [przypis tłumacza]

W państwie ma miejsce tylko jedna umowa, umowa stowarzyszenia się, a ta jedna wyłącza wszelkie inne… — jeden z najbardziej charakterystycznych dla teorii Russa momentów: odrzucenie pactum subiectionis, przyjęcie jedynie pactum societatis. [przypis tłumacza]

w Perei miasto nazwane także imieniem Julii — Juliada, Ἰουλιάς, p. II, IV, 3, uwaga do Betaramaty. [przypis tłumacza]

w pewnej prowincji nazwanej Galicją — aluzja do miejsca licznych pielgrzymek, Santiago di Compostella w hiszpańskiej Galicji. [przypis tłumacza]

W piętnastym roku swego panowania przystąpił do przebudowania Przybytku jerozolimskiego… — por. Starożytności XV–XVI. W piętnastym roku: wedle Starożytności XV, XI, 1, w osiemnastym. [przypis tłumacza]

w pierwszej części musicie (…) głosować nad tym, czy wydaje się wam, że istnieje tu wina… — pierwsze owo, przerwane przed wieczorem i odroczone zgromadzenie, nie rozstrzygnęło pierwszego zasadniczego pytania, czy postawić wodzów w stan oskarżenia, czy nie. To należy naprzód rozstrzygnąć. Kalliksenos niezgodnie z prawdą przyjmuje, jakoby ta sprawa już została rozstrzygnięta, przesłuchanie ukończone, a trzeba było jeszcze tylko wydać wyrok. [przypis tłumacza]

W pierwszej epoce świata ludzie (…) — J 8, 56. [przypis tłumacza]

w pismach Cycerona i Pliniusza — zob. list Cycerona do Lukcejusza, ad L. Lucceius, Arpinum (Listy, Ad familiares, V, 12) i list Pliniusza do Tacyta, Listy, VII, 33. [przypis tłumacza]

wpłynął do cieśniny — miasto Mitylena leży we wschodniej części wyspy Lesbos. Pierwotnie było to miasto na wysepce w zatoce i posiadało dwie przystanie. Potem zabudowało się i na lądzie lesbijskim. Konon wjechał przez wąskie przejście zabezpieczone tamami, w przystań północną, obszerniejszą. Południowa przystań, mniejsza, łączy się z większą wąską, trudną do przebycia cieśniną (pewnie przez Konona wtedy zamkniętą) między starym miastem na wysepce a miastem nowym. Diomedon przerwał słabą blokadę południowej przystani i wpłynął do cieśniny, prawdopodobnie celem dostarczenia żywności oblężonym lub przepatrzenia sytuacji, gdyż dla pomocy miał siły za szczupłe. Ale Kallikratidas czuwał i zaskoczył go od tyłu. [przypis tłumacza]

wpłynął Lizander — który tymczasem wrócił do floty blokującej Ateny. [przypis tłumacza]

wpływom eunuchów i kobiet — wymienieni: Potyn, Iras, którą Plutarch nazywa fryzjerką Kleopatry, i Charmion. Cezar twierdził, że za pomocą środków lekarskich odebrano Antoniuszowi własną wolę. [przypis tłumacza]

w Platonie (…) Czyń swoją rzecz i znaj samego siebie — Platon, Timajos, 72a: „(…) Ze słusznością powtarzają od dawna, że człowiek powinien troszczyć się tylko o swoje sprawy i znać samego siebie (…)”. [przypis tłumacza]

w pobieżnym zwrocie — w oryginale: in einer beilaufigen Phrase. [przypis tłumacza]

w pobliskim parku — w państwie perskim było wiele wspaniałych parków (po grecku paradejsos, z perskiego pairidaeza). [przypis tłumacza]

w Połcie — W Poitou. [przypis tłumacza]

w polityce nie ma cyfr jednoznacznych — bardzo głębokie zdanie w ustach siwiejącego dyplomaty i polityka. [przypis tłumacza]

W Polsce „Kupiec” należy do najwcześniej czytanych sztuk Plauta — por. Plautus, s. 494 i nast. [przypis tłumacza]

w postępowym rozsnuwaniu poetyckiego obrazu — tyle co „szczegółowym, opowiadającym szczegół po szczególe”. [przypis tłumacza]

W potworny jakiś kształt! — subtelny rys charakterystyki. Kleopatra za najokropniejszą rzecz uważałaby zeszpecenie, choćby po śmierci. [przypis tłumacza]

W powietrzu, w ogniu — aluzja do czterech żywiołów. Poprzednio była mowa o lądzie i morzu, czyli wodzie i ziemi. [przypis tłumacza]

w prawach krwawych — prawa Drakona (VII w.) o przestępstwach gardłowych; później określenie „krwawy” łączono z ich srogością, ponieważ i kradzież karały na gardle. [przypis tłumacza]

Wprawdzie nie wyszła Bakchosowi naprzeciw (…) lecz widać było, ile ją ten spokój kosztuje — to znaczy, że hamowała się całym wysiłkiem woli, by nie biec naprzeciw Dionizosa. [przypis tłumacza]

wprost dla ciekawości chciałbym przegrać sprawę. — Widzimy stąd, iż Alcest, bądź co bądź, musi być człowiekiem zamożnym, aby sobie pozwalać na takie doświadczenia. [przypis tłumacza]

Wprowadzenie historyczne do „Listów Peruwianki” — Wprowadzenie to zostało napisane przez Antoine'a Breta (1717–1792). [przypis tłumacza]

wprowadził swój ustrój we wszystkich tamtejszych miastach, (…) także w Mitylenie — Metymnę zajął Kallikratidas (zob. ust. 2), ale potem pewnie przeszła na stronę Aten. Lizander zajął całą wyspę i najważniejsze miasto Lesbos, obsadzone przez Ateńczyków, i wszędzie wprowadził ustrój oligarchiczny. [przypis tłumacza]

w przekonaniu o prawdziwości tego drugiego dusza nasza daje się w błąd wprowadzić, jakoby i tamto pierwsze prawdą było. A przykładem na to jest ów ustęp z „Niptrów” — Homer, Odyseja XIX 164–260. [Arystoteles wskazuje na scenę, która poprzedza mycie nóg: Odyseusz opowiada Penelopie, że jest Kreteńczykiem, który kiedyś spotkał jej męża, i na dowód prawdziwości swoich słów opisuje jej ubiór Odyseusza; Penelopa ze zgodnego z prawdą opisu ubioru wnioskuje, że poprzedzająca ten opis opowieść jest prawdziwa; stanowi to przykład wprowadzenia w błąd przez użycie pewnego prawdziwego elementu, jednak tutaj zmylona została postać utworu, a nie jego odbiorca; red. WL] [przypis tłumacza]

w przekonaniu, że ten dzień jest początkiem wolności dla Hellady — około 25 kwietnia 404. Arystokraci uważali cały rozwój polityczny demokracji ateńskiej za szkodliwy. Ich ideałem była wolność każdego państewka i trzymanie się Sparty, gdy tymczasem demokracja dążyła do stworzenia wielkiego państwa i gdyby takie przykłady jak nadanie prawa obywatelstwa Samijczykom były wcześniejsze i częstsze, byliby Ateńczycy zorganizowali wielkie państwo, ostali się w wojnie peloponeskiej i wiele więcej dodali do skarbu kultury światowej, niż to uczynili. [przypis tłumacza]

wprzódy musisz tę kobietę prosić o przebaczenie, na kolanach — inne zakończenie tej sceny, zgodniej z oryginałem hiszpańskim:

[przypis tłumacza]

w pustoszeniu okolic Masady * Ale do większych przedsięwzięć — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

w pysk ją trzaśnie, jak Hipponaks Bupalosa — Hipponaks, poeta jambiczny, żył w pierwszej połowie VI wieku przed Chrystusem. W jednej ze twych pieśni zagroził rzeźbiarzowi Bupalosowi, że go obije po twarzy i tego dokonał. Pieśń stała się bardzo popularna i przetrwała, jak widać, do czasów Arystofanesa. Podobno sprawa miała się tak: Bupalos robił rzeźby, karykaturki Hipponaksa (rzeźba karykaturalna jest początkiem wielkiej greckiej sztuki portretowej), który się mścił znowu wierszem; stąd bójka. [przypis tłumacza]

W r. 1769 zabłysła mu myśl ugruntowania metafizyki na nowych podwalinach (…) — własne wyznanie Kanta zapisane na egzemplarzu Metafizyki Baumgartena; zob. Reflexionen zu der Kritik der reiner Vernunft wyd. przez B. Erdmanna: „Das Jahr 69 gab mir grosses Licht”. [przypis tłumacza]

w r. 1882 mógł w r. 1882 mógł wyrazić się o nim [o „Traktacie”] lekceważąco i całkiem mylnie — A. Raciborski, Etyka Spinozy, 1882, 20. [przypis tłumacza]

wraże wojska (perduellis) — [wraży: wrogi; red. WL]; staroświeckie słowo wprowadza komiczny patos w to rzekomo podniosłe wezwanie do obrony… wprawdzie nie ojczyzny, ale dwojga kochanków. — Plautus chętnie używa obrazów z życia wojskowego do porównania z akcją sprytnego niewolnika (zob. Plautus, s. 315–316); tak też i w tej sztuce stylizuje Palestriona na „imperatora”, prowadzącego armię na wyprawę wojenną. Dopatrywanie się jednak w ustępie niniejszym (w. 240–246) szczegółowej aluzji do operacji wojska rzymskiego z drugiej wojny punickiej od chwili objęcia dowództwa przez starszego Scypiona i ustalanie w ten sposób wskazówki chronologicznej nie jest dostatecznie uzasadnione. [przypis tłumacza]

w ręce wrogów * wpadali — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

Wręcz odmiennie przygodziło się (…) — opowiastka o tym znajduje się w Dekameronie Boccacia: Dzień pierwszy. Opowieść druga: Podróż Abrahama z Paryża do Rzymu. [przypis tłumacza]

wręczył swojemu gospodarzowi paczkę z rękopisami, polecając przesłanie jej po swojej śmierci przyjacielowi Rieuwertszowi, drukarzowi w Amsterdamie — Colerus, Rozdz. II i Kortholt podają to. [przypis tłumacza]

Wreszcie wspólnie ją nabyłem… — teraz znów próbuje uniemożliwić sprzedaż przez powołanie się na brak zgody fikcyjnego wspólnika, ale i z tego ojciec niewiele sobie robi. [przypis tłumacza]

Wróbli Staw — Στρουθίου καλουμένης. [przypis tłumacza]

Wróciwszy do Tegei, jak mógł najszybciej — przeszło 50 km drogi. [przypis tłumacza]

wróciwszy z pewnej długiej wojny, w której książę Ferrary, wspierany przez Francuzów, dzielnie bronił się przeciw furii papieża Juliusza drugiego — W r. 1510. [przypis tłumacza]

wróg, przybysz, wtargnął do miejsca zwanego Święte Świętych — „Stąd gruchnęło, iż tam żadnych nie było wewnątrz boskich obrazów, puste tylko siedlisko i bez tajemnic”, Tacyt, Dzieje V, IV. „Der römische Sieger war nicht wenig erstaunt, keinen Eselskopf indem judäischen Heiligtume… zu erblicken”, Graetz, G. d. J. III, 162–163. [przypis tłumacza]

w równinie — ἐν τῷ πεδίῳ (N), Μεγάλῳ πεδίῳ (D). [przypis tłumacza]

wróżbach z głosu ludzkiego — słowa ludzkie przypadkiem zasłyszane, z których można sobie wysnuć wróżbę (po łacinie omen); np. gdy rzymski senat po spaleniu Rzymu przez Gallów zastanawiał się, czyby nie przenieść miasta gdzie indziej, nadszedł oddział wojska, a centurion krzyknął: „Stój, chorąży! Najlepiej tu zostaniemy”. Te słowa obradujący senatorowie przyjęli jako wyraz woli bogów i Rzym odbudowano na dawnym miejscu. [przypis tłumacza]

Wróżka Bakbuk — w V księdze Pantagruela Rabelais'go, do której to księgi liczne aluzje zawiera cały następujący ustęp. Pantagruel i jego towarzysze wędrują w księdze tej do „boskiej Flaszy”, aby usłyszeć jej wyrocznię. [przypis tłumacza]

W różny sposób (…) nieboże — Montaigne cytuje ten dwuwiersz z przekładu Plutarcha przez Amyota (O zamilknięciu wyroczni, 25). [przypis tłumacza]

W rodzinie Lepida (…) z bielmem na tym samym oku — Pliniusz, Historia naturalna, VII, 12. [przypis tłumacza]

wrogi naród — Żydzi, naród wrogi Jezusowi Chrystusowi. [przypis tłumacza]

wrogów, co tam padli, wydał na podstawie układu — celem urządzenia pogrzebu. Świętym obowiązkiem jest pochować poległych. Wedle pojęć greckich ten, który poległych wydaje, jest zwycięzcą; kto o wydanie prosi, zwyciężonym. [przypis tłumacza]

wrogowi Greków — Tachosowi. [przypis tłumacza]

W roku 1801 stanął i stał, w roku 1807 położył się i leży! — jak wiadomo, w tych dwóch latach Anglicy bombardowali Kopenhagę. [przypis tłumacza]

w roku DXXIIII — Rok jubileuszowy, obfitujący w pielgrzymki. [przypis tłumacza]

w roku trzecim wojny, w miesiącu Ksantikos — kwiecień 69 r. n.e. [przypis tłumacza]

W roku (…) z wielkim gustem — Podobnej treści nagrobek ułożono po śmierci Franciszka I: L'an mille cinqcent quarante sept,/ François mourut è Rambouillet,/ De la vérole qu'il avoyt. [przypis tłumacza]

w „Romeo i Julii”, gdzie początek pierwszej rozmowy kochanków ma formę sonetu — forma sonetu uproszczona, zgodnie ze współczesnym zwyczajem angielskim. Użycie zwrotek, nieraz bardzo kunsztownych, w utworach scenicznych ma o wiele szersze zastosowanie we współczesnym dramacie hiszpańskim. [przypis tłumacza]

w rosyjskich — to jest: w europejskich. [przypis tłumacza]

wrota Peloponezu — przesmyk między Górami Onejskimi a Gerańskimi, na zachód od granic Megary. Ponieważ Megara była neutralna, Korynt był prawie całkiem izolowany. Jedynie połączenie miała z nim Beocja przez swój port nad Zatoką Koryncką, Kreusis, i naprzeciwległy obszar Istmu zachodniego, zwany Pejrajon. [przypis tłumacza]

w „rozprawie o zasadzie wystarczającej podstawy”, s. 47–49 drugiego wydania — w wydaniu trzecim s. 48–50; § 20. Zasada wystarczającej podstawy stawania się, s. 62–64, wyd. Grisebacha (Reclam), gdzie Schopenhauer, mówiąc o wolności woli, powołuje się na niniejszą rozprawę i, nie rachując się ze słowami, rozprawia się z „kądzielną filozofią profesorską”, która przyjmuje wolność woli, a na etyce Kanta buduje swoje płytkie systemy etyczne. [przypis tłumacza]

w ruchu mych pleców (negotiosum mihi esse tergum) — dosłownie: „by mój grzbiet miał dużo do czynienia”. [przypis tłumacza]

w rynku jest miejsce nieczyste — uważano, że w tym miejscu pochowani są ludzie. Dlatego kapłani nie mają prawa tamtędy przechodzić. [przypis tłumacza]

w rzeczach nieodzownych — są to sprawy tyczące ludzkich zawodów, rzemiosł, czynności, do których wykonywania trzeba wiedzy fachowej, wprawy i doświadczenia, co sam autor niżej objaśnia przykładami. [przypis tłumacza]

Wrzesień — z Poematu miesięcy Rouchera. [przypis tłumacza]

w Rzymie, gdyby go drugi raz splądrować zechciano —- Sacco di Roma, dzień splądrowania Rzymu: 6 maja 1527 roku. [przypis tłumacza]

w Rzymie (…) gołębie (…) przynosiły odpowiedź — Pliniusz, Historia naturalna, X, 87. [przypis tłumacza]

w rzymskie opały — εἰς τὰς Ῥωμαίων ὀργὰς; (Pape II, 369 b: bes. Beschaffenheit der Seele. Gemüths-, Sinnesart, Charakter); in iras Romanorum; der Rache der Romer (Cl.); [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

wśród Kwadów nad Granem — Kwadowie: szczep germański, osiadły w dzisiejszej Czechosłowacji (Morawy). Gran: dopływ Dunaju [dziś popr.: Hron, w środkowej Słowacji; red. WL]. [przypis tłumacza]

wśród największych poetów tego wieku pomieściła heretyka — poetą tym był prawdopodobnie Clement Marot, żarliwy kalwin, zmarły w r. 1544. [przypis tłumacza]

wśród pantofli wiernego pospólstwa — wiadomo, że do meczetów nie wolno wchodzić w obuwiu. [przypis tłumacza]

wśród zebranych dworzan byli trzej światli filozofowie — w owym czasie było wśród Rzymian wielu światłych ludzi, którzy zerwali z pogaństwem i zaczęli szukać nowych dróg w dziedzinie religii. [przypis tłumacza]

w św. Maksancie — w Poitou. [przypis tłumacza]

w samym początku — ὑπὸ τὴν ἀρχὴν (N), παρά (D). [przypis tłumacza]

w samym tekście Człowieka-maszyny polemizuje autor nieraz z samym sobą, jako autorem Historii naturalnej duszy — zob. § 6, § 68, § 70 oraz odnośne uwagi do tekstu [w tych paragrafach]. [przypis tłumacza]

w scenie, którą zaledwie zniósłby dzisiejszy teatr — zdumiewającą bywa niekiedy śmiałość tego XVII-wiecznego „klasycznego” teatru! Niedawno, oglądając Tartufa, myślałem sobie, że gdyby ktoś dzisiaj przedstawił na scenie np. proboszcza w sutannie „zabierającego się” w podobny sposób do pani domu, sztuka taka, mimo całego liberalizmu, socjalizmu, bolszewizmu etc. naszej epoki byłaby niemożebna do wystawienia. A Molier ją wystawił, prawda iż po paroletniej walce, ale pod egidą nabożnego króla, w epoce dewocji i inkwizycji! Napoleon, który nie był bigotem, mawiał, iż rad jest, że sztuka ta już znalazła się na scenie, gdyż on na wystawienie jej nigdy by nie był zezwolił. [przypis tłumacza]

W scenie następnej uzupełnił wątek dramatu i charakterystykę Kleopatry (…) ciekawym motywem, zapożyczonym z kroniki skandalicznej dworu Elżbiety — patrz przypisek do tej sceny. [przypis tłumacza]

w Scytopolis przekonali się, że właśni rodacy występują przeciwko nim niby otwarci nieprzyjaciele — por. Autobiografia 6, gdzie Flawiusz twierdzi, że mieszkańcy Scytopolis „bezbożnie” zmusili do tego Żydów. [przypis tłumacza]

wsiadał na starego muła (…) mamrocząc ustami — Rajcy parlamentu zwykli byli, jadąc na swoje posiedzenia, odmawiać różańce. [przypis tłumacza]

wsiedli na statki — pod koniec maja roku 400. [przypis tłumacza]

w siódmym roku jego panowania — tj. licząc od śmierci Antygona (Clementz). [przypis tłumacza]

wskaże, z czyjej winy i niedbalstwa mógł osioł wbiec między śpiących hoplitów — w ten sposób uspokoił wszystkich, wskazując na osła jako na przyczynę popłochu. [przypis tłumacza]

wskazałem zadanie najzupełniejszego uwzględnienia wydania holenderskiego — W „Przedmowie”. [przypis tłumacza]

wsławionemu przez Plauta w jego „Garnku” i przez Auzona — Aulularia Plauta; Auzonius, rzymski poeta z Bordeaux (310–390). [przypis tłumacza]

w słodkiej Lecie — wedle mitologii greckiej rzeka w podziemiu, której fale duszom dawały zapomnienie o ziemskim życiu. [przypis tłumacza]

W słusznym oburzeniu — właściwie przygnębieniu wobec splendid isolation [ang.: wspaniała izolacja, pierwotnie określenie polityki Wielkiej Brytanii pod koniec XIX w.; red. WL]. Być może, że Eubulos obsyłając Grecję po upadku Olintu, liczył właśnie na ten efekt w celu przyspieszenia pokoju. [przypis tłumacza]

W służbach króla — Mowa tu o niedawnej Frondzie, która w czasie małoletniości Ludwika XIV podzieliła Francję na dwa obozy. I tego rysu nie zaniedbuje Molier, aby przychylnie usposobić króla. [przypis tłumacza]