Przypisy

takie stosunki dopiero w związku z miłością nadzwyczajną sprawiają rozkosz, to chyba wszyscy wiemy — Ksenofont nie jest zwolennikiem rozpowszechnionego między Grekami nałogu kochania się mężczyzn w chłopcach, ale tu wstrzymuje się od wydania własnego sądu. [przypis tłumacza]

taki jest mit tragiczny — Jakob Burckhardt Griechische Kulturgeschichte III, str. 378 wyraża się tak: Die wahre, unerreichbare Grösse des Griechen ist sein Mythus; etwas wie seine Philosophie (Platon, Arystoteles itd.) hätten Neuere auch zu Stande gebracht, den Mythus nicht. Ten mit tragiczny jest zatem alfą i omegą wielkości Hellady! [przypis tłumacza]

Taki jest porządek wchodzenia [na ścieżkę] Dharmy — chiń. rufa, jap. nyūhō. Zostanie mnichem lub mniszką. [przypis tłumacza]

taki pogląd (…) prowadzi (…) do najgrubszego materializmu — materializm, jako teoria kosmologiczna, uczy, że przyroda w swojej istocie jest materią (substancją fizyczną), zaś wszelkie procesy w przyrodzie są tylko czysto mechaniczne, są ruchami ciał i atomów. Materializm psychologiczny uważa życie duchowe za produkt lub funkcję materii (mózgu) lub też wprost utożsamia ducha z materią. Byłby to właśnie ów najgrubszy materializm, który duchowość nie tylko czyni od materii zależną, ale wprost odmawia jej wszelkiej od niej odrębności. Prowadzi on także w etyce do materializmu, bo czyniąc z człowieka istotę wyłącznie materialną, pozwala na nią tylko materialnie i zmysłowo oddziaływać. Zmysłowe użycie tedy staje się wówczas celem życia i miarą jego wartości. [przypis tłumacza]

taki postęp, jak w wojskowości — reforma wojskowa stała się konieczna z chwilą zamiany armii obywatelskiej na zaciężną; wpłynęła ona przede wszystkim na taktykę, a dokonał jej Ifikrates; dalszy postęp stanowi falanga macedońska oraz machiny oblężnicze, szczególnie Demetriusza Poliorkety. [przypis tłumacza]

Tak jak natura daje każdemu człowiekowi absolutną władzę nad jego członkami (…) ta właśnie władza, kierowana przez wolę powszechną, nosi, jak powiedziałem, nazwę zwierzchnictwa — stwierdzenie absolutystycznego charakteru władzy zwierzchniczej. [przypis tłumacza]

Tak jednostka, jak i państwo powinny z najpiękniejszych przykładów przeszłości czerpać uzdolnienie do dalszej działalności — podobne zdanie musiał Demostenes słyszeć nieraz chłopięciem w szkole na wykładzie historii. [przypis tłumacza]

Tak jest, mój drogi synu — Tartufe z niesłychaną zręcznością podsuwa między wierszami myśl, że jest pastwą czarnej intrygi. [przypis tłumacza]

Tak mniej więcej opowiada Prodikos — sam Ksenofont więc podaje, że tylko główne myśli wziął z Prodikosa, a nie żywcem opowieść z niego przepisał. [przypis tłumacza]

ta kobieta — pani de Montsauge, kochanka pana de Guibert. [przypis tłumacza]

Tak odbywa się przypływ morza; i słońce zdaje się iść w ten sposób — W rękopisie myśl ta zilustrowana jest linią łamaną. [przypis tłumacza]

Tak oto (…) inna — wiersze te są pióra Stefana de La Boëtie. [przypis tłumacza]

Tak oto unicestwia się ciągle i odnawia się nieustannie wyobraźnia, będąca wiernym obrazem czasu — Obraz ciągłego ruchu, powstawania i przemijania naszych tworów duchowych, skreślony piórem de la Mettriego, przypomina żywo nowoczesne poglądy psychologiczne i jest zarazem niezmiernie znamienny dla niezmordowanie czynnej wyobraźni samego autora, gotowej wzlecieć co chwila, jak ów ptak niespokojny, by pędzić w ślad za nowym pomysłem. [przypis tłumacza]

Tak padła Jotapata w trzynastym roku panowania Nerona dnia pierwszego miesiąca Panemos — 1 lipca 67 n.e. [przypis tłumacza]

Tak pojmani wodzowie zostali zaprowadzeni do króla — pojmanych wodzów zaprowadzono do Babilonu. Najwięcej ciekawości tłumu budził Klearch, nim też zaopiekowała się Parysatyda i dużo życzliwości okazał mu Ktezjas. Nie odważył się jednak dostarczyć mu noża dla popełnienia samobójstwa, kiedy go o to prosił. Parysatyda wymogła na królu przysięgę, że Klearcha nie każe stracić, ale za namową żony Statejry (później otrutej przez teściową) kazał zabić wszystkich prócz Menona. Zwłoki wodzów padły pastwą psów i sępów, tylko Klearcha złożono w grobie, o który dbała królowa-matka. [przypis tłumacza]

Tak. (…) przyćmiony? — Jako człowiek wytrawny i rozumny Filint wie, iż wystarczy sprowadzić dyskusję na teren ścisłych przykładów, aby oświetlić przesadę Alcesta oraz niewłaściwość, jaką byłoby ciągłe stosowanie wielkich zasad do drobnych rzeczy. Jakoż czujemy, że Alcest zagadnięty w ten sposób wprost, jeżeli się upiera, to więcej przez punkt honoru niż z szczerego przekonania. Potwierdzi nam to poniekąd następna scena. Ten jeden rys ukazuje nam w Alceście z jednej strony człowieka upartego i zaciskającego się, z drugiej strony skłonnego do prostolinijnego doktrynerstwa. Widzimy również, że aż do tej pory mizantropia Alcesta nie była jeszcze poniekąd czynna, skoro dopiero ma zamiar rozpocząć swą kampanię przeciw społeczeństwu. [przypis tłumacza]

Tak samo czynili i inni, przed którymi zastawiono stoły — tak mają czynić najpoważniejsi, a więc król i goście. [przypis tłumacza]

Tak samo Platon (…) będąc w gniewie — Seneka, O gniewie, III, 12. [przypis tłumacza]

Tak samo zapatruje się na tę kwestię B. Heidhues — B. Heidhues, Über die Wolken des Aristophanes, Progr. des kk. Friedrich Wilhelm-Gymnasiums zu Köln 1897. [przypis tłumacza]

Tak-s — dodawanie „s” na końcu wyrazu dla większej dobitności właściwe Rosjanom, szczególnie warstw mniej wykształconych. [przypis tłumacza]

taksiarchowie — pułkownicy. Widocznie załogę tych okrętów stanowiła ciężkozbrojna piechota (hoplici). [przypis tłumacza]

Ta księga będzie wam świadectwem — Iz 30, 8. [przypis tłumacza]

tak się zachował aż do ostatniej chwili — zachowanie się Sokratesa aż do ostatniej chwili opisane jest w dialogu Platona pod tytułem Fedon. [przypis tłumacza]

taksjarcha — odpowiada randze pułkownika. Niepodobna tłumaczyć wszystkich tego rodzaju tytułów wojskowych, bez popełnienia szeregu komicznych nieraz anachronizmów, jak to np. uczynił rosyjski tłumacz Henkel, wprowadzając szwadrony, turnieje, heroldów etc. [przypis tłumacza]

tak też było i ze znajomością filozofii Kanta w Polsce (…) — o losach pism Kanta w Polsce szczegółowiej piszą: Henryk Struve w artykule Kant w Wielkiej Encyklopedji ilustrowanej; P. Chmielowski w „Pamiętniku literackim” (Lwów, 1903, z. III); Najdawniejsze wiadomości o Kancie w piśmiennictwie naszym (por. w tymże „Pamiętniku”, z. IV; artykuł E. Petzolda: Kant. Projekt wiecznego pokoju a Polska). Tenże: Kant w Polsce w „Przeglądzie filozoficznym” Warszawa 1904, z. III. Dodatkowo wymienić tu należy prace rodaka naszego dra Mścisława Wartenberga, pisane po niemiecku: Kants Theorie der Kausalität” Lipsk 1890; Der Begriff des transscendentalen Gegenstaudes bei Kant (w „Kantstudien”, t. IV); Sigwarts Theorie der Kausalität im Verhältniss zur Kantischen, Berllin 1900. [przypis tłumacza]

taktyką — w oryginale: Stratagem. [przypis tłumacza]

Tak, tyś jest najmądrzejszy — Nie znajdując odpowiedzi, Orgon zamyka się w łatwej ironii. [przypis tłumacza]

Tak ubraną, jak chodzą matrony… — dawny i surowy zwyczaj rzymski rozróżniał bardzo dokładnie strój hetery i żony prawowitej, czyli „matrony”. Tak np. dziewczyna rzymska, wyszedłszy za mąż, układała swe włosy nie w jeden warkocz, ale w sześć gładko przyczesanych pasemek (senis crinibus nubentes ornantur), ujętych na czole przepaskami (vittae), o czym i tutaj mowa. [przypis tłumacza]

Tak uczynił Cezar z wielką chorobą (…) — por. Plutarch, Życie Cezara. [przypis tłumacza]

Tak uczynił król Kotys (…) — por. Plutarch, Głośne rzeczenia dawnych królów. [przypis tłumacza]

tak umarł (…) Kalanus — Plutarch, Aleksander Wielki, IX, 63 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Tak więc i z potrawami — z potrawami ma się rzecz tak, jak i z wonnościami. Kto nie ma potraw, temu one smakują, gdy u kogoś gości; kto wonnościami się nie skrapia, ten z przyjemnością wciąga w nozdrza zapach wonności, którymi jest zlany… ktoś drugi. [przypis tłumacza]

Tak więc Żydzi mieli cuda, proroctwa, których spełnienie oglądali (…) — Fragm. 610. [przypis tłumacza]

Tak więc zarówno i obowiązek, i interes każą obydwu umawiającym się stronom pomagać sobie nawzajem… — wzgląd dwojaki: ogółu na jednostki, jednostek na ogół. Korzyści wypływające ze zjednoczenia się społeczeństwa zależą od ustawicznego uwzględniania tych punktów widzenia. (W oryginale zdanie niejasne, dopuszczające różny wykład). [przypis tłumacza]

Tak więc, z którejkolwiek strony spojrzymy na rzeczy, prawo niewoli nie istnieje… — rozdział przyniósł odrzucenie tezy o umowie, której treścią byłoby oddanie się w niewolę jednemu. Ani naród, ani jednostka nie mogą takiej umowy ważnie zawrzeć. Wychodzi ona bowiem wyłącznie na korzyść pana, a wówczas oddający się w niewolę jest szaleńcem, niezdolnym do działań prawnych. Gdyby nawet niewolnik mógł odnieść jakąś korzyść z tej umowy, to i tak nie mogłaby ona być ważna, ponieważ zrzekający się wolności zrzeka się swego człowieczeństwa, przestaje być podmiotem prawnym, staje się rzeczą, nie może mieć żadnych praw i obowiązków, a przeto i umowa sama nie może go wiązać. Również z prawa wojny nie da się wyprowadzić prawa niewolnictwa. [przypis tłumacza]

tak żebraka, jak Cezara — specjalny dobór wyrazów („Cezar” zamiast „władca”), ażeby następujące pierwsze słowo Prokulejusa („Cezar”) wywołało efekt z zakresu ironii tragicznej. L. Wurth uważa to za igraszkę wyrazów. [przypis tłumacza]

także i co do czasu przyjemności doznaje upośledzenia ten, co sobie zastawia bogate uczty… — tzn. przez krótszy czas odczuwa przyjemność z powodu jedzenia i picia, gdyż wnet zbrzydzi je sobie, a wyczekiwanie uczty nie jest dlań radosne. [przypis tłumacza]

także pieszych * i cichaczem wkroczył do miasta— gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony, πρὸς οἷς πεζοὺς *, εἰσέρχεται τὴν πόλιν ἡσυχῆ. [przypis tłumacza]

Także rolnictwo (…) porobiłoby wielkie postępy… — Ksenofont, zamiłowany ziemianin, z upodobaniem rozmyślał nad podniesieniem [ulepszeniem] rolnictwa w Grecji. Rad byłby tu widział przynajmniej taką opiekę nad rolnictwem, jaką oglądał u Persów i podziwiał u Cyrusa Młodszego. [przypis tłumacza]

tałes a. talit — szal modlitewny. [przypis tłumacza]

tałes a. talit — szal modlitewny. [przypis tłumacza]

tałes — biała chusta zakładana na ramiona podczas modlitwy. [przypis tłumacza]

tałes — dosł.: „narzuta”; szata liturgiczna, wełniana biała chusta w niebieskie lub czarne pasy, w którą owijają się żonaci mężczyźni podczas modlitwy porannej oraz w czasie innych, ściśle określonych przez przepisy religijne nabożeństw. [przypis tłumacza]

tałes kotn — mały tałes, kaftanik z cyces noszony na co dzień. [przypis tłumacza]

tałes kutn a. talit katan — mały tałesik, rodzaj podkoszulka z cycesami noszony przez cały dzień pod ubraniem. [przypis tłumacza]

tałes — modlitewny szal; wełniana, biała chusta w czarne lub niebieskie pasy, nakładana przy odmawianiu porannej modlitwy oraz podczas niektórych świąt [przyp. WL: tałes-kuten to rodzaj koszuli noszonej na co dzień pod ubraniem, podobnie jak tałes zaopatrzonej we frędzle cicit.]. [przypis tłumacza]

talamegi — wspaniałe statki z sypialnymi komnatami. [przypis tłumacza]

Tale (…) articulis — Propertius, Elegiae II, 34, 79. [przypis tłumacza]

talent — hebr. kikkâr, prawdopodobnie srebrny (wedle Riehma 1608 b). [przypis tłumacza]

talent — [staroż. jednostka wagi i wartości (wg wagi kruszcu); ateński talent miał wagę ok. 26 kg i jako jednostka wartości odpowiadał tej ilości czystego srebra; red. WL]; około 6000 franków. Sto talentów to suma imponująco wielka. Wojna peloponeska doprowadziła do straszliwego zubożenia. Wydatek pół tuzina talentów jest w budżecie państwowym Aten bardzo poważną rubryką. [przypis tłumacza]

Tales (…) kazał mu zaprzeć się i zakląć przysięgą, aby większe zło odwrócić mniejszym — Montaigne zaczerpnął tę odpowiedź Talesa z Diogenesa Laercjusza, ale zrozumiał ją i wyłożył zupełnie opacznie. [red. WL: według niektórych tłumaczeń Tales odpowiedział, że krzywoprzysięstwo nie jest gorsze od cudzołóstwa, według innych zapytał retorycznie, czyż krzywoprzysięstwo nie jest jeszcze gorszym występkiem? (Tales z Miletu, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 39)]. [przypis tłumacza]

Tales, który pierwszy zgłębiał takie przedmioty, uwielbił jako bóstwo ducha (…) — wszystkie te przykłady z: Cyceron, O naturze bogów. [przypis tłumacza]

Tales (…) terras — Cyceron z Hom. Odae 18, 135. [przypis tłumacza]

Tales zakreślił najwłaściwsze granice (…) — [por.] Diogenes Laertios, Tales, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 26. [przypis tłumacza]

talloforowie — thalloforoi znaczy: niosący gałązki oliwne. Podczas uroczystości Panatenajów otwierali procesję starcy niosący w rękach gałązki oliwne. Drzewo oliwne było poświęcone Atenie, która je stworzyła, by nim obdarzyć Attykę, stanowiącą przedmiot jej szczególnej opieki i troski. [przypis tłumacza]

Talmud — obszerne dzieło stanowiące podsumowanie doktrynalno-religijnego pobiblijnego dorobku judaizmu. Składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Talmud — obszerne dzieło stanowiące podsumowanie doktrynalno-religijnego, pobiblijnego dorobku judaizmu. Składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Tam blanda (…) natura — Cicero, De natura deorum, I, 27. [przypis tłumacza]

tam bohaterowie trojańscy, jeżeli nie występowali w hiszpańskich strojach — tak wyobraża to sobie i przedstawia Wolzogen w ciekawej próbie zrekonstruowania teatru szekspirowskiego za pomocą widowiska (Troilus und Kressida. Bühnenausgabe, „Biblioteka Reclama”). [przypis tłumacza]

tamci — niezapisani do listy owych trzech tysięcy. [przypis tłumacza]

tam, dokąd nie wolno było wchodzić nawet prawowitemu Żydowi — chodzi tu o miejsce zwane Święte Świętych. [przypis tłumacza]

Tam (…) facies — Vergilius, Georgica, I, 506 [przypis tłumacza]

tam, gdzie jest ustanowiony satrapa, ten troszczy się o jedno i drugie — dopiero w późniejszych czasach, za Dariusza II (424–404), odstąpiono od zasady Dariusza I (521–485), że władza cywilna i wojskowa muszą być odrębne. Jednak działo to się tylko wyjątkowo i tylko w prowincjach granicznych satrapa bywał i wodzem (Cyrus Młodszy, Tissafernes). [przypis tłumacza]

tam, gdzie się spodziewamy powszechnej pochwały — w Grecji. [przypis tłumacza]

Ta młoda osoba — Panna des Hayes de Courcelles, której małżeństwo z panem de Guibert zostało postanowione. Pewnego dnia, kiedy młoda panna i jej matka miały być u pana de Guibert, panna de Lespinasse, ku wielkiemu przerażeniu tego ostatniego, wtargnęła do mieszkania, pragnąc ujrzeć i poznać tę, która jej zabiera przedmiot ukochania. Poznanie odbyło się spokojnie i, na pozór przynajmniej, ku ogólnemu zadowoleniu. [przypis tłumacza]

Tammuz — mniej więcej druga połowa czerwca i pierwsza połowa lipca według kalendarza juliańskiego. [przypis tłumacza]

Ta mnie nie odtrąci, Ale wtrąci w ten swój domek — quae me non excludet ab se, sed apud se occludet domi. [przypis tłumacza]

Tamos — Tamos z Memfis w Egipcie, admirał Cyrusa; gdy Tissafernes dzierżył tę władzę, którą później Cyrus otrzymał, był Tamos z ramienia Tissafernesa zarządcą Lidii. [przypis tłumacza]

tam palą żywcem regentów — Aluzje do palenia protestantów za Franciszka I. [przypis tłumacza]

tamquam sponsus (łac.) — niby oblubieniec. [przypis tłumacza]

tamta niewiasta — Filokomazjum. [przypis tłumacza]

tamtego opryszka — Cezara. [przypis tłumacza]

Tamtego (…) w tym wina — Sokratesa. [przypis tłumacza]

Tamten, to szczwana sztuka — Scena ta w dalszym ciągu charakteryzuje Tartufa: zanim się pojawi, będziemy go już znali ze wszystkich stron. Z współczesnego listu o komedii Świętoszek możemy wnioskować, że w pierwszej redakcji sztuki rozmowa ta o dewotach wciskających się w domy była bardziej rozwinięta i że ją polecono Molierowi skreślić. [przypis tłumacza]

tamten ucieka przed skwarem, ucieka przed mrozem — królowie perscy posiadali rezydencje letnią, zimową i wiosenną. Zimę spędzali w mieście Babilonie, nad Eufratem dolnym, wiosnę w Suzie, na wschód od Babilonu, lato w medyjskim mieście Ekbatana, w górach, na północ od Suzy. [przypis tłumacza]

tamtych dwóch — Pliniusza młodszego i Cycerona. [przypis tłumacza]

Tamtym zaś na razie wystarczyło zwycięstwo… — w tym ustępie mało ważne różnice między tekstem Niesego i Dindorfa, których zaznaczać nie warto. [przypis tłumacza]

tam (…) umieścić bohaterów mego romansu — Nowa Heloiza [pierwsze wydanie tego romansu (1761) nosiło tytuł: Listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp; red. WL]. [przypis tłumacza]

Tamże, str. 14. [przypis tłumacza]

Tamże, str. 15. [przypis tłumacza]

Tanach — nazwa Biblii, skrót utworzony od słów: Tora, Newiim (Prorocy) i Ketuwim (Pisma). [przypis tłumacza]

Tanach — nazwa całego Starego Testamentu; skrót utworzony ze słów Tora, Newiim (Prorocy) i Chtuwim (Pisma). [przypis tłumacza]

Tanach — skrót od słów: Tora — Pięcioksiąg, newiim — Prorocy, chtuwim — Pisma, czyli cała Tora. [przypis tłumacza]

Tanach — Stary Testament zawierający: Pięcioksiąg, Księgi Proroków i Pisma. [przypis tłumacza]

Tanagra — miasto beockie na północnej granicy Attyki, sławne dziś z odgrzebanych tam figurynek. [przypis tłumacza]

Tanais — Don, od Dan: woda (Boettger). [przypis tłumacza]

tanaita — tytuł nauczyciela wykładowcy w pierwszym okresie tworzenia Talmudu. [przypis tłumacza]

Ta namiętność, która (…) sprowadza cię z powrotem ku przedmiotowi odpowiadającemu jej tak mało — mowa o pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

tancerką, z takich, co to różne dziwne sztuki pokazują — karkołomne sztuki kuglarskie pokazywały w Grecji kobiety. Sycylia była u Greków-rodaków na Wschodzie więcej znana ze zręczności kuglarzy aniżeli ze swej literackiej twórczości (komedia: farsa) i naukowej (filozofia, medycyna). [przypis tłumacza]

Tandem (…) scientiae — Horatius, Epodes, 17, 1. [przypis tłumacza]

ta niewinna rozrywka — „cet innocent plaisir”, pisze dosłownie Casanova. [przypis tłumacza]

Tanis — Τάνις (tak samo w LXX); צֹ֥עַן Lb 13, 22, Coan, ed. Cylkowa; Wujek: Thanim (13, 23); ed. berlińska: Soan (13, 23). Herodot II, 166: okręg tanitski; asyr. Sa’nu, staroegip. Tān, dzisiejsza wioska San; zwaliska po świątyni Seta, zbudowanej przez Ramzesa II. [przypis tłumacza]

Tanner, Adam — jezuita, ur. w 1572 w Insbruku, żył w Ingolstadzie, um. w r. 1632. [przypis tłumacza]

Tanquam (…) putes — Martialis, Epigrammata, XI, 103, 12; 59, 8. [przypis tłumacza]

tanquam re bene gesta — jakby sprawę dobrze załatwił. [przypis tłumacza]

Tanta (…) ponimus — Cicero, De finibus bonorum et malorum, V, 1, 2. [przypis tłumacza]

Tantaque (…) conficit ipsa — Lucretius, De rerum natura, IV, 638. [przypis tłumacza]

Tanti (…) aurum — Iuvenalis, Satirae III, 54. [przypis tłumacza]

Tantra (sanskr.) — późno sanskryckie dzieła religijne, zajmujące się przeważnie gusłami. [przypis tłumacza]

tantum (…) dediscant — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, III, 2, 18. [przypis tłumacza]