Przypisy

manichejczycy — uczniowie Manesa, herezjarchy urodzonego w Persji w r. 240, przyjmują, iż świat jest dziełem dwóch sprzecznych pierwiastków: dobrego i złego, obu wiecznych i niezawisłych. [przypis tłumacza]

Manneos — Μαννέος (N), Μανναῖος (D). [przypis tłumacza]

manslaughter — niezamierzone (mimowolne) zabójstwo. [przypis tłumacza]

Mantineja — stolica wschodniej Arkadii. [przypis tłumacza]

mantyka — sztuka przewidywania przyszłości. [przypis tłumacza]

Ma przecież pod ręką / Fałsz w swej mowie, fałsz w swych czynach, fałsz nawet w przysiędze / Ma pod ręką swe podstępy, pieszczoty, podejścia (domi habet animum falsiloquom, falsificum, falsiiurium / domi dolos, domi delenifica facta, domi fallacias) — przekład usiłuje naśladować Plautowskie aliteracje i powtarzania słów. [przypis tłumacza]

Marcellin (…) opisuje (…) — Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, XXIV, 7. [przypis tłumacza]

Marcellin opowiada (…) imię — Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, XXII, 16. [przypis tłumacza]

Marcin Kambreński — Marcin z Cambray, skazany na szubienicę za zgwałcenie, został wedle legendy ułaskawiony, przez wzgląd iż po powieszeniu spostrzeżono u niego ślady erekcji. [przypis tłumacza]

M[arcinowi] — Jakimi okolicznościami powodowany autor głoską początkową tylko oznacza imię arcypasterza, wówczas gdy tej oględności nie zachowuje, wyszczególniając imiona czterech innych biskupów, domyślać się trudno. Nic powątpiewać nie każe, iż był to właśnie ów Marcin, zasiadający od czasów jeszcze Władysława Hermana na arcystolicy gnieźnieńskiej; tym bardziej gdy wiadomo, jak ważnym był działaczem w sprawach państwa, tak iż autor mógł słusznie powoływać na świadka i sprawy jego własne „wcielać do osnowy kroniki”. To tylko pewna, iż dziać się to nie musiało trafunkowo; raczej uważać by się powinno za wykreślenie dobrowolne na żądanie samego dostojnika, który stając na świadectwo, widziałby się zniewolonym sobie samemu niejedną winę znaczącą przyznać. [przypis tłumacza]

Marco Paulo — podróżnik w 13 w. [przypis tłumacza]

Mardowie i Chaldejczycy — szczepy nieznane. [przypis tłumacza]

Marek Antoni był pierwszym, który kazał się zawieźć do Rzymu (…) — Plutarch, Życie Marka Antoniusza, 3. [przypis tłumacza]

Marek Antoni powiada, iż wielkość rzymskiego ludu (…) — Plutarch, Antoniusz, 8 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

„Margites” — Margites była nazwa bohatera w poemacie nam nieznanym. Był to przemądrzały głupiec, który o wszystkim niby wiedział, ale o niczym dokładnie. Poemat zawierał opowiadanie o rozmaitych niedorzecznościach, jakich się dopuszczał Margites, którego by przeciwstawić można Odyseuszowi. Chociaż Arystoteles autorem jego mieni Homera, był on prawdopodobnie, jak i parodie inne, utworem znacznie późniejszym; Suidas podaje za autora Pigresa z Halikarnasu, brata królowej Artemizji, który miał napisać także Batrachomyomachię [gr. wojna żabio-mysia; poemat heroikomiczny]. [przypis tłumacza]

Margrabia de La Fare (1644–1712) — przyjaciel Tureniusza, lekki poeta, głośny z przygód miłosnych i wesołego życia. [przypis tłumacza]

margrabia de Montriveau — [por.] Księżna de Langeais. [przypis tłumacza]

Margrabina de Pompadour (1721–1764) — wszechwładna faworyta Ludwika XV, która wywierając przemożny a opłakany wpływ na politykę Francji, starała się wzmocnić swoje stanowisko kokietując z nauką i literaturą. [przypis tłumacza]

„margrabiowie” — „Margrabiami” zwano podówczas to, co dziś gommeux [fr.: fircyk, modniś; red. WL] nazywają. Arogancja ich służyła Molierowi i innym pisarzom często za cel złośliwej satyry. [przypis tłumacza]

Margutta — jeden z bohaterów poematu Il Morgante Maggiore Luigi Pulci (1432–84). [przypis tłumacza]

Mariamme — Μαριάμη, łac. Mariamne. [przypis tłumacza]

Mariammy — w tekście: βασιλίδος [królowej]. [przypis tłumacza]

Marianna jest osóbką bardzo dobrze wychowaną! Ale cała ta scena Doryny z Marianną nie jest na wysokości reszty komedii; są to tradycyjne sceny pana ze służącym (Wartogłów) lub pani ze służącą, bez indywidualnego charakteru, gdyż trudno trwożliwość Marianny wobec ojca uważać za charakter. [przypis tłumacza]

Marivaux, Pierre (1688–1763) — dramaturg francuski, którego komedie odznaczają się subtelną analizą psychologiczną i zdumiewającą lekkością stylu; pisał także powieści realistyczne jak np. Życie Marianny czy Kariera wieśniaka. [przypis tłumacza]

Marivaux, [Pierre de] (1688–1763) — wybitny komediopisarz, którego styl, oparty na wyszukanym wysłowieniu i subtelnej obserwacji, utrwalił się w słownictwie francuskim pod mianem marivaudage'u. [przypis tłumacza]

markizowie, wykwintnisie — Pod godłem „markizów” ośmieszył Molier niejednokrotnie typ panka dworskiego, złotego młodzieńca z jego miałkim móżdżkiem, a wielkim zadowoleniem z siebie. Precieuse'y (wykwintnisie), subtelne pięknoduszki, uczynił Molier przedmiotem komedii pt. Pocieszne wykwintnisie. [przypis tłumacza]

markiz wyśmiany — Ostatnie słowa, jakie wypowiada każda figura w sztukach Moliera, streszczają zwykle jej charakter. Tak i tutaj: Klitander przede wszystkim plotkarz, Akast przede wszystkim zarozumialec. [przypis tłumacza]

Marlowe, Krzysztof [Christopher] (1564 1593) — najwybitniejszy z poprzedników Szekspira w dramacie, autor m. i. sztuk Tamerlan Wielki (w 2 częściach), Tragiczne dzieje doktora Fausta, Żyd maltański i Król Edward drugi, nadto wspaniałego fragmentu epicko-lirycznego Hero i Leander. Obszerną monografię o tym poecie oddaję w najbliższym czasie do druku. [przypis tłumacza]

Marmontel, [Jean-François] (1723–1799) — głośny pisarz ówczesny, którego Powiastki moralne cieszyły się wzięciem w całej Europie. [przypis tłumacza]

Marmotret — podręcznik przygotowawczy do czytania Biblii pt.: Marmotractus sive expositio in singulis libris Bibliae. [przypis tłumacza]

maror — potrawa sederowa (gorczyca, chrzan), mająca przypominać gorycz życia Żydów w niewoli egipskiej. [przypis tłumacza]

Mars (…) krzyczy tak przeraźliwie, jak gdyby naraz 10 000 srogich wojowników krzyczało (…) — [por.] Iliada, V 859: „Tak wrzasnął Ares spiżowy, / Jakby wrzeszczało dziewięć lub dziesięć ludzi tysięcy”. [przypis tłumacza]

(…) — Martialis, Epigrammata, II, 80, 2. [przypis tłumacza]

Martianus Capella — Rzymski powieściopisarz z V stulecia. [przypis tłumacza]

marywodaż — marivaudage, miłosna intryga przekomarzania się kochanków, flirt w stylu wyszukanym i przesadnym jednego z koryfeuszów teatru francuskiego z XVIII wieku, Piotra Marivaux. [przypis tłumacza]

Masada — Μασάδα, nad Morzem Martwym, dziś es-Sebbe; hebr. מצדה‎ znaczy twierdza. [przypis tłumacza]

Masada — p. I, XII, 2, uwaga. [przypis tłumacza]

Masbala — Μασβάλου (N), Μασαμβάλου (D). [przypis tłumacza]

maskil (hebr.) — dosł.: wykształcony, oświecony; zwolennik ruchu o nazwie Haskala (Oświecenie), zapoczątkowanego wśród Żydów w końcu XVIII w. i stawiającego sobie za cel świeckie wykształcenie, naukę języków obcych, walkę z fanatyzmem religijnym i zacofaniem oraz reformę życia żydowskiego. [przypis tłumacza]

maskil (hebr.) — dosł.: „wykształcony, oświecony”; zwolennik ruchu o nazwie Haskala (Oświecenie), zapoczątkowanego wśród Żydów w końcu XVIII w. i stawiającego sobie za cel świeckie wykształcenie, naukę języków obcych, walkę z fanatyzmem religijnym i zacofaniem oraz reformę życia żydowskiego. [przypis tłumacza]

maskil — oświecony Żyd, zwolennik emancypacji w duchu kultury panującej w kraju. [przypis tłumacza]

maskil — zwolennik haskali, ruchu oświeceniowego propagującego emancypację Żydów poprzez wykształcenie, prowadzącego do niezamierzonej asymilacji. [przypis tłumacza]

Massa-Karrara — księstewko włoskie na południe od Toskanii. [przypis tłumacza]

Massoreci — żydowscy uczeni w piśmie. [przypis tłumacza]

Massor — Massor a. Massora — zbiór tradycji. [przypis tłumacza]

maszerował przez te same kraje, przez które swego czasu szedł Pers ze swą olbrzymią siłą — Kserkses, w 480r. przed Chr.; armia jego liczyła rzekomo z górą milion ludzi. Kraje te to Tracja, Macedonia, Tesalia. [przypis tłumacza]

masz tu ją nazywać gawronką, samca zaś tylko gawronem— jak tu Wykrętowic ośmiesza się przed synem swą dopiero co nabytą mądrością, której strawić nie miał czasu, tak samo czyni to w Moliére'a Le bourgeois gentilhomme [Mieszczanin szlachcicem; red. WL] (3, 3) M. Jourdain przed swa żoną i pokojówką. [przypis tłumacza]

Masz tu pokwitowanie — Stare francuskie przysłowie: Lin pet pour les quittes. [przypis tłumacza]

matagrabulizm — puste dociekanie. [przypis tłumacza]

matce na podarek / Na pierwszego (calendis meam qui matrem moenerem) — „na pierwszego” rozumie się: marca; w tym dniu, który był niegdyś pierwszym dniem roku u Rzymian, składano sobie podarki. Z tej okazji i z wielu innych (zmyślonych) wyłudza chytra żona pieniądze od męża. [przypis tłumacza]

Mateotechnia — zatoka sztuk czczych i bezpożytecznych. [przypis tłumacza]

materiału do filozoficznego rozmyślania dało Spinozie jego życie, a były to bolesne doświadczenia — Dokumenty biograficzne zebrał J. Freudenthal, Lebensgescbichte Spinozas 1899. Co najważniejsze stąd w przekładzie i krytycznym opracowaniu dał C. Gebhardt, Spinoza. Lebensbeschreibungen und Gespräche, 1914. Cenną biografię Spinozy ze źródeł opracował K. O. Meinsma, Spinoza en zijn kring, 1896 (po holendersku, przekład niem.: Spinoza und sein Kreis, 1899). Biografię w największym stylu opracowuje S. Dunin-Borkowski, który wydał dotychczas: Der junge De Spinoza, 1910 (zob. moją recenzję w „Przeglądzie Filozoficznym”, 1913). Entuzjastyczną biografię napisał B. Schlager, Spinoza. Zdjęcia z duszy heretyka, 1924. [przypis tłumacza]

materialne granice sztuki — tj. skrępowanie artysty przez sam materiał. [przypis tłumacza]

Materiam (…) suae — Ovidius, Tristia IV, 1, 34. [przypis tłumacza]

Mateusz, syn Hasmoneusza — wg Starożytności (XII, VI, 1) syn Jana, a prawnuk Hasmoneusza. [przypis tłumacza]

ma też siłę pieszą, konną i morską — flotę Cyrusa mogli Grecy tylko widzieć, jak przepływała morzem. Złączyła się z resztą sił zbrojnych dopiero w Issos (rozdz. 4). [przypis tłumacza]

matka [Marka Aureliusza] — Domitia Lucilla [dla odróżnienia od matki zwana Minor, Młodszą], córka senatora Calvisiusa Tullusa [Publius Calvisius Tullus Ruso]. [przypis tłumacza]

matki spartańskie (…) — Plutarch, Likurg, 13 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Mauzolos — władca Karii, sprzyjający w duchu dążeniom niepodległościowym. Sławny ze wspaniałego grobowca (umarł w 352 r.), jaki mu w Halikarnasie wybudowały siostra i żona. Stąd już w starożytności utarło się „Mauzoleum” jako nazwa wspaniałego pomnika. [przypis tłumacza]

maximum (…) laudare (łac.) — „To jest największy królewski przywilej,/ że lud zmuszony jest nie tylko cierpieć/ Działalność jego, ale zawsze sławić” (Seneca [Minor], Thyestes, II, 1, 30; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Mazarin — Kardynał Mazarin, który sprawował rządy w czasie małoletności Ludwika XIV, był przedmiotem szyderstwa niezliczonych piosenek ulicznych, wyszydzających zwłaszcza jego z włoska zaprawną francuszczyznę. „Niech śpiewają, byle płacili”, powiadał kardynał obojętny na swą niepopularność wśród ludu. [przypis tłumacza]

Mazas — więzienie paryskie w latach 1850–1898. [przypis tłumacza]

Mazł tow! (hebr.) — „Szczęścia! Powodzenia!”. [przypis tłumacza]

mazl tow — „Dobrego szczęścia!”; pozdrowienie, życzenie pomyślności. [przypis tłumacza]

mazl tow — dosł.: „gwiazda, dobry los”. Słowa te wśród Żydów oznaczają życzenia, gratulacje; wypowiada się je przy każdym radosnym wydarzeniu, jak urodzenie się dziecka, zaręczyny, ślub czy po zażegnaniu jakiegoś nieszczęścia, po pomyślnym zakończeniu czynności itp. [przypis tłumacza]

ma z więzienia stanąć przed sądem ludu — zwyczajnie odpowiada się przed sądem z wolnej stopy. [przypis tłumacza]

Mędrcy, wpajając nam (…) — następujące tu kilka zdań zaczerpnął Montaigne z Seneki; por. Epikur u Seneki w: Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, XVI. [przypis tłumacza]

Mężczyzno — w oryg. fr. l'homme znaczy mężczyzna, ale także człowiek. [przypis tłumacza]

męże, co cię przekonają, Że nieb sklepienie jest jakby żużelnik (…) że my węgielki — poeta wyśmiewa poglądy filozoficzno-przyrodnicze Metona i Hippona, którzy twierdzili, że powietrze jest żywiołem ognistym. Meton wyraził się nie bardzo szczęśliwie, że powietrze i niebiosa są jakby piecem, żużelnikiem na jarzące węgle (πνιγεύς): stąd powszechne drwinki na ten temat. [przypis tłumacza]

mężu — por. Wstęp. [przypis tłumacza]

Meander — graniczna rzeka Karii, dziś Menderes. [przypis tłumacza]

Me (…) Auspiciis — Vergilius, Aeneida, IV, 340. [przypis tłumacza]

mechutan — ojciec jednego z nowożeńców. [przypis tłumacza]

mechutanowie (hebr.) — rodzice konkurenta, kumowie; tu: swaci. [przypis tłumacza]

mechutanowie — rodzice nowożeńców, kumowie. [przypis tłumacza]

mecica — wyssanie krwi po nacięciu napletka podczas uroczystości obrzezania. [przypis tłumacza]

mecyja (hebr.) — dosł. znalezisko, coś nadzwyczajnego; rarytas. [przypis tłumacza]

mecyja — rzecz znaleziona, osobliwość, przysmak. [przypis tłumacza]

Medaba, Samaga — Medaba: Μεδάβη, LXX Μαιδαβά, מֵידְבָ֖א (Joz 13, 9), dzisiejsza Madeba (około 1200 mieszkańców); Samaga: Σαμαγὰ, prawdopodobnie dzisiejsza wioszczyna Semakh. [przypis tłumacza]

Medamothi — Wyspa Nigdzie. [przypis tłumacza]

me (…) deo — Horatius, Odae I, 5, 13. [przypis tłumacza]

Media — właściwie starożytna Asyria, podbita przez Medów. [przypis tłumacza]

medicina forensis — medycyna sądowa. [przypis tłumacza]

Medio (…) angat — Lucretius, De rerum natura, IV, 1130. [przypis tłumacza]

Mediocribus (…) columnae — Horatius, Ars poetica, 372. [przypis tłumacza]

Medium (…) lustrat — Claudian, Panegyricus de sexto consulatu honorii Augustii, VI, 411. [przypis tłumacza]

medresa (hebr.) — muzułmańska wyższa szkoła teologiczno-prawnicza. [przypis tłumacza]

me dzieci nie bez zdolności… — Marek Aureli miał kilka córek i trzech synów, z których pierwszy (Verus) i ostatni (Antoninus) wcześnie zmarli. Średni, Commodus, następca ojca na tronie, skutkiem złego towarzystwa nie poszedł za wzorem ojca. [Marek Aureliusz miał z Faustyną co najmniej trzynaścioro dzieci: sześć córek i siedmiu synów, z których dorosłości dożyło pięć córek i jeden syn; red. WL] [przypis tłumacza]

meetings (ang.) — wiece. [przypis tłumacza]

Megabyrus, nawiedziwszy raz Apellesa w warsztacie (…) — por. Plutarch, O sposobie odróżnienia pochlebcy od przyjaciela, 14. [przypis tłumacza]

Megara — miasto doryckie z rozległym powiatem, między Attyką a Przesmykiem Korynckim, raz w związku ze Spartą przeciw Atenom (bezpośredni powód wojny peloponeskiej), to odwrotnie, popierało Ateny przeciw Filipowi. [przypis tłumacza]

Megara — [miasto] na Istmie [Przesmyku Korynckim], graniczy z Attyką. [przypis tłumacza]

Megarejczycy z Sycylii, stamtąd bowiem pochodzi Epicharmos (…) starszy od Chionidesa i Magnesa — Według innych wiadomości był Epicharmos rodem z wyspy Kos, ale już jako dziecko przybył z ojcem do Megary w Sycylii, a w r. 486 udał się do Syrakuz, gdzie razem z Formisem żył na dworze Gelona i Hierona. Ponieważ doczekał się lat życia 90, czy nawet 97, wyjaśnia się łatwo twierdzenie, że był starszy od obu najdawniejszych komediopisarzy attyckich: Chionides bowiem dał się poznać w r. 502 p.n.e., a Magnes miał być jeszcze młodzieńcem, kiedy Epicharmos już w podeszłym był wieku. [przypis tłumacza]

megiła — zwój pergaminu lub skóry służący do spisywania tekstu księgi świętej. [przypis tłumacza]

Megile Estery — zwój pergaminowy, na którym spisana jest Księga Estery. [przypis tłumacza]

Meinsma wypowiedział w 1896 bezzasadne lekkomyślne zdanie, że pomysł napisania tego „Traktatu” powziął Spinoza przy udzielaniu lekcji — K. O. Meinsma, jw., przekł. niem. s. 242. [przypis tłumacza]

Meir ben Gedalia z Lublina — znany rabin, talmudysta (1558–1616). [przypis tłumacza]

Meiron — rodzinne miasto rabiego Szymona [przypis tłumacza]

mej garderobianej (plicatrici) — plicatrix oznacza pierwotnie kobietę zajmującą się wyłącznie umiejętnym układaniem czy też prasowaniem szat kobiecych, ze względu na bardzo kunsztowne nieraz fałdy. [przypis tłumacza]

mełamed a. melamed — nauczyciel w chederze (szkole podstawowej). [przypis tłumacza]