Bogurodzica

Bogurodzica – to polska pieśń religijna pochodząca ze średniowiecza oraz najdawniejszy polski tekst poetycki. Autor ani data powstania owego utworu nie są znane, ale przyjmuje się, że stworzony został w XIII lub XIV wieku. Pierwszy zapis Bogurodzicy pochodzi dopiero z 1407 roku, obejmował on 2 strofy i zachował się wraz z melodią. Spisany został na wyklejce zbioru kazań łacińskich przez Macieja z Grochowa: wikarego z Kcyni.

Z czasem tekst ten stał się pieśnią bojową polskiego rycerstwa; śpiewano go najprawdopodobniej w 1410 roku jako „carmen patrium” przed bitwą pod Grunwaldem oraz w 1444 roku przed bitwą pod Warną. Od XV wieku do jego treści dopisywano kolejne zwrotki; w tym też okresie pieśń stanowiła hymn państwowy Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przez okres trwania wieku XVI pojawiły się kolejne strofy (naliczono ich ogółem 27, w tym większość o naturze okolicznościowo-modlitewnej), co sprawiło, że Bogurodzica stała się niekonsekwentna pod względem literackim. Obecnie śpiewa się ją głównie w Kościele katolickim, w szczególności podczas Uroczystości Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski przypadającej na dzień 3 maja. Dzisiaj jest to również lektura w szkołach ponadpodstawowych, w klasie pierwszej (nasze wydanie zawiera przypisy opracowane specjalnie dla uczennic i uczniów; dostępny jest e-book i audiobook).

Dzieło nie posiada tytułu (nazwa umowna zaczerpnięta została z pierwszego wyrażenia w tekście). Pierwotnie składało się ono z dwóch strof kończących się refrenem „Kyrie eleison”. Pierwsza strofa stanowi modlitwę błagalną do Matki Boskiej o pomoc i uzyskanie przychylności Jezusa dla ludzi. Druga z kolei skierowana jest do samego Chrystusa z prośbą, aby – mając na względzie postać świętego Jana Chrzciciela – zesłał na ludzkość zbawienie. Z uwagi na problematykę Aleksander Brückner określił wersy 12–34 jako „pieśń wielkanocną”, natomiast wersy 35–48 stanowią „pieśń pasyjną”.

Pieśń ma charakter meliczny – jest o utwór śpiewany, który stworzony został na podstawie (istniejącej już wcześniej i zapisanej przez ojców benedyktynów z Sankt Gallen) melodii miłosnych hymnów rycerskich, której charakter został zmieniony na pobożny. Zapis nutowy Bogurodzicy wskazuje na spokrewnienia z liryką trubadurów i truwerów; z pieśniami religijnymi pochodzenia niemieckiego oraz z chorałem gregoriańskim. Mimo to jest to kompozycja oryginalna.

Bogurodzica posiada cechy formalne tropu, czyli swoistego retorycznego komentarza w języku narodowym do łacińskiego tekstu mszy świętej. Utwór posiada także pewne podobieństwa do kontakionu – hymnu greckiego, który rozpowszechniony został przez piśmiennictwo Czech oraz poprzez liturgię staro-cerkiewno-słowiańską.

Z innej strony, niektórzy historycy doszukują się w Bogurodzicy śladów słowiańsko-bizantyjskich. Na rodowód ten wskazuje chociażby schemat Deesis, to jest trójdzielnej figury powiązanej z ikonografią chrześcijańską, gdzie centralną postać stanowi osoba Jezusa, z Matką Boską oraz Janem Chrzcicielem po swoich bokach. Kompozycja ta wskazuje na wiarę w świętych, którzy jako przedstawiciele grzesznych, przekazują ich modlitwy błagalne do samego Boga. Scena ta interpretowana jest jako symbol istoty modlitwy jako mówienia do Boga i duchowej więzi z nim. Co za tym idzie, Bogurodzica to pieśń dotykająca tajemnicy metafizycznej.