Przypisy

Bóg, chcąc pozbawić swoich wiernych znikomych dóbr, aby okazać, iż nie było to przez niemoc, stworzył naród żydowski — Któremu dał te znikome dobra. [przypis tłumacza]

Bóg je tam leczy — Wciąż aluzja do tego cudu. [przypis tłumacza]

Bóg nie daje cnoty, i że nie zdarzył się nikt, kto by go o nią prosił — Cicero, De natura Deorum [Cyceron, O naturze bogów] III, 26. [przypis tłumacza]

Bóg ozdabia każdą literę Tory małą koroną — litery na zwoju Tory zdobne są u góry kreseczkami, które kształtem przypominają korony. Zdaniem mędrców zwracają one uwagę na różne treści. [przypis tłumacza]

Bóg przyrzekł im, iż, mimo że rozproszy ich na krańce świata (…) — Jr 29, 14. [przypis tłumacza]

Bóg sądzi świat w sposób łagodny. Bierze pod uwagę wszystkie dobre jego cechy — wyrok Boga nie jest zbyt surowy. Jeśli na świecie jest więcej dobrych uczynków, to one przeważają. [przypis tłumacza]

Bóg to zdejmuje nieprawości ze swego ludu — por. Ps 85 (84), 3. [przypis tłumacza]

Bóg urozmaica w ten sposób ów jedyny przepis miłości, aby zadowolić naszą ciekawość (…) — Łk 10, 42. [przypis tłumacza]

Bóg-wąż — Drakon. [przypis tłumacza]

Bóg zesłał jedynego współczesnego historyka — Mojżesz: współczesny, gdyż tylko o kilka pokoleń oddalony od pierwszego człowieka. [przypis tłumacza]

Bóg zobowiązany jest jedynie w miarę swych przyrzeczeń (…) — Mt 7, 7. [przypis tłumacza]

Bóstwo niebiańskie… — ten kwiecisty styl tak odskakuje od zwykłego stylu Franciszki, że raczej należałoby go chyba przypisać znajomej z Balbec, Celeście Albaret. Obie, Franciszka i Celesta, robione były z prawdziwych modelów, służących u Prousta, i widocznie zlały się tu w jedno. [przypis tłumacza]

Bóstwo Zorzy — Afrodyte. [przypis tłumacza]

bo beze mnie zrobią losowanie (ne dum absum, illi fuat sortitio, Niem.) — o ile ta poprawka tekstu (zepsutego w naszych rękopisach) jest właściwa, to jest tu zręczna aluzja do senatorów, śpieszących się do senatu tylko na momenty najważniejsze, np. rozlosowywanie prowincji itp. [przypis tłumacza]

Bodeniusza — Jan Bodin, autor dzieła O Republice, zmarły w r. 1596. Montaigne ma tu na myśli inne jego dzieło, Methodus ad facilem historiarum cognitionem, wydane w r. 1566 i przełożone na język francuski. [przypis tłumacza]

bodiaki od. budiaki — eine Art Disteln, bedecken ungeheure Strecken der Ukraine. Sie blühen dunkel-rosarot. [przypis tłumacza]

Böhme, Jakub — teozof i mistyk, był z fachu szewcem. Ur. w r. 1575 z biednych wieśniaków. W r. 1610 napisał: „Aurora czyli wschodząca zorza poranna, tj. źródło lub matka filozofii…. Dzieło to wywołało, szczególnie w kołach klerykalnych, wielkie oburzenie i sprawiło mu wiele przykrości. Mimo wymuszonego na nim przyrzeczenia, że nie będzie już nic pisał, wydał jeszcze następujące prace: O trzech zasadach boskiego życia, 1610; Czterdzieści pytań o duszy, czyli Psychologia vera, 1620; Mysterium magnum. Zm. w r. 1624. Böhme jest w historii filozofii zajmującym zjawiskiem, bardziej zajmującym niż Hans Sachs w historii literatury, chociażby dlatego, że szewc-filozof rzadziej się trafia niż szewc-poeta. Następnie dlatego, że jest rzeczywiście samodzielnym myślicielem, nieposiadającym zgoła ani oczytania, ani wykształcenia. Zdaje się, że prócz pism Paracelsusa, mistycznych pism Schwenckfelda i Weigela nic nie czytał. Zapewne, że już to wystarczyło, Wraz ze zdarzeniami współczesnymi, szczególnie zaś religijnymi, z którymi się zapoznał w czasie swoich wędrówek, żeby nadać jego myśleniu pewien kierunek, zawisły od ducha czasu i wyrażający go poniekąd. Ale samodzielność, a co za tym idzie, głębokość jego myślenia sprawiły, że także wyprzedził swój czas. Do tego przyłącza się obcowanie z przyrodą, które się odbija w jego pismach, przystosowanych zresztą do mistycznej treści swoją formą i dziwacznym nieraz stylem. Böhme był przeciwnikiem uczoności. Świat można poznać tylko z siebie, z człowieka, który jest „mikrokosmem”. Ale to samopoznanie musi być religijne, musi obejmować przeciwstawienie dobrego złemu, jako zasadniczy rys ludzkiej istoty, gdyż zapełnia ono cały świat. Podstawą tego dualizmu jest konieczność, z jaką Bóg sam siebie objawia: z ciemnej pra-otchłani wychodzi popęd, czyli wola, a proces świata jest walką tej woli między dobrem i złem. Filozoficzne opracowanie znalazły myśli Böhmego w dziełach Schellinga. Do tego faktu odnosi się uwaga Schopenhauera. [przypis tłumacza]

bogacze (…) wydawszy trochę w obronie wielkich zasobów, jakie posiadają chwalebnie — w obliczu niebezpieczeństwa uprawiali Ateńczycy stale politykę koalicyjną. [przypis tłumacza]

Boga, który, według zdania pewnych ludzi, nie jest nawet jestestwem rozumowym (…) — Aluzja do autora Historii naturalnej duszy, czyli de la Mettriego. [przypis tłumacza]

bogato obdarzony z powodu twego listu — mianowicie z powodu wzmianki, by przyjąć Hystaspesa jako przyjaciela królewskiego; tak też go przyjęto, to znaczy obsypano go darami. [przypis tłumacza]

bogaty (…) jak święty Roch w kapelusze — św. Roch wedle legendy miał trzy kapelusze. [przypis tłumacza]

Bo gdyby ją tobie ściągli, już by jej nie było! — a teraz jest, bo jest oddana do hafciarza. [przypis tłumacza]

bo gdy już wszystko przecierpieli (…) już się nie wraca — οὐ γὰρ ἂν ἔτι σωφρονῆσαι τοὺς πάντα προπεπονθότας ἐφ᾽ οἷς εἰκὸς ἦν μεταβαλέσθαι μὴ παθοῦσιν. Nec enim amplius sanam mentem recepturos, qui cuncta jam perpessi sint; quae si non passi fuissent, sententiam mutaturos esse verisimile erat. Nachdem sie dies alles durchgemacht, würden sie ihre Gesinnung wohl nicht mehr ändern, während, wenn sie es nicht wirklich erlebt hätten, ihre Umkehr warscheinlich gewesen wäre (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Boges, gubernator Ejony z ramienia Kserksesa (…) — Herodot, Dzieje, VII, 107. [przypis tłumacza]

Bogodzi, właśc. Bagaudowie — byli to galiccy chłopi, zbuntowani przeciw Maksymilianowi, wyrżnięci potem przez Rzymian w roku 280 w miejscu, gdzie łączy się Marna z Sekwaną. [przypis tłumacza]

Bogö — mała wysepka między Zelandią i Falsterem. [przypis tłumacza]

bogom chroniącym — Zeus i Apollo, którzy mają bronić przed niebezpieczeństwem. [przypis tłumacza]

[bogowie] dają ci znaki, co trzeba robić, a co nie — aluzja do Sokratesowego daimonion, które jest pojęte inaczej, niż to przedstawia Platon. [przypis tłumacza]

bogowie ludziom w duszę wszczepili, czyniąc przez to ich wszystkich zarówno ubogimi — bogowie wszczepili w dusze ludzkie żądzę posiadania; wskutek tego ludzie są ubodzy, gdyż ciągle pragną coś posiadać. Słabość tę dzieli Cyrus z innymi ludźmi. [przypis tłumacza]

Bogowie, powiada Platon, obdarzyli nas (…) — por. Platon, Timajos. [przypis tłumacza]

Bogu jednemu we wszystkim wiedzie się bez obrazy — po 800 latach spotykamy się znowu z tą sentencją u greckiego sofisty. [przypis tłumacza]

Bo któryż kiedyś tyran… — cały ten obraz tyrana skreślony przez Ksenofonta jest właściwie opisem rządów Dionizjusza, nie historycznego Hierona, i wcale trafną charakterystyką jego osoby. [przypis tłumacza]

Bombomachides-Klutomestorides-Archides — tak czytam zam. Clutomestoridesarchides, Li., coś niby jak: „Ten, który walczy z hałasem i dąży do sławy i władzy”, nazwisko niewątpliwie przez Plauta zmyślone, nie tylko dla ośmieszenia buńczucznego żołnierza (zob. Wstęp, s. XVIII), ale dla wyśmiania w ogóle nazwisk greckich, które Rzymian, przywykłych do imion skromnych i prostych, a nieraz pochodzących nawet od ułomności ludzkich, raziły swą samochwalczością (tak częsty w nich pierwiastek „sławy”: kleo-klyt lub „władzy”: arch-). [przypis tłumacza]

Bom, już dosyć przeskrobał, jak na lud występny (nam uni satis populo inpio merui mali) — jeśli ta aluzja nie jest przejęta z greckiego oryginału, to odnosi się zapewne do toczącej się właśnie (w czasie wystawienia Żołnierza) drugiej wojny punickiej i do surowego ukarania przez Rzymian wiarołomnych sprzymierzeńców, takich jak mieszkańcy miast Kapua, Syrakuzy i in. [przypis tłumacza]

Bo mnie król Seleukos… — wzmianka ta (por. niżej w. 1067, 1069), pochodząca niewątpliwie z oryginału greckiego, dotycząca zapewne syryjskiego satrapy, Seleukosa I, który w r. 305 p.n.e. przyjął tytuł króla, a padł z ręki mordercy w r. 281 p.n.e., była dla publiczności plautowskiej po prostu oznaczeniem jakiegokolwiek wschodniego władcy zaciągającego wojsko najemne. [przypis tłumacza]

bona lux (łac.) — „Dobre światło”. Zaczerpnięte z głośnej Pochwały szaleństwa Erazma. [przypis tłumacza]

bo nawet w tamtej chwili (…) ciśnieniem gwałtownego bólu — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

Bo niby jeden pokój… to ja tu w tym pokoju… (nam unum conclave… in eo conclavi ego) — niedbały styl codziennej mowy potocznej. [przypis tłumacza]

bo nie stropi ich szeregów — οὐδ᾽ ἔστιν ὅπου σταθέντε (N), συστάντες (D). [przypis tłumacza]

Bonnemort — tyle co truposz, przezwisko. [przypis tłumacza]

Bonnet, Charles (1720–1793) — znakomity filozof i naturalista szwajcarski. [przypis tłumacza]

Bontempi, [Giovanni Andrea (1624–1705)] — włoski teoretyk muzyki. [przypis tłumacza]

bo oto — οὕτως. W edycji Dindorfa nie ma; po ὁρμᾶν kropka. [przypis tłumacza]

Bordes, Charles (1711–1781) — o którym w dalszym ciągu Rousseau wyraża się dość lekko, był to pisarz o błyskotliwych zaletach pióra, które sprawiały, iż niejednokrotnie utwory jego przypisywano Wolterowi. [przypis tłumacza]

Borelli, Jan-Alfons (1608–1679) — znakomity lekarz i fizyk, założyciel szkoły jatromatematycznej, stosował matematykę i fizykę do badań fizjologicznych. Dał pierwsze systematyczne opracowanie teorii, wyjaśniającej ruchy ciał ożywionych za pomocą praw mechaniki (De motu animalium, 1680–1681). [przypis tłumacza]

Borkios — Βόρκιος (N), Βορκαιος (D). [przypis tłumacza]

„boskie dziecię” — Wiktor Hugo. [przypis tłumacza]

botanomancja — wróżenie z ziół. [przypis tłumacza]

Bo też to człowiek (…) no, człowiek i kwita — W oryg. fr. C'est un homme… qui… Ha! Un homme. … un homme enfin!. Wiersz ten sławny jest w literaturze. Orgon jak gdyby nabiera tchu do powiedzenia wszystkiego, co myśli o Tartufie, i jak gdyby z nadmiaru niezdolny jest nic powiedzieć. [przypis tłumacza]

Boucher (1703–1770) — jeden z najcelniejszych malarzy francuskich XVIII stulecia. [przypis tłumacza]

bougainvillia — roślina podzwrotnikowa, nazwana na czcić Bougainville'a, podróżnika francuskiego XVIII w. [przypis tłumacza]

Bo Wenus mnie kocha — nic dziwnego, że ziemskie kobiety kochają się w ulubieńcu bogini. [przypis tłumacza]

Boy's Own Paper — „Gazeta Chłopca”, bardzo rozpowszechnione w Anglii pismo dla chłopców. [przypis tłumacza]

boża nóżka — hebrajskie i greckie określenie zgangrenowanych członków. [przypis tłumacza]

bożek Dagon — „A książęta Philistyńskie zeszły się były pospołu, żeby ofiarowały ofiary wielkie Dagonowi, bogu swemu” (Sdz 16, 23 etc). [przypis tłumacza]

bo zaginęło okrętów dwanaście — zaginęło wedle Ksenofonta okrętów 25. Kiedy Euryptolemos mówił, liczba okrętów musiała być ustalona urzędowo, więc nie miałoby sensu obniżać ją dla zmniejszenia winy wodzów. Raczej należy przyjąć, że 13 okrętów zatonęło zaraz na początku bitwy, po bitwie zaś na podstawie opowiadań uratowanych rozbitków i tego, co jeszcze widziano na horyzoncie, wnioskowano, że tonie w tej chwili 12 okrętów. [przypis tłumacza]

bracia mniejsi Służebnicy i Przyjaciele Słodkiej Pani — Servi S. Mariae, założeni w r. 1232. [przypis tłumacza]

Bracia — na początku sztuk Plautyńskich znajdują się w niektórych rękopisach krótkie, wierszowane streszczenia, często akrostychiczne [akrostych: wiersz, w którym początkowe litery, sylaby lub słowa wersów tworzą dodatkowo pewien wyraz, frazę lub zdanie; red. WL], tak zwane argumenta. Nie pochodzą one od Plauta i dlatego tutaj argumentum Braci opuszczono. [przypis tłumacza]

Bracia, pomóżcie! — Kleopatra zwraca się do straży, stojącej na dole. [przypis tłumacza]

bractwo — φατρια (N), φρατρια (D), sodalitas, Gesellschaft (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Pierwotnie miało znaczenie rodowe. „Es scheint nicht mit frater zusammenzuhängen, sondern mit πατήρ”, Pape II, 1303b. [przypis tłumacza]

Bradamanta, Angelika — bohaterki Orlanda Szalonego Ariosta. [przypis tłumacza]

brak mi na to talentu (…) krainie. — Śmiało powiedziane, jak na „tapicera i pokojowca” J. K. M.! Ale Molier, mając za sobą króla, wiedział iż może sobie na to pozwolić. [przypis tłumacza]

Brakujące i końcowe litery — Patrz fragm. 687. [przypis tłumacza]

Bram Johnson był istotą niezwykłą, jakich niewiele spotyka się nawet w pustkowiach Northlandu — Pod mianem „Northland” rozumie się północny cypel Ameryki dochodzący do koła podbiegunowego. Jest to niemal pustkowie, na którym zanikają wszelkie ślady cywilizacji. [przypis tłumacza]

bramy świątyni — wyrazu „świątynia” w tekście greckim nie ma. [przypis tłumacza]

Branicki, Franciszek Ksawery (ok. 1730–1819) — późniejszy hetman wielki koronny i głośny regimentarz Targowicy. Wówczas, w 1756 roku był tylko marszałkiem koronnym. [przypis tłumacza]

brata Antypatra — ’Ἀντιπάτρου (Niese), Ἀντίπα (Dindorf) [logiczne odczytanie to: „najstarszego syna, Archelaosa, brata Antypasa”, gdyż Archelaos i Antypas byli rodzonymi braćmi, synami Heroda i Maltake; red. WL]. [przypis tłumacza]

brat Jonates — u Dindorfa: Άριστόβουλος. [przypis tłumacza]

brat Obżora — Dominikanin, Tomasz Walleys, który komentował Metamorfozy Owidiusza, wyciągając z nich rzekome głębokie nauki moralne i zestawiając je z historiami z Pisma św. [przypis tłumacza]

brat Wespazjana i wtóry jego syn — brat Wespazjana: Sabinus [Tytus Flawiusz Sabinus (8–69 n.e.)]; wtóry jego syn: Domicjan [(51–96 n.e.) młodszy syn Wespazjana, brat Tytusa i jego następca jako cesarz rzymski]. [przypis tłumacza]

Bréteneche. To nie zupełnie to, ale w przybliżeniu; (…) nigdy nie mógł mnie nauczyć tej nazwy — La Brétèche, posiadłość pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

Brelar Bigod! — przekleństwo w zepsutej niemczyźnie: Verloren, bey Gott! [przypis tłumacza]

Brentezjon — Βρεντέσιον, Brundusium, dziś Brindisi. [przypis tłumacza]

Bretèche — posiadłość pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

Breteche — posiadłość pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

Bretończyk Wilander — Villandry, ulubieniec i sekretarz Franciszka I i Henryka II. [przypis tłumacza]

Brevis (…) credas — Quintilianus, Institutio oratoria, XII, 11. [przypis tłumacza]

brevis (…) fio — Horatius, Ars poetica, V, 35. [przypis tłumacza]

Briefve (…) Pantagruel — Krótkie wytłumaczenie niektórych ciemniejszych wyrażeń zawartych w czwartej księdze bohaterskich czynów i rzeczeń Pantagruelowych. [przypis tłumacza]

Brixellum — Βρίξελλον (N), Βρέξελλον (D), miasto w Gallia Cispadana [tj. w części rzymskiej Galii Przedalpejskiej na południe od rzeki Pad; staroż. Brixellum nosi ob. nazwę Brescello]. [przypis tłumacza]

Brocadium iuris — kompendium umiejętności prawnej, które prostoduszny Pletewka bierze za osobę. [przypis tłumacza]

broszura (…) rozpatrująca postać de la Mettriego w świetle krytyki niemieckiej — [por. François Picavet,] La Mettrie et la critique allemande, Paris 1887. [przypis tłumacza]

Brottier — tłumacz Tacyta. [przypis tłumacza]

Brückner mówi o poemacie Reja… — Warwas z Dykasem. [przypis tłumacza]

Bryniol — Miasteczko w Prowancji. Cała ta anegedota nie jest wymysłu Rabelais'go, ale już tradycyjna. [przypis tłumacza]

brys (hebr. brit: przymierze, obrzezanie) — żydowska ceremonia obrzezania niemowlęcia płci męskiej w ósmym dniu jego życia. Jest to chwila przystąpienia człowieka do przymierza, zawartego — według wierzeń religijnych — między Bogiem a praojcem Abrahamem. [przypis tłumacza]

brzegi messyńskie — Maumusson, cieśnina koło ujścia Żyrondy. [przypis tłumacza]

brzeg morski Czech w „Opowieści zimowej” i lwicę w lesie ardeńskim komedii „Jak wam się podoba” — w obu tych sztukach zresztą anachronizmy te — i liczne inne — pochodziły z nowel, które Szekspirowi służyły za źródło; usprawiedliwiał je przy tym poniekąd fantastyczny charakter utworów. [przypis tłumacza]

brzemię sławy często sprawia, że ci, co je dźwigają, mniejszym ciężarem ziemię gniotą — sława dodaje niejako skrzydeł człowiekowi i podnosi go nad poziomy. Dźwigając więc ciężar sławy, jest lżejszy niż bez tego ciężaru, gdyż bez sławy gniecie ziemię, a dźwigając na barkach sławę, podnosi się ku górze. [przypis tłumacza]

brzemię wojny — z Fokidą. [przypis tłumacza]

Budeus — Budee, patrz: Przedmowa. [przypis tłumacza]

budżet zmienił siedzibę, przechodząc z dzielnicy Saint-Germain na Chaussée d'Antin — Saint-Germain, dzielnica arystokratyczna; Chaussée d'Antin, mieszczańsko-plutokratyczna (Przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

Buffon, [Georges-Louis Leclerc de] (1707–1788) — słynny naturalista i jeden z najświetniejszych pisarzy francuskich. [przypis tłumacza]

buława lakońska — σκυτάλα λακωνικά, wałek, który dostawał wódz lakoński: takiej samej grubości drugi wałek zatrzymywali eforowie, aby odczytać raporty wodza i przesłać mu tajne rozkazy. Korespondencja odbywała się za pomocą wąziutkich pasków pergaminu, które nawijano, splot koło splotu, na wałek i pisano na nich poprzecznie drobno; potem paski zdejmowano, oddawano je posłańcowi, aby je wręczył tej osobie, która miała taki sam wałek. Ta nawijała paski powtórnie, litery układały się jak przedtem i pismo odczytywano. Tu obaj mężowie odczytali sekret bardzo szybko na swoich buławach. [przypis tłumacza]

bulla — Bulla Aleksandra VII (16 października 1656). [przypis tłumacza]

bulla Piusa V „Contra clericos” — bulla Piusa V Contra clericos sodomitas okładała najcięższymi karami mnichów i księży hołdujących temu grzechowi. [przypis tłumacza]

bunt przeciw Witeliuszowi — κατὰ Οὐιτέλλιον, contra Vitellium, a nie „unter Vitellius” (Cl.) lub [pominięto tłum. na rosyjski], p. Swetoniusz, Żywot Witeliusza XV: „wojska w Panonii, Mezji, także i z wojsk zamorskich, te, które w Judei i Syrii stały, odstąpiły go i część jedna samemu, druga część nieobecnemu (pars in absentis, pars in praesentis Vespasiani) Wespazjanowi na posłuszeństwo przysięgła” (przekł. Kwiatkowskiego). [przypis tłumacza]

Burgundzki Hotel — Sala, do której nas tu wprowadza autor, historyczną jest i zawdzięcza swą nazwą dawnemu pałacowi książąt Burgundii, który jednak po wygaśnięciu tego domu (r. 1477) został rozebrany. Z całego budynku pozostała tylko szopa służąca do gry w piłkę, która w XV wieku bractwom kościelnym do przedstawień pasyjnych była wynajmywaną. W r. 1640 dzierżawiła ją trupa, zwana les comediens de l'Hôtel de Bourgogne, która dzisiejszej Comedie-Française dała początek. Tłumacz pozostawił sali tej historyczną jej nazwę: Hôtel de Bourgogne, gdyż o pałacu w tych warunkach mowy być nie może. [przypis tłumacza]

Buridan, Jan — rektor uniwersytetu paryskiego i jeden z założycieli uniwersytetu wiedeńskiego. Scholastyk XIV. w., terminista. Zagadnienie wolności przeniósł na pole czysto psychologiczne, ale nie był właściwie ani deterministą, ani indeterministą: „nie uświadomił sobie należycie treści tego zagadnienia”. Dowodząc, że żadna czynność nie jest możliwa bez jakiejś pobudki przeważającej wszystkie inne, podaje jako przykład owego sławnego osła („Osiołkowi w żłoby dano…” wierszyk znany z elementarzy). [przypis tłumacza]

Burzan — hochgewachsene Kräuter. [przypis tłumacza]