Przypisy

sapiens (…) fortuna (łac.) — „Mędrzec, sobie pan prawdziwy,/ Co depce swoje żądze, odrzuca zaszczyty,/ Sam dla siebie całością jak kula wymierną,/ Nie ma nigdzie słabizny, o którą zaczepia/ Zła Fortuna, co bije zawdy we wadliwe” (Horatius, Satirae, II, 7, 83; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Sapiens (…) sibi (łac.) — „Mędrzec zawsze potrafi stworzyć dla się szczęście” (Plautus, Trinummus, II, 2, 84; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Sapientes sunt ut faciant mala, bene autem facere nescierunt (łac.) — „Mądrzy są do czynienia złego, ale dobrze czynić nie umieją”. [przypis tłumacza]

sapientius est hominibus (łac.) — 1 Kor, 25: „Mędrsze od ludzi”. [przypis tłumacza]

Sapienza Capranica — Wszechnica Rzymska. [przypis tłumacza]

Saporta — profesor medycyny i kanclerz uniwersytetu w Montpellier. [przypis tłumacza]

sapristi (fr.) — do licha. [przypis tłumacza]

Sarcey, Francisque (1827–1899) — francuski krytyk teatralny. [przypis tłumacza]

Sardana, xiążę niezbyt słabe… — prawdopodobnie Sardanapal. [przypis tłumacza]

Satius (…) nihil — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 88. [przypis tłumacza]

satrapa – satrapa był namiestnikiem cywilnym i dowodził kontyngentem lokalnym. Komendę nad wojskami królewskimi miał bezpośrednio królowi podległy generał, od satrapy niezależny, tzw. po persku karanos. Według organizacji państwa, dokonanej przez Dariusza I, satrapa nie mógł być równocześnie generałem. Tymczasem Cyrus jest w jednej osobie satrapą i generałem. Do jego satrapii należą Lidia, Wielka Frygia i Kapadocja. [przypis tłumacza]

saxis (…) destinassent (łac.) — „Przywykli już do tego, że z pełnego morza nagle wypłynąwszy, rażą kulami kamiennymi z proc tak celnie, iż trafiają w obręcze o bardzo niewielkim obwodzie. Skutkiem tego, ranili żołnierzy nie tylko w głowę, ale i w tę część twarzy, którą upatrzyli” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXVIII, 29; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Scaramouche — aktor włoski, którego nazwisko stało się typem i figuruje w tytule wielu sztuk tej epoki. [przypis tłumacza]

Scaramouche (…) Doktór — Współczesny Pascalowi aktor włoskiej komedii, nazwiskiem Tiberio Fiorelli, grywał commedia dell'arte, w której Doktór stanowi tradycyjną osobistość. [przypis tłumacza]

Scena 2, 3, 4. — Mamy tu żywy obraz mąk, które cierpi człowiek z głębszą wartością, skoro miał nieszczęście zakochać się w światowej modnisi. Wśród tych mąk jedna z najbardziej znamiennych i dotkliwych to owe obojętne wizyty przypadające w chwili najwyższego uczuciowego napięcia i zmuszające do nakładania obojętnej maski wówczas, gdy miłość i gorycz rozsadzają piersi. Celimenie wizyty te są tu bardzo na rękę; ona właśnie chce uniknąć wyjaśnień i trzymać Alcesta w stanie niepewności. [przypis tłumacza]

Scena 3. — Scena, która następuje, jest jedną z najpiękniejszych w literaturze świata; komedia i dramat splatają się w niej w nieporównany sposób. Scena ta, niedościgniona do dziś, była w ówczesnym stanie teatru zdumiewającym wręcz fenomenem, cudem. Tradycyjną scenę kobiecego szelmostwa i męskiej łatwowierności Molier pogłębił tu o całe szlachetne uczucie Alcesta, opromienił całym wdziękiem Celimeny, ocieplił pół-szczerym liryzmem jej pół-uczucia. Szereg wierszy przeniósł tu Molier ze swojej pogrzebanej „komedii heroicznej” Don Garcia z Nawary, ale jakże tu inaczej są oprawione, jak innym tętnią życiem! [przypis tłumacza]

Scena 4. — Z nieomylnym instynktem teatralnym, Molier wprowadza dywersję w napięcie tej sceny, która wzniosła się do szczytów dramatyczności: wprowadza Ergasta w ten sposób, aby samym zjawieniem swoim wywołał śmiech. Ergast (w oryg. Dubois) jest „dziwacznie przebrany”, ponieważ przerażony wypadkami, które zaszły w domu, gotuje się do ucieczki (jak przypuszcza, wraz z panem) i to incognito. Tak wplatają się w wielkie uczucia drobne wypadki i ściągają je z koturnu. [przypis tłumacza]

Scena 5. — Widzieliśmy już salon w towarzystwie mieszanym: obmowa i plotkarstwo; widzieliśmy salon, gdy są w nim sami mężczyźni: chełpliwość i zniesławianie kobiet; zobaczymy teraz same kobiety. [przypis tłumacza]

Scena czwarta — Mimo że sztuka nosi tytuł Świętoszek, Molier nie poprzestał na skreśleniu jednego typu. Mamy tu, jak wspomniałem, całą armię świętoszków: Tartufe wraz ze swoim Wawrzyńcem na czele, pani Pernelle, typowa dewotka, i Orgon, łatwowierny a niebezpieczny dudek przy nim; wreszcie pan Zgoda, aby okazać iż świętoszki tworzą jak gdyby wolnomularski związek we wszystkich zawodach. Jak Tartufe znalazł woźnego, tak znajdzie z pewnością sojusznika w ministerium i w sądzie: to ich siła. [przypis tłumacza]

Scena czwarta — Scena ta dzieje się pod wieczór, ale Régnier krytykuje stosowany tu i ówdzie zwyczaj zapalania na stole świeczników. [przypis tłumacza]

Scena czwarta — Ta scena „zwad miłosnych. przywodzi na pamięć inne sztuki, w których Molier daje niejako jej warianty: Zwady miłosne i Mieszczanin szlachcicem, (por. przypisy do Mieszczanina szlachcicem, Bibl. Nar. -S. II., Nr. 10, str. 80) Z tych trzech scen ta jest najbardziej udatna i naturalna, pełna wdzięku i prawdy; niemniej i ona jest tu niejako wtrącona i mogłaby się znaleźć w każdej innej sztuce. [przypis tłumacza]

Scena czwarta — „Za pierwszym słowem Damisa, Tartufe zdumiony wstaje szybko i przechodzi na lewo; tam stoi nieruchomy, ze spuszczonymi oczyma, bez gestu i bez drgnienia twarzy” (Régnier). [przypis tłumacza]

scena Don Juana z panem Niedzielą — por. Molier, Don Juan. [przypis tłumacza]

Scena druga —- Molier oświetla wymownie a zręcznie poziom moralny rodziny Orgona w zestawieniu ze światem świętoszków. Orgon stał się przez swoją głupotę ruiną i klęską rodziny; otóż wszyscy skupiają się lojalnie koło niego, nie słyszy ani słowa wymówki, wyrzutu. Dowodzi to zarazem, jaką świętością był wówczas mimo wszystko ojciec rodziny. [przypis tłumacza]

Scena druga — Wspominaliśmy już we Wstępie, jakie wątpliwości nastręcza cały ten akt drugi, będący nie tylko jakby wstawką, ale poniekąd odbiegający od tonu sztuki. Może pierwotna redakcja Tartufa nie zawierała kwestii małżeństwa: może nie było w niej Marianny, i może Molier, zmuszony przerobić sztukę i wyrzucić pewne motywy, wypełnił lukę nieco sztucznie. Orgon, tak silnie zarysowany w innych aktach, tutaj występuje raczej jako tradycyjny farsowy ojciec, z którego służąca sobie dworuje. Miejsce zwartej treści zastępują gry sceniczne, figle etc. Ta scena druga niewątpliwie obniża na chwilę ton sztuki. [przypis tłumacza]

Scena piąta — „Wchodząc, Orgon spostrzega Tartufa; idzie prosto ku niemu, i ściska go. Tartufe pozwala się spokojnie uściskać, nie zdradzając nic. Ta gra sceniczna dzieje się podczas dwu wierszy Damisa”. (Régnier). [przypis tłumacza]

scena pogoni za Hektorem… — Homer, Iliada XXII 205. [przypis tłumacza]

Scenariusz: Aleksandria. Pokój w pałacu Kleopatry — oznaczenia miejsca akcji, jak również czasem i inne wskazówki sceniczne, pochodzą nie od Szekspira, lecz od wydawców z XVIII w., ponieważ w teatrze elżbietańskim (poza przedstawieniami na dworze) dekoracji nie było. Jak sądzi Creizenach, mylne jest również zapatrywanie, jakoby wystawiano zawsze tablicę z napisem, gdzie rzecz się dzieje. Najczęściej była zbyteczna, gdyż o miejscu akcji można się było dowiedzieć z tekstu sceny; dbali o to sami poeci. [przypis tłumacza]

Scenariusz: Grobowiec — scena ta odbywała się w teatrze szekspirowskim na wyższym piętrze w głębi sceny. Były tam prawdopodobnie po prawej i po lewej stronie dwie ubikacje [daw.: pomieszczenia], w których w czasie przerw grywała muzyka. Środek był może rodzajem balkonu. Wchodziło się po schodach, zapewne niewidocznych dla publiczności. [przypis tłumacza]

Scenariusz: Menas — Appian nazywa go Menodorem. [przypis tłumacza]

Scenariusz: Wychodzą, niosąc ciało Antoniusza — ciało nie mogło zostać na scenie, a i osoby zapewne musiały ustąpić miejsca muzyce. Stąd nieumotywowane wyjście Kleopatry i jej towarzyszek. Por. objaśnienia wcześniejsze. [przypis tłumacza]

Scena siódma — Tartufe, wracając, rzuca wedle tradycji na krzesło kapelusz i płaszczyk. Z wielu stron krytykowano tę tradycję, godząc się na kapelusz ale uważając zdjęcie płaszczyka za nazbyt drastyczne. Régnier jest też tego zdania. [przypis tłumacza]

Scena szósta — Jest to jedna z najśmielszych, najgenialniejszych scen, jakie w teatrze istnieją. Zdawałoby się, że Tartufe, wobec oczywistego faktu, jest w położeniu bez wyjścia: zobaczymy, iż wyjdzie z sytuacji zwycięsko, jeszcze umocniony w swojej pozycji za pomocą genialnie użytej „pokory chrześcijańskiej”. Pomysł do tej sceny znalazł Molier bardzo prawdopodobnie w noweli Skarona Hipokryci. Scena ta przywodzi poniekąd na pamięć kulminacyjną scenę z aktu IV Mizantropa, gdy Celimena, przyparta oczywistym dowodem, wychodzi zwycięsko z sytuacji za pomocą śmiałego niby-wyznania. Ale tam Celimena ma za sprzymierzeńca namiętność Alcesta, który niczego tak nie pragnie, jak być przekonanym o jej niewinności. [przypis tłumacza]

Scena trzecia — dla wyjaśnienia genezy tej sceny, przygotowanej już poprzednio, zwrócono uwagę na pamiętnik Melville'a, dworzanina Marii Stuart. (Wedle Kraszewskiego uczynił to pierwszy francuski tłumacz Szekspira, Franciszek Wiktor Hugo, syn wielkiego poety). Cytuję za Kraszewskim (Wstęp do Antoniusza i Kleopatry w przekładzie w wszystkich dzieł Szekspira przez Ulricha).

„Najjaśniejsza pani spytała mnie, jakie mi się włosy lepiej podobają, jej czy królowej Marii. Odpowiedziałem, że obu równie rzadkiej są barwy jasnej (blond). Zmuszała mnie do powiedzenia, która z nich jest piękniejsza. Odpowiedziałem, że ona [królowa Elżbieta] najpiękniejsza była w Anglii, a moja królowa w Szkocji. Nalegała, abym odpowiadał na to pytanie. Odparłem, że obie były najpiękniejsze w swych państwach, że jej królewska mość była najpowabniejsza, a moja królowa najpiękniejsza. Spytała, która była słuszniejsza. Powiedziałem, że moja królowa. — A więc ona jest za wysoka — rzekła — bo ja nie jestem ani za słuszna, ani za mała. Badała potem, jakie były zajęcia królowej Marii”.

Dalej pytała się Elżbieta, czy Maria dobrze gra, która z nich lepiej tańczy. Wskutek tej nienasyconej ciekawości Melville ofiarował się nawet Elżbiecie, że ją zawiezie przebraną za pazia do miejsca pobytu królowej szkockiej, aby mogła się jej, sama niepoznana, przyjrzeć z bliska.

Dodać należy, iż Szekspir mógł swobodnie zużytkować ten motyw, gdyż Elżbiety nie było już na świecie (zm. 1603 r.).

[przypis tłumacza]

Scena trzecia — por. Wstęp. [przypis tłumacza]

Scena trzecia — Scena ta jest nowym arcydziełem, tym silniej działającym, iż nieoczekiwanym. O pani Pernelle zapomnieliśmy w wirze wypadków zupełnie: i oto zjawia się ona, aby nieodpartym komizmem swego wystąpienia rozjaśnić zbyt posępną atmosferę. Rozwija ona ten sam upór i zacietrzewienie, co poprzednio Orgon, widać jej nieodrodny synalek, z tym dodatkiem, że ubiera je w maksymy niedorzeczne i w najwyższym stopniu komiczne wobec niezbitych faktów. Szał, w jaki Orgon wpada, daje niezrównane efekty komiczne. [przypis tłumacza]

sceny naśladowcze układał dramatycznie — „Dramatycznie”, tj. tak, że były całością w sobie skończoną. [przypis tłumacza]

Schlegel, Wilhelm August [1767–1845] — krytyk, teoretyk romantyzmu, najlepszy niemiecki i w ogóle najlepszy tłumacz Szekspira. Działalność jego przypada na koniec XVIII i początek XIX w. Przełożył 17 dramatów Szekspira. [przypis tłumacza]

schody Św. Innocentego — schody bardzo dawnego pochodzenia, dziś ustąpiły miejsca Halom Centralnym, tuż obok wodozbiór dłuta Jana Goujon i Piotra Lescot, przy skwerze tejże nazwy, w pobliżu Hal Centralnych. [przypis tłumacza]

Schopenhauer (…) jest mimo swoich sprzeczności bardziej jednolity i uchwytny — zob. ustęp 1., gdzie Schopenhauer sam charakteryzuje swoją filozofię pod tym względem. Niektórzy krytycy odmówili mu prawa do porównywania jej z Tebami, wykazując sprzeczności, które te proste drogi skrzywiają. O czym będzie jeszcze mowa we Wstępie. [przypis tłumacza]

[Schopenhauer] nie podaje nigdy przekładu cytatów łacińskich (…) robiono mu nawet zarzut, że szpeci swój styl — [por. K. Fischer] s. 531 i n. wyd. z r. 1898, III tom Historii nowszej filozofii. [przypis tłumacza]

schwyciłem naturę na gorącym uczynku — wyrażenia tego użył Fontenelle, zdając sprawę z jakiegoś przyrodniczego spostrzeżenia. [przypis tłumacza]

Scilicet (…) debet (łac.) — „Bo człowiek musi czekać na swój dzień ostatni,/ Nikomu nie lza zwać się szczęśliwym przed końcem/ I przed pogrzebem swoim” (Ovidius, Metamorphoses, III, 135, fab. 2; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Scilicet (…) fingit (łac.) — „Wszak rzeka, choć niewielka, jest ogromna temu,/ Który nie widział większej: tak drzewo lub człowiek/ Zda się nam wnet olbrzymem i tak wszystkie twory/ Olbrzymieją, gdy większych nie ma w wyobraźni” (Lucretius, De rerum natura, VI, 674; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Scilicet (…) potat (łac.) — „Choć drogie ma szmaragdy, sadzone na złocie/ I szatę purpurową bezcenną, by w oną/ Przybrany, miłej żłopał Wenery rozkosze” (Lucretius, De rerum natura, IV, 1, 23; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Scilicet (…) toto — Lucretius, De rerum natura, III, 562. [przypis tłumacza]

Scilitet (…) dabuntur — Iuvenalis, Satirae, XIV, 156. [przypis tłumacza]

Scimus quia a Deo venisti, magister; nemo enim potest haec signa facere quae tu facis (…) (łac.) — J 3, 2: „Wiemy żeś przyszedł od Boga, mistrzu; bo nikt tych znaków czynić nie może, które ty czynisz, gdyby Bóg nie był z nim”. [przypis tłumacza]

Scindite corda vestra (łac.) — „Rozdzierajcie wasze serca (nie odzież)”. [przypis tłumacza]

Scribe (…) Sardou, Caillavet i Flers — Eugéne Scribe (1791–1861): autor wielu komedii i librett operowych; Victorien Sardou (1831–1908): dramaturg francuski, autor m.in. Toski; Gaston Caillavet (1869–1915), Robert Flers (1872–1927): autorzy wspólnie pisanych komedii, jak np. wspomniany Król. [przypis tłumacza]

scriptor neque ipsa disserendi forma nobis satisfecit — autor nie zadowolił nas także samą formą wykładu. [przypis tłumacza]

Scriptum est „Dii estis” — et non potest solvi Scriptura (łac.) — Napisano jest: „Bogami jesteście”, a Pismo nie może być obalone. [przypis tłumacza]

„Scylla” — Utwór wcale nieznany. [zapewne zaginiony dytyramb Tymoteusza wzmiankowany także w rozdz. XXVI; lament Odyseusza po stracie towarzyszy porwanych przez żarłocznego potwora uznaje Arystoteles za niemęski, nieprzystający do charakteru bohatera; red. WL] [przypis tłumacza]

Scypion, obwiniony przed ludem (…) — Plutarch, Jak można chwalić samego siebie, 5. [przypis tłumacza]

Scytolatronia — zmyślony przez pieczeniarza (tzn. Plauta) kraj, pełen żołdaków (latrones), w sam raz dla żołnierza-samochwała. [przypis tłumacza]

Scytopolis — Σκυθόπολις, LXX Βαιθσάν, Βαιθσάμ, בֵּ֣ית שְׁאָ֡ן, dziś Beisan, osada 500 dusz licząca, położona na południowym pograniczu Galilei. [przypis tłumacza]

sęp — ptak ten budził wstręt powszechny. [przypis tłumacza]

Sebasteńczycy — żołnierstwo z Samarii (p. I, XXI, 2, Sebaste). [przypis tłumacza]

Sebaste — obecnie licha wieś Sabastije. Pełno ciekawych zabytków architektonicznych z epoki gotyku i z czasów Heroda W. [przypis tłumacza]

Sebaste — Sebastos = Augustus. [przypis tłumacza]

Sebastian Kastalio — Sebastian Castilon, biegły w hebrajskim i w greczyźnie, ogłosił tekst Biblii po łacinie i po francusku. Umarł w nędzy w Bazylei w r. 1563. [przypis tłumacza]

Sebastosa — Σεβαστοῦ. [przypis tłumacza]

Sebastos — greckie Sebastos odpowiada łacińskiemu Augustus. [przypis tłumacza]

second sight (ang.) — Schopenhauer nazywa tak jasnowidzenie, (Zweites Gesicht). [przypis tłumacza]

Secreti (…) relinquunt — Vergilius, Aeneida, VI, 443. [przypis tłumacza]

Secundum numerum enim civitatum tuarum erant dei tui Juda (…) (łac.) — Jako iż ile miast twoich, tyle masz bogów, o Judo, a ile ulic w Jerozolimie, tyleś nastawiał bałwochwalczych ołtarzy, przeto nie módl się za tym ludem. [przypis tłumacza]

secundum operationem satanae, in seductione iis qui pereunt eo quod charitatem veritatis non receperunt ut salvi fierent (…) (łac.) — Wersy 9–16: „Ze znakami kłamliwymi, podług skutku szatańskiego, z oszukaniem tych, którzy giną, przeto iż miłości prawdy nie przyjęli, aby byli zbawieni, a przetoż pośle im Bóg skutek błędów, iżby uwierzyli kłamstwu”. [przypis tłumacza]

Sedaine — współczesny Diderotowi komediopisarz francuski (1719–1797). [przypis tłumacza]

Sede a dextris meis (łac.) — Ps 109: „Posiądź się po mojej prawicy”. [przypis tłumacza]

sedento et quiescendo fit anima prudens (łac.) — siedząc i wypoczywając, nabiera się duchowej rozwagi. [przypis tłumacza]

seder — dosł.: „porządek”; uroczysta wieczerza w wigilię i pierwszy dzień Pesach, odbywająca się według ustalonego przepisami religijnymi porządku. [przypis tłumacza]

seder — uroczysta wieczerza otwierająca święto Pesach. [przypis tłumacza]

seder — uroczysta wieczerza w wigilię i w pierwszy dzień Pesach. [przypis tłumacza]

seder — wieczerza paschalna. [przypis tłumacza]

Sed (…) numerus — Vergilius, Georgica, II, 103. [przypis tłumacza]

sed (…) periurio — Cicero, De officiis III, 29. [przypis tłumacza]

Sed plenum signis, sed plenum sapientia; vos autem Christum non crucifixum et religionem sine miraculis et sine sapientia (łac.) — Te słowa dodaje sam Pascal w odpowiedzi przeciwnikom posługującym się przeciw niemu tekstem św. Pawła: „Lecz pełnego znaków, lecz pełnego mądrości, wy zasię Chrystusa nieukrzyżowanego i religii bez cudów i bez mądrości”. [przypis tłumacza]

Sed vos non creditis, quia non estis ex ovibus (łac.) — J 10, 26: „Ale wy nie wierzycie, bo nie jesteście z owiec (moich)”. [przypis tłumacza]

Sefforis — Σέπφωρις, talm. Sippori, rzym. Diocaesarea, dziś Saffurije; Cały kraj podzielił na pięć okręgów, a mianowicie na okręg Jerozolimy, Gadary, Amatusu, Jerycha i galilejskiego Sepforis: każdym z tych miast został ustanowiony synhedrion (Starożytności XIV, V, 4). [przypis tłumacza]

segnius (…) sentiunt — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXX, 21. [przypis tłumacza]

Segnor (…) non digo mas — po hiszpańsku. [przypis tłumacza]

segula — coś w rodzaju panaceum, cudownego środka. [przypis tłumacza]

sekret banku Claparona — [por.] Historia wielkości i upadku Cesara Birotteau. [przypis tłumacza]

Sekstus Pompejusz, udając się do Azji (…) — Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, II, 6, 8. [przypis tłumacza]

Sekstus z Cheronei — filozof, stoik, krewny Plutarcha. [przypis tłumacza]

Sekstylia (…) i Paksea (…) Kokcejusz Nerwa — u Tacyta: Tacitus, Roczniki, VI, 29 i 26. [przypis tłumacza]

sektę — αἱρέσεως [słowo αἵρεσις, hairesis, oznacza wybór, ponadto szkołę filozoficzną lub stronnictwo religijne; dopiero w czasach chrześcijaństwa przestało być czysto opisowe i nabrało negatywnych konotacji: pochodzi od niego polskie słowo „herezja”; red. WL]. [przypis tłumacza]

Sekunda — niewątpliwie żona Maksyma. [przypis tłumacza]

Selene — bogini księżyca. [przypis tłumacza]

Seleucja — Σελεύκεια, dzisiejsze Dżolan. [przypis tłumacza]

Selia — Seuille. [przypis tłumacza]

Selichot — błagalne modlitwy o odpuszczenie grzechów w miesiącu poprzedzającym Straszne Dni. Odwiedza się wtedy groby zmarłych krewnych. [przypis tłumacza]

Selichot — błagalne modlitwy o przebaczenie, odmawiane w czasie dziesięciu dni pokutnych między Rosz Haszana i Jom Kipur. [przypis tłumacza]

Selichot (Sliches) — prośby o odpuszczenie grzechów odmawiane od Rosz Haszana do Jom Kipur. [przypis tłumacza]

Sellazja — graniczne miasto Lakonii, na północ od Sparty. [przypis tłumacza]

Semianimesque (…) retractant — Vergilius, Aeneida, X, 376. [przypis tłumacza]

semicha — dyplom uprawniający do noszenia tytułu rabiego. [przypis tłumacza]

Semipelagijczycy błądzą mówiąc o in communi, to jest prawdą jedynie in particulari (łac.) — Kiedy mówią, że łaska dana jest ludziom, podczas gdy wedle Pascala dana jest jedynie predestynowanym. [przypis tłumacza]

Semper (…) furore — Cicero, Tusculanae disputationes, IV, 23. [przypis tłumacza]

semper in obscuris quod minimum est sequimur (łac.) — w sprawach ciemnych trzeba trzymać się najmniejszego wymiaru. [przypis tłumacza]