Przypisy

rozważania polityczne — to znaczy mające za przedmiot wartość większą lub mniejszą tych czy owych kultów religijnych dla państwa. Prawne rozważania mają za przedmiot kwestie, do jakiego stopnia państwo jest kompetentne w sprawach religijnych. [przypis tłumacza]

rozwiązanie fabuły z samej fabuły wypływać powinno, a nie jak w „Medei” przez środek mechaniczny — zob. Eurypides, Medea 1310 i nast. [Medea ucieka z ciałami zabitych przez siebie synów na latającym rydwanie; red. WL] [przypis tłumacza]

rozwikłując — w oryginale „rozwiązując”; słowo miało tutaj podwójne znaczenie, odsyłające do konkretnej czynności rozwiązywania kipu jako sposobu odczytywania znaczenia splotu sznurków. [przypis tłumacza]

rozwodzi się Kartezjusz szeroko o różnicy (…) w celu zmuszenia teologów do połknięcia trucizny ukrytej w postaci analogii (…) — Por. Epitre à M-lle A. C. P. itd., s. 191. [przypis tłumacza]

Ruach — po hebrajsku: wiatr. Sens tego błahego rozdziału jest dość ciemny. Wedle komentatorów ma Rabelais na myśli licznych fabrykantów wachlarzy, których użycie było nader rozpowszechnione. [przypis tłumacza]

Rudobrody — albo Khair-ed-din, albo Horuk Rudobrody, założyciel afrykańskiego rozbójniczego państwa. [przypis tłumacza]

Rudolf Sinobrody — podanie o bogatym rycerzu Sinobrodym (po duńsku: Blaaskjäg, po niemiecku: Blaubart), który dla kaprysu zamordował siedem żon, a głowy ich przechowywał w swoim skarbcu, bardzo jest rozpowszechnione w krajach Skandynawskich, skąd zapewne dopiero dostało się do Niemiec. [przypis tłumacza]

Rufina – tak nazywała się żona Tomosrufusa. [przypis tłumacza]

rumienić się wraz z Pliniuszem za nasze niskie pochodzenie — Autor ma tu na myśli słowa Pliniusza, które przytacza gdzie indziej jako motto do Systematu Epikura: „Quam misera animalium superbissimi origo!”. [przypis tłumacza]

runo baranie — Złote Runo. [przypis tłumacza]

Rupi (…) catenae (łac.) — „Mówisz, żeś stargał pęta? A pies łańcuchowy/ Przegryzł ogniwo jedno: myśli, że uciecze;/ Owo na szyi z nim się długi łańcuch wlecze” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, V, 158; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Rusticus, [właśc. Quintus Junius Rusticus (ok.100–ok.170)] — wybitny stoik. [przypis tłumacza]

Rusza więc Cyrus (…) razem z Tissafernesem — Cyrus objął swe stanowisko w Azji Mniejszej po Tissafernesie, który przed nim dzierżył tę samą godność [był satrapą Lidii, Karii i Jonii]; po mianowaniu królewicza pozostawiono mu tylko Karię. Nie miał powodu żywić przyjaźni dla Cyrusa. [przypis tłumacza]

ruszył z nimi — oczywiście wszyscy konno. [przypis tłumacza]

ruszyli lewym skrzydłem — prawe skrzydło opierało się o Arginuzy i było tak ustawione, że nie miało potrzeby ruszać naprzód. [przypis tłumacza]

rwać się do zbrojnego uderzenia na Korynt i Megarę — Demostenes nie ma na myśli żadnej historycznej wojny z tymi miastami, ale przeciwstawia polityce wzajemnego wyrzynania się swój wszechgrecki kierunek. [przypis tłumacza]

Rwij, rwij węzły! — Antoniusz przy pomocy Erosa zrzuca zbroję. [przypis tłumacza]

ryb, które Syryjczycy uważali za boskie istoty i nie pozwalali im robić krzywdy, podobnie jak i gołębiom — ryby i gołębie były poświęcone bogini syryjskiej zwanej Ascherg lub Derketo. Bogini sama zmieniła się w rybę, a jej córka Semiramis w gołębia. [przypis tłumacza]

rycerz Bajard — słynny Byard, którego prawdziwe miano było Piotr du Terrail, zginął przy odwrocie pod Romagnano, w r. 1524. [przypis tłumacza]

rycerz Ogier Wielki — legendarny rycerz Ogier le Danois, słynny ze swej dzielności w turniejach miłosnych. [przypis tłumacza]

rycerz Schillera, który wszedł do klatki lwa po rękawiczkę swej damy — chodzi o balladę Fryderyka Schillera Rękawiczka. [przypis tłumacza]

rycerz (…) szlachetny Walentyn, którego widzieliśmy w pierwszym dniu maja, jak dla schludności rozłożył swoje moszny na stole przed sobą (…) — prastary obyczaj między rycerstwem Anglii i Francji, iż dnia 1 maja, w czas wabienia się ptaków, dobierali się losem w pary Walentynów i Walentynek (por. Hamlet, piosnka Ofelii). [przypis tłumacza]

ryparograf — Pliniusz nazywa Pyrejkusa „ryparografem”, czyli malarzem rzeczy pospolitych. [przypis tłumacza]

rysy okrucieństwa — Plutarch mówi obszernie o jego okrucieństwie, a za najhaniebniejszy czyn uważa (19), że Antoniusz podczas proskrypcji [tu: okres wyjęcia spod prawa i skazania na śmierć przeciwników politycznych na mocy list proskrypcyjnych ogłoszonych przez II triumwirat; red. WL] poświęcił Cezarowi własnego wuja w zamian za głowę swego wroga, Cycerona. Ale wuj ów uszedł śmierci. — Mnie okropniejszym wydaje się śmiech na widok głowy i ręki Cycerona, a nade wszystko dziesiątkowanie pewnych oddziałów podczas odwrotu z Partii, gdzie przecież sam Antoniusz przede wszystkim zawinił nierozwagą. Nawiasem mówiąc, ten sam postępek Mommsen — widocznie pod wpływem Herrenmoral [niem.: moralność panów] — chwali jako szczęśliwie zastosowaną srogość. — Okrucieństwo Antoniusza w związku z proskrypcjami (zresztą z niedokładnością w szczegółach historycznych) przedstawia sam Szekspir w akcie IV, scena 1 Juliusza Cezara; sprawia to nawet wrażenie pewnej sprzeczności z naszym dramatem. [przypis tłumacza]

Ryszardet bez Ferragusa — Forti-Guerra (1674–1735) napisał poemat pt. Ricciardetto, którego pierwszą pieśń ułożył w jednym dniu, mając tym pretensję dowieść, jak łatwo jest sięgnąć po laury Ariosta. Poemat ten doczekał się przekładu lub raczej naśladownictwa w języku francuskim ogłoszonego w r. 1766. [przypis tłumacza]

Ryszard Steele (1672–1729) — zasłynął jako założyciel i redaktor dwóch znakomitych czasopism angielskich, mianowicie „The Taller” (1709) i „The Spectator” (1710). [przypis tłumacza]

rytmem bez harmonii naśladuje wielka część tancerzy… — Mowa tutaj o tańcu, powyżej zaś o muzyce dlatego, że sztuki te łączyły się niekiedy ściśle z poezją, np. w dramacie. [przypis tłumacza]

rytmy Eurypida, jako przespał brat rodzoną siostrę swoją — dramat Eurypidesa, Ajolos: treścią jego jest miłość kazirodcza pomiędzy rodzeństwem, Kanachą i Makareusem. [przypis tłumacza]

rytualny trójrzędowiec — Salaminia i Paralos, dwa statki państwowe do przewożenia tzw. theoroi, czyli delegacji religijnych, wysyłanych z ramienia rządu na religijno-narodowe uroczystości, głównie na wyspę Delos. [przypis tłumacza]

ryzyko alternatywy — alternatywy: król dobry lub zły. Według Russa elekcja alternatywy takiej nie stawia, kładąc wszystkie szanse po stronie dobroci króla. [przypis tłumacza]

Rząd jest (…) osobą moralną, wyposażoną w pewne właściwości, czynną jako zwierzchnik, bierną jako państwo, i która da się rozłożyć na inne podobne stosunki, w następstwie czego rodzi się nowa proporcja — organizm rządzący składa się z wielkiej liczby najrozmaitszych władz i urzędów, rozporządzających różnymi zakresami władzy, przyznanymi im przez prawo i pozostających do siebie w różnym ustosunkowaniu, bądź równorzędnych wobec siebie, bądź hierarchicznie podporządkowanych. Można by zatem do tych różnorakich i bardzo złożonych stosunków zastosować podobnie symbolikę proporcji. [przypis tłumacza]

rządy naszych społeczeństw, jak powiada Arystoteles — Arystoteles, Etyka nikomachejska, X, 9. [przypis tłumacza]

rządy proste posiadają bowiem maksimum zarówno siły, jak słabości… — siły przy monarchicznej formie, słabości przy formie demokratycznej. [przypis tłumacza]

Rządy zdał w ręce swej małżonki Aleksandry… — por. Starożytności XIII, XVI. [przypis tłumacza]

Rządził absolutnie podwładnymi, rzecz największej wagi w wojnie — gdzie indziej widział Demostenes w absolutyzmie Filipa piętę Achillesową jego rozmachu wojennego. [przypis tłumacza]

rzeczenia Homera (…) cnota u biedaka — por. Homer, Odyseja, XVI, 347. [przypis tłumacza]

rzeczenia (…) jednej pani, która przeszła przez ręce kilku żołnierzy — toż samo u Brantome'a Żywoty pań swawolnych. [przypis tłumacza]

rzeczenie Antystenesa (…) — Gellius Aulus, Noctes Atticae IX, 5. [przypis tłumacza]

Rzeczy istnieją równocześnie… — ustęp od słów: „Rzeczy są równocześnie (…)” do: „(…) jako przedmiotów doświadczenia” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

rzeczy (…) opowiadanych przez Plutarcha (…) Agezilausa eforowie ukarali (…) — Plutarch, Agesilaos, 5 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

rzeczy stałe i wieczne (…) będą dla nas stanowić jakby coś ogólnego, czyli rodzaje określeń poszczególnych rzeczy zmiennych tudzież przyczyny najbliższe wszystkich rzeczy — „Rzeczy stałe i wieczne” zwą się w Etyce „objawami nieskończonymi”. Są to: w przymiocie rozciągłości ruch, w przymiocie myślenia rozum nieskończony. Na prawach ruchu polega praworządność świata materialnego, na prawach zaś rozumu nieskończonego praworządność świata duchowego. [przypis tłumacza]

rzeczy źle nabyte nie płużą nabywcy — Wergiliusz, Georgiki 4, 559. [przypis tłumacza]

rzekła — następuje oratio obliqua, którą Clementz i jak zwykle Henkel zamieniają na oratio recta. [przypis tłumacza]

rzekł Diogenes Demostenesowi (…) tym głębiej w nim siedzisz — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 34. [przypis tłumacza]

rzekł Kallikratidas, że (…) ucieczka jednakowoż jest hańbą — jeżeli Kallikratidas uważał stanowiska Ateńczyków za niezwyciężone, powinien był dla dobra swego państwa nie zważać na poczucie osobistego honoru, lecz uczynić zeń ofiarę. Gani takie samolubne postępowanie Cycero w swym dziele O powinnościach, II 24. Wódz spartański miał obowiązek nie dopuścić do tego, by ta największa bitwa, jaką Grecy dotychczas między sobą stoczyli, skończyła się klęską Sparty; raczej było nie dopuścić do bitwy. Ale Kallikratidas bardziej ufał być może jakości swoich ludzi, niż zważał na ich liczbę; przełamanie było wykluczone, dlatego zdecydował się do walki na skrzydłach, co dawało szanse zwycięstwa. [przypis tłumacza]

„Rzetelna waga — rzetelne odważniki” — skrót przypowieści Salomona (11): „Waga fałszywa jest ohydą dla Pana, lecz pełne odważniki podobają Mu się” i z Trzeciej Księgi Mojżeszowej: „Będziecie mieli wagi rzetelne, odważniki rzetelne”. [przypis tłumacza]

rzeźb poczynionych wbrew Zakonowi — „Nie uczynisz sobie posągu”, לֹֽ֣א תַֽעֲשֶׂ֨ה־לְךָ֥֣ פֶ֣֙סֶל֙ (Wj 20, 4 wyd. i tłum. dr J. Cylkowa). [przypis tłumacza]

rzeź owa haniebna miała miejsce w szabat — dzień siedemnastego Elula (Gorpiajos, wrzesień), jako dzień wypędzenia Rzymian z Jerozolimy i Judei, został uznany za święto (Graetz, III, 573). [przypis tłumacza]

Rzuć go (…) wady. — Tu Alcest, rozgrzawszy się, przechodzi do zarzutów wprost. Zarazem Molier, który od pierwszego swego wystąpienia w Paryżu wydał wojnę nieszczerej i ckliwej literaturze cieszącej się uznaniem salonów, daje wyraz przez usta Alcesta swoim osobistym poglądom. Nie zapominajmy, iż Molier, który musiał posiadać świadomość swego geniuszu, stał w mniemaniu ogółu niżej od niejednego z płaskich wierszorobów. Na liście pensji królewskich figurował jako „wyborny poeta komiczny” z pensją 1000 funtów, podczas gdy taki Chapelain widniał tam jako „największy poeta francuski wszystkich czasów” z pensją 3000 funtów. Widzimy też, jak śmiało Molier rozszerza ramy komedii. W scenie pierwszej poruszył ważne problemy społecznego życia, pośrednio kwestię etyki sądownictwa, tutaj wprowadza ustęp krytyki literackiej. [przypis tłumacza]

rzucano — do przepaści = dodatek tłumacza. [przypis tłumacza]

rzucił (…) drzewce za żelazem — przysł. franc. „jeter la manche apres la coignée”. [przypis tłumacza]

rzuciłem zmarłych schron i ciemności bramy… — wyimki z ról tragicznych Ajschinesa, nieprzypadkowo najbardziej fatalne. [przypis tłumacza]

rzucili się w wir wojny * — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

Rzymianie przenieśli swoje godła do świątyni (…) i wśród hucznych okrzyków obwołali Tytusa imperatorem — „Brzmiało na całym wschodzie dawne i stateczne zamniemanie, iż ten, co podówczas światu ma panować, z żydowskiej ziemi pochodzić będzie”, Swetoniusz, Żywot Wespazjana IV (przekł. Kwiatkowskiego); Tacyt, Dzieje V, 13, cyt. wyżej; Swetoniusz, Żywot Tytusa V. [przypis tłumacza]

Rzymianom tedy w czasie owej przerwy wojennej… — por. Starożytności XIV, XV, 4–9. [przypis tłumacza]

rzymskiej siły zbrojnej * dla swoich użyć celów — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

rzymskiemu temu Herkulesowi — Plutarch (rozdz. 4) mówi, że Antoniusz wysokim czołem i orlim nosem przypominał rzeźby i obrazy przedstawiające Herkulesa [mitycznego herosa o olbrzymiej sile]. Miał także ród swój wywodzić od syna jego, Anteona. Stąd szyderczy przytyk Kleopatry. [przypis tłumacza]

Ściągnę ja go z rynku — pana (Pyrgopolinicesa), zob. wyżej, w. 73. [przypis tłumacza]

ścięgna — τὰ νεῦρα, nervi, Sehnen (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

śląc mi głosy, sny i ptaki — z tego wszystkiego wróży się o przyszłości. [przypis tłumacza]

Ślad owego niepokoju można znaleźć przede wszystkim w dziełach ówczesnych autorów, odnoszących się niechętnie do Żydów — Flawiusz, Przeciw Apionowi. [przypis tłumacza]

Ślicznie — Przy tych słowach zjawia się Doryna i na imię Tartufanadstawia ucha. [przypis tłumacza]

ślubowaną ofiarę — por. ks. III, 2. [przypis tłumacza]

śluby z tobą — To, czego nie uzyskała wprzód gorąca miłość Alcesta, sprawiła zachwiana pozycja światowa Celimeny: naraziwszy się na zemstę wpływowych wielbicieli oraz groźnej „przyjaciółki”, rada będzie znaleźć tarczę w osobie Alcesta. [przypis tłumacza]

śmierć przez strącenie go w przepaść — tzw. baratron [przepaść w Atenach w pobliżu Akropolu]. [przypis tłumacza]

śmierć Rolandowa — Wedle podania Roland po klęsce Ronsewalskiej miał umrzeć z pragnienia. [przypis tłumacza]

śmierć żony Fulwiusza (…) — Plutarch, O gadulstwie, 9. [przypis tłumacza]

Śmierć zaskoczyła go w chwili… — rok 79 p.n.e. [przypis tłumacza]

śmierć (…) z tobą — urywek z tragedii Woltera pt. Zulima. [przypis tłumacza]

Śmiertelnicy (…) słuchaliby (…) samorzutnego nakazu własnej osobistości, jest to bowiem jedyny głos, którego nie lekceważy się bezkarnie, jedyny przewodnik, wskazujący nam rozkoszne ścieżki cnoty, wiodące do szczęścia — Por. Discours Préliminaire, s. XXIX–XXX oraz De rerum natura Lukrecjusza (I, 101). [przypis tłumacza]

śniącego (…) prześcieradła — por. Cyceron, O wróżeniu, II, 69. [przypis tłumacza]

…śpiewał piewca Mignony — znana piosnka Mignony w Wilhelmie Meistrze Goethego: «Kennst du das Land wo die Citronen blühen?/ … … … … … …/ Dahin! dahin/ Möcht ich mit dir, o mein Geliebter, ziehn!» [przypis tłumacza]

Śpiewali pean i tańczyli, podobnie jak w świętych procesjach — Podczas procesji do miejsc świętych śpiewano peany i ilustrowano je figurami tanecznymi. [przypis tłumacza]

Śpi i siorbie — sorbet dormiens. [przypis tłumacza]

śramanera — sanskr. śrāmanera, chiń. shamen, jap. shamon. Buddyjski mnich tudzież mniszka, który wyrzekł się doczesnego świata w imię podążania ścieżką wiodącą ku wyzwoleniu. W oryginalnym znaczeniu słowo śramanera oznaczało osobę, która ogoliła głowę, porzuciła cały dotychczasowy majątek i status społeczny i poświęciła się treningowi ciała i umysłu w celu wykorzenienia złych nawyków i pielęgnowania dobrych. Początkowo termin ten odnosił się do nie-buddyjskich praktykujących, wyznawców dżinizmu praktykujących i studiujących Wedy i Upaniszady. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn — Epist. CXX. 3. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn ma ich najwięcej z przyczyny rozdwojenia jego przyjaciół — Inni czytają nieprzyjaciół. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn, Montaigne Sebond — Św. Augustyn w Apologii Rajmunda Sebonda przez Montaigne'a. [przypis tłumacza]

Św. Augustyn, powstając przeciw takim ludziom (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XXI, 5. [przypis tłumacza]

św. Augustyn przeciw mnichom afrykańskim — Augustyn z Hippony, De Opere Monachorum (O pracy mnichów), rozdz. 23, 31, 32. [przypis tłumacza]

św. Bernard, Cant. 24 — Bernard z Clairvaux (1090?–1153), Sermones in Cantica canticorum (Kazania o Pieśni nad pieśniami), XXIV, 4. [przypis tłumacza]

św. Bernard [wyśmiewał błędy ludzkie] — w: Epistulae 336. [przypis tłumacza]

św. Hieronim w swoich listach [śmiał się z błędów i szaleństw] — w: Epistulae 84, 99, 101. [przypis tłumacza]

Św. Hilary w przedmowie do Psalmów, powiada (…) — Wedle tego rozdziału XIV Ezdrasz miał odtworzyć Pismo spalone w czasie niewoli, na rozkaz i pod dyktatem Boga. [przypis tłumacza]

Świątynia (…) stała na górze — Syjon, którą niekiedy zwano także Moria (2 Krn 3, 1; w Rdz 22, 2, jest mowa o „ziemi Moria”, אֶ֖רֶץ הַמֹּרִיָּ֑ה ed. Cylkowa; u Wujka: „ziemia Widzenia”). [przypis tłumacza]

świątynia w Rawennie — Słynna katedra, zbudowana przez cesarza Teodoryka na szczątkach świątyni Heraklesa. [przypis tłumacza]

świątynia Złotego Cielca — zbudowana przez Jeroboama; właściwie wystawił dwie, jedną w Betel, drugą „w Dan, u źródeł Małego Jordanu”, p. Starożytności, VIII, VIII, 4. [przypis tłumacza]

świątyni — τέμενος, u Papego: Tempelbezirk, obręb świątyni. [przypis tłumacza]

świątyni — właściwie Przybytku, τῷ ναῷ. [przypis tłumacza]

świątyni — właściwie także: świętych miejsc, τῶν ἁγίων. [przypis tłumacza]

świadomie czerpał z obcych źródeł — Słynne powiedzenie: Je prends mon bien où je le trouve. [przypis tłumacza]

Świat jakiś ziemi naszej przebiegł tuż pod nosem — Molier czyni tu aluzję do poematu X. Cotin pt. Galanterie sur la comète apperçue en décembre 1664 et janvier 1665. [przypis tłumacza]

…światła stolicy i wyspy Amak — część Kopenhagi leży na wyspie Amak, połączonej mostem z wyspą Zelandyą. [przypis tłumacza]

świat (…) nie będzie się już obawiał kwiatu bobowego — Starożytni wierzyli, iż kwiat bobu ma zdolność sprowadzania pomieszania zmysłów. [przypis tłumacza]

światowe esprit polega na uprzejmym mówieniu o niczym (…) na ukryciu rozumu, kiedy jest się zmuszonym go pokazać — Cytat nie został zidentyfikowany przez autorkę. Chodzi o stwierdzenie Charlesa Pinot Duclosa z rozdz. VIII traktatu z 1758 r. pt. Considérations sur les mœurs de ce siècle (Rozważania o obyczajach tego stulecia); w wyd. Paris, Champion 2005, s. 164, tu: przekład tłumaczki. [przypis tłumacza]

Świętą Solimą — Ἱεροσόλυμα; przedtem zwane tylko Solimą: Σόλυμα. Oto jest ustęp, w którym każdy współczesny krytyk odnosi łatwe nad Flawiuszem zwycięstwa lingwistyczne wskutek odnalezionych r. 1888 listów glinianych w El-Amarna, w środkowym Egipcie, z czasów Amenofisa IV ([=Amenhotep IV, Echnaton] około 1400 lat p.n.e.), wykazujących, że już wtedy w Jerozolimie mieszkali jacyś Habiri czy Chabiri (Hebrajczycy), więc przed osiedleniem się w „Ziemi Obiecanej”, że byli pod władzą egipskich uwehu, czyli gubernatorów (niższego rzędu oficerów) i że Jerozolima zwała się wtedy Urusalim (Carl Niebuhr, Die Amarna-Zeit, Lipsk 1903; Hugo Winckler: Keilinschriftliches Textbuch zum alten Testament, Lipsk 1903; Schrader w klinach znajduje także formę: Ursalimmu). Tymczasem być może, że Flawiusz, jeśli szedł za tradycją, nie był tak daleki od prawdy. Jerozolima zwała się dawniej Szalem (שָׁלֵם, pokój, Rdz 14, 18; Σαλὴμ, LXX). Przymiotnik ἱερός znaczy nie tylko „święty”, ale i „mocny” (Pape: I, 1242a). Słowo Ur znaczy po egipsku: wielki. Więc mogło było nastąpić tu połączenie Ur-Szalem, Ur-salimmu, a ponieważ w klinach babilońsko-asyryjskich obok formy Ur istnieje Uru, więc także Urusalim listów Tel-Amarneńskich, podobnie jak chaldejskie Ur-Kasdim. A zarazem po dwakroć w dziejach nazwa ta znikała: raz, kiedy miasto było w rękach Jebuzytów, a wtedy zwało się Jebuz (Sdz 19, 10), drugi raz, kiedy je w perzynę obrócili Rzymianie i zbudowaną na jej gruzach kolonię nazwali Aelia Capitolina (czasy Hadriana). Ale nazwy te przepadły razem z tymi, którzy je nadawali, utrzymało się odwieczne „Jeruzalem”. O innych nazwach jak Syjon, Miasto Dawidowe, nie wspominam, bo to do rzeczy nie należy. [przypis tłumacza]

święte miejsca — τὰ ἅγια. [przypis tłumacza]

święte ziele werweniczne — werwena była u Rzymian zielem świętym. [przypis tłumacza]

święto nad święta — Święto Demetry i Kory w Eleusis i mysterie eleusyńskie: „wierni” to wtajemniczeni tj. mystowie, zakon najbardziej czczony, najbogobojniejszy; procesja z Aten do Eleusis należała do największych uroczystości w Helladzie. [przypis tłumacza]

Święto Namiotów — σκηνοπηγίας ἑορτὴ, חַ֧ג הַסֻּכֹּ֛ות (Kpł 23, 34); [także: Święto Szałasów, Kuczki a. Sukkot (hebr.), żydowskie święto religijne upamiętniające mieszkanie w szałasach i namiotach (sukka: szałas) podczas ucieczki Izraelitów z Egiptu i wędrówki do Kanaanu; obchodzone przez 7 dni; jedno z trzech świąt, podczas których w starożytności pielgrzymowano do Świątyni w Jerozolimie; red. WL]. [przypis tłumacza]