Przypisy

Galen mniemał, iż każda część ciała ma swoją duszę — Plutarch, O mniemaniach filozofów (De placitis philosophorum), IV, 5. [przypis tłumacza]

Galen troszczył się też o swoje zdrowie — umarł w r. 201 po Chr., jako starzec siedemdziesięcioletni. [przypis tłumacza]

Galia (…) wystawiła armię stu dziewięciu tysięcy koni — w miejsce ośmiu tysięcy, o których mówi Cezar, mamy u Montaigne'a sto dziewięć tysięcy; oczywiście omyłka lub błąd typograficzny, powtarzany później we wszystkich wydaniach. [przypis tłumacza]

Galilea — Γαλιλαία, hebr. גְּלִ֖יל etc., „okręg”, zwano ją „okręgiem pogan” (Iz 9, 1; Mt 4, 15). [przypis tłumacza]

Galla (…) torquent — Martialis, Epigrammata, IV, 37. [przypis tłumacza]

Gallet — z paryskiego korzennika stał się słynnym piosenkarzem, umarł w r. 1757 w Temple, miejscu schronienia dla niewypłacalnych dłużników. [przypis tłumacza]

gallicki a. gaelicki — tyle co celtycki: szkocki, irlandzki a. bretoński. [przypis tłumacza]

Galów — Γαλάται [tym samym słowem nazywano Galów, celtyckich mieszkańców Galii, jak i Galatów, Celtów, którzy wtargnęli do Grecji i Macedonii na początku III w. p.n.e. i osiedlili się w środkowej części Azji Mniejszej, w regionie nazwanym później Galacją; red. WL]. [przypis tłumacza]

galut — diaspora, niewola; tu: dobrowolne wygnanie. [przypis tłumacza]

Gamala — Γάμαλα, miejscowość dotąd nieodnaleziona, między uczonym i panuje niezgoda. [przypis tłumacza]

ganew — złodziej. [przypis tłumacza]

Ganimedes — królewicz trojański, syn Trosa, najpiękniejszy ze śmiertelnych. Dla tej piękności porwany na Olimp, spełnia tam urząd podczaszego. [przypis tłumacza]

gaon — człowiek obdarzony dużą wiedzą, geniusz. [przypis tłumacza]

Gao z Góry Yao — jap. Yakuson Kō (780–850). Chiński mistrz chan. [przypis tłumacza]

Garcilasso de la Vega, Inca (1530–1568) — historyk hiszpański, autor Komentarzy królewskich o pochodzeniu Inków (1609–1616) i Historii powszechnej Peru (1616). [red. WL: (1539–1616, ur. w Cuzco, zm. w Kordowie; historyk peruwiański]. [przypis tłumacza]

Gardło ściskał mi lęk (…) wieloznaczny i niezniszczalny — fragment dopisany. [przypis tłumacza]

Gargamela — W myśl tego samego wytrwałego komentatorstwa Gargamela byłaby w takim razie Anną, córką Franciszka II, księcia Bretanii, obłożonego klątwą i dlatego nazwanego tu królem kacerzy (parpaillos). Nazbyt obfite raczenie się flakami ma, zdaniem uczonych komentatorów, wyrazić wybujały apetyt miłosny królowej. [przypis tłumacza]

Garis — Γάρις, dziś nieznane. [przypis tłumacza]

Garis — Γάρις (N), Γαρσίς (D), miejscowość dziś nieznana. [przypis tłumacza]

Garriek (1716–1779) — sławny aktor angielski, znakomity mimik. [przypis tłumacza]

garstka filozofów wracała ze strefy polarnej — Maupertuis, Clairaut, Camus i Le Monnier, geometrzy i astronomowie, którzy w 1736 udali się do Torneå w Laponii mierzyć stopień południka [tj. w celu dokonania pomiarów terenowych, jaką długość ma w tych okolicach łuk południka, któremu odpowiada kąt równy jednemu stopniowi szerokości geograficznej; różnice wyników pomiarów w Laponii, we Francji oraz w Peru, dokąd wysłano inną ekspedycję, wykazały spłaszczenie biegunowe globu ziemskiego; red. WL]. [przypis tłumacza]

gartel — pleciony sznur zastępujący pas. [przypis tłumacza]

Gaskończycy podnoszą krzyki i domagają się swoich dzwonów — Krwawe powstanie w Gaskonii (w r. 1548). Wsiom, które wzięły udział w rozruchach, zabrano dzwony z kościołów i dopiero w r. 1550 pozwolono je zawiesić na nowo. [przypis tłumacza]

Gaskońskie oto są junaki… — I tutaj również nie mógł tłumacz z powodu nadzwyczajnych technicznych trudności być całkiem ścisłym. Zachował jednak tak samo jak w balladzie ogólny tok myśli i formę trioletów, o co jako o szczegół kolorytowy głównie chodziło. [przypis tłumacza]

gaspada (z ros.) — panowie. [przypis tłumacza]

Gaster — brzuch. [przypis tłumacza]

Gastrolatrzy — czciciele brzucha. [przypis tłumacza]

gastromancja — wróżenie z brzucha. [przypis tłumacza]

Gauchat — ksiądz, napisał lichą książkę pt. Listy o niektórych pismach współczesnych, za którą nagrodzono go tłustym probostwem. [przypis tłumacza]

Gaudeat de bona fortuna — Niech się cieszy szczęściem. [przypis tłumacza]

gaudent brevitate moderni (łac.) — Współcześni lubują się w zwięzłości. [przypis tłumacza]

Gaulana — Γαυλάνη, LXX Γαυλών, גּוֹלָן ([Golan] Pwt 4, 43 etc.), dzisiejsza nazwa Dżolan, ziemia na wschód od jeziora Genezaret. [przypis tłumacza]

Gaurion — port wyspy Andros, stanowiącej niejako przedłużenie Eubei w kierunku południowym. Pejzander [Pejsandros], twórca oligarchicznego zamachu stanu z r. 411, wprowadził oligarchię i w miastach związkowych, np. w Tazos i Andros. Tazos wnet odpadło od Aten, i dopiero Trazybul wprowadził tam demokrację; później odpadło i Andros. [przypis tłumacza]

Gaza, Rafia i Antedon — Gaza: Γάζα, עַזָּה (Joz 15, 47 etc.), w klinach: ha-zi-ti, dziś Razze (Boettger pisze „el-Gazzeh”, Kiepert „Ghazze”), około 35 000 mieszkańców; Rafia: Ῥάφεια, dziś Bîr Refâ, w pobliżu morza na południe od Gazy; Antedon: Ἀνθηδών, w odległości 20 stajań od Gazy. [przypis tłumacza]

Gazara, Joppa i Jamnea — Gazara: Γάζαρά, גֶּ֖זֶר (Joz 12, 12 etc.), w klinach gazri albo ga-az-ri (H. Winckler, Keilinschriftliches Textbuch zum Alten Testament, Lipsk, 1903, str. 4 i 10), dzisiejsze ruiny Tell-Dżezer pod wsią Abu-Szûsze, w pobliżu Ramle i linii kolejowej wiodącej do Jerozolimy; Joppa: Ἰόππη, יָפוֹ = Piękna, w klinach: Ja-ap-pu, dzisiejsze miasto nad morskie Jaffa; Jamnea: Ἰάμνεια, יַבְנֵ֔ה (2 Krn 26, 6); dzisiejsza wieś Jebna, w pobliżu morza, na zachód od Jerozolimy. [przypis tłumacza]

Gaza — uczony w XV w., urodzony w Tessalonice. [przypis tłumacza]

Gdy Aleksander oblegał pewne miasto w Indiach (…) — Diodor z Sycylii, Biblioteka historyczna, XVII, 18. [przypis tłumacza]

Gdy Aleksander przechodził przez Hyrkanię (…) — por. Diodor z Sycylii, Bibliotheca historica, XVII, 16. [przypis tłumacza]

Gdy bez troski o ostrożność miejsce narad znajdziesz — przekład usiłuje naśladować aliterację oryginału: si minus cum cura aut cautela locus loquendi lectus est. [przypis tłumacza]

Gdy bije swoich ludzi i nędznie ich płaci — jadowicie, z przyciskiem. [przypis tłumacza]

Gdy bliźnich poświęcanym mordują żelazem — Ten sławny wiersz jest zapewne wpisany już w czasie kampanii o Tartufa, gdy przeciwnicy używali wszelkich środków walki, aby pognębić Moliera. [przypis tłumacza]

Gdyby było rzeczą możliwą, żeby zwierzchnik (…) miał władzę wykonawczą, nastąpiłoby takie pomieszanie się prawa z faktem, że by już nie wiedziano, co jest prawem, a co nim nie jest… — nowy argument za oddzieleniem egzekutywy od legislatywy. [przypis tłumacza]

Gdyby ci wszelako chodziło o cytaty przytoczone w poprzednim liście, powiadom mnie; zadowolę cię (…) — w pierwszym wydaniu List piąty nie był opatrzony szczegółowymi wskaźnikami cytatów; następne wydanie Pascal uzupełnił w tym duchu. [przypis tłumacza]

Gdyby człowiek postanowił spisywać wszystkie swoje sny (…) byłby to wielki dar dla ludzkości (…) — uczynił to znany badacz snów, Zygmunt Freud, autor dzieła Die Traumdeutung. [przypis tłumacza]

gdyby duch oszczerstwa (…) rzecz niegodną dawnej przyjaźni — Trzeba zauważyć, że ów pojednawczy poseł mimo woli robi wszystko, co może, aby ambitnemu Żółcikowi uniemożliwić pojednanie. [przypis tłumacza]

Gdyby istniał na świecie naród łatwy w pożyciu, serdeczny, pełen radości życia, smaku, swobody w wymianie myśli; naród żywy i miły, czasem nieopatrzny, często lekkomyślny — Montesquieu ma na myśli oczywiście Francję. [przypis tłumacza]

gdyby kto był powiedział przeciętnemu czytelnikowi (…) Molier — Charakterystycznym jest, że ani Moliera, ani Balzaka nie uznali współcześni godnymi zasiadania w Akademii Francuskiej. [przypis tłumacza]

Gdyby ktoś posiadał przyjaźń króla angielskiego (…) — Karola I ścięto w r. 1649; królowa Krystyna złożyła koronę w r. 1654; Jan Kazimierz musiał uchodzić z kraju w 1635 r. [przypis tłumacza]

Gdyby (…) mą miłą! — Wiersz ten jest, zdaje się, oryginalną piosenką ludową. Molier, który grał rolę Alcesta i w którym piosnka ta musiała potrącać najtkliwsze struny serca, umiał nią wzruszyć widzów; następca zaś jego w tej roli, Baron, wywoływał wręcz, za drugiem powtórzeniem, płacz na widowni. Piosenka ta, a zwłaszcza jej refren: j'aime mieux ma mie, o gué, j'aime mieux ma mie, należy dzięki Molierowi do najpopularniejszych utworów W literaturze francuskiej. [przypis tłumacza]

Gdyby mi ktoś kazał porównać (…) powiedzieć równie pięknie jak on — Cycero, z którego Montaigne zaczerpnął to zestawienie [Balby i Regulusa; red. WL], daje stanowczo przewagę Regulusowi. [przypis tłumacza]

gdybym słuchała żywota świętej Małgorzaty — Żywot Św. Małgorzaty odczytywano niewiastom w bólach rodzenia, aby ułatwić poród. [przypis tłumacza]

Gdybym ujrzał cud, powiadają, nawróciłbym się — Por. fragm. 263. [przypis tłumacza]

Gdyby o mego serca (…) szczęście twoje leży. — Ze słów Filinta dowiadujemy się, że istnieje osoba wcielająca wszystkie zalety charakteru po myśli Alcesta i której w dodatku Alcest nie jest obojętny. Słowa te, jak się okaże później, są dowodem bezinteresownej i oddanej przyjaźni Filinta. [przypis tłumacza]

gdyby o Telamonie piał kto pieśń, a drugi do Kleitagory grał mu (…) klaskalibyśmy — pieśń o Telamonie (wojenna) i Kleitagorze (miłosna) miały rytm jednaki, ale muzyka do nich, nuty i słowa oczywiście były zupełnie inne: była to zatem kocia muzyka, a jednak podochoconym winem biesiadnikom wydawała się symfonią. [przypis tłumacza]

gdyby pan był (…) jak Montaigne i (…) mnie uważał za swego La Boëtie — już przedtem natrącona aluzja do głębokiej przyjaźni między Montaignem a Stefanem La Boëtie. [przypis tłumacza]

Gdyby przejrzeć listy odźwiernych, co dzień znalazłoby się ich nazwisko, okaleczone w tysiąc sposobów szwajcarską ortografią — w owym czasie niemal wszyscy odźwierni w Paryżu rekrutowali się spomiędzy Szwajcarów. [przypis tłumacza]

gdyby przemowa Ajschinesa trzymała się w ramach oskarżenia — drugi zasadniczy argument Demostenesa, równie słuszny; wszelako dygresje następują u Ajschinesa po właściwym oskarżeniu. [przypis tłumacza]

Gdybyśmy mieli jedną kroplę wiary (…) — Biblia, Mt 17:19. [przypis tłumacza]

gdybyśmy przeszli na „ty”? — brak polskiego odpowiednika do francuskiej formy vous sprawił, iż tłumacz już wcześniej pozwolił się tym młodym ludziom „tykać”. Kazać im być z sobą tak długo na „pan” byłoby zbyt sztuczne. [przypis tłumacza]

gdybyś zechciał mi powiedzieć, czy mój list był jedynym w Strasburgu — aluzja do stosunku pana de Guibert z panią de Montsauge. [przypis tłumacza]

gdyby się go czytało u Prévosta — autora Manon Lescaut. [przypis tłumacza]

Gdyby się znało siebie — Inni zamiast se. czytają le: „czyżby się znało jego” etc. [przypis tłumacza]

gdyby ster rządu nie dostał się wreszcie w jedną rękę — księcia de Choiseul. [przypis tłumacza]

gdyby to samo był uczynił — mowa tu o ofiarach w imię przekonań. [przypis tłumacza]

gdyby to samo był uczynił w służbie idealizmu lub religii, nazwano by go męczennikiem, nie zaś, jak dotąd, lekkomyślnym i nierozsądnym człowiekiem — [Max Brahn,] Der Mensch eine Maschine übersetzt v. Max Brahn, Lipsk, 1909, przedmowa przekładcy. [przypis tłumacza]

Gdyby, wśród różnych religii, znalazła się jedna, którą starano by się wprowadzić drogą przemocy, znienawidzono by ją — Katolicyzm. [przypis tłumacza]

gdyby (…) wyruszył do Egiptu, pomogliby mu w podbiciu tego kraju — Egipt podbił Kambyzes w roku 525, utracił skutkiem buntu Dariusz II, ojciec Artakserksesa II, w roku 414. [przypis tłumacza]

gdyby zaś Żydzi chcieli stawić opór — εἰ μὴ δέχοιντο Ἰουδαῖοι (Niese), δέξαιντο (Dindorf). [przypis tłumacza]

Gdyby zwierzę czyniło z rozumu to, co czyni z instynktu — Odnosi się do poglądów Kartezjusza na zwierzęta. [przypis tłumacza]

Gdy cesarz Kaligula żeglował wielką flotą (…) — Pliniusz, Historia naturalna, XXXII, 32. [przypis tłumacza]

Gdy Cezarowi go pokażę, razem z tą wieścią dobre zjedna mi przyjęcie — charakterystyczny jest ten pośpiech Dercetasa, który boi się, aby go kto nie ubiegł u Cezara. [przypis tłumacza]

gdy chodzi o leczenie, Egipcjanie (…) — Herodot, II, 84. [przypis tłumacza]

gdy części składowe pozostają we wzajemnej od siebie zależności, jak w rządzie angielskim — zapewne ma Russo na myśli króla i ministrów. [przypis tłumacza]

Gdy dni sześćdziesiąt biegu zimowego słońca… — w odległej epoce Hezjoda, kiedy kalendarz roczny nie był ustalony, co do pór roku orientowano się wschodem i zachodem pewnych gwiazd lub konstelacji: tak też jest i tu. Po opisie zimy autor wskazuje kolej głównych zajęć rolnych w wiośnie, lecie i jesieni. [przypis tłumacza]

gdy duch niezmieszany i czysty odłączy się, wtedy naturalnie jest on także najrozumniejszy — jeżeli duch za życia człowieka, a więc zmieszany z cielesnymi, ziemskimi pierwiastkami, posiada rozum, to tym bardziej wówczas, kiedy ten ziemski, cielesny pierwiastek od niego się oddzieli. [przypis tłumacza]

gdy Filip pisał do nich (…) jako odpowiedział Bojokalus Rzymianom — Tacyt, Roczniki, XIII, 56. [przypis tłumacza]

Gdy Filip wkroczył zbrojną ręką do Peloponezu (…) — ten i następne przykłady z Plutarcha, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

Gdy Gajusz został Cezarem, szczęście taką nadęło go pychą… — por. Starożytności XVIII, VIII, 2–9. [przypis tłumacza]

Gdy go ktoś pytał, czemu więcej i chętniej przestaje z pięknymi ludźmi (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Arystotelesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, V, 20. [przypis tłumacza]

Gdy go ktoś pytał (…) na ulicy jeść mi się chce — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 58. [przypis tłumacza]

Gdy jednak cały naród stanowi o całym narodzie, ma jedynie na uwadze samego siebie (…) Ten właśnie akt nazywam prawem… — w Listach pisanych z Góry podaje Russo następującą lapidarną definicję prawa: „Prawo jest publicznym i uroczystym oświadczeniem woli powszechnej, odnośnie do przedmiotu wspólnego interesu”. W tej definicji brak jednak momentu podmiotowej powszechności woli powszechnej. [przypis tłumacza]

Gdy jednak węzeł społeczny zaczyna się rozluźniać, a państwo zaczyna słabnąć (…) wola powszechna przestaje być wolą wszystkich — porównaj księgę II, rozdz. III. [przypis tłumacza]

Gdy jednak władza wykonawcza nie jest dostatecznie uzależniona od prawodawczej, to znaczy, gdy stosunek księcia do zwierzchnika jest większy niż stosunek narodu do księcia, trzeba zaradzić temu brakowi proporcji przez podzielenie rządu… — gdy książę ma za wiele siły, niehamowanej żadną inna siłą, jest tym skłonniejszy do łamania praw. Wówczas równowaga ustalona w rozdz. I, księgi III zostaje naruszona. Nie ma proporcji $Zw\; :\; Rz\; =\; Rz\; :\; P$, lecz występuje stan rzeczy, który można przedstawić jako $Zw\; :\; Rz\; >\; Rz\; :\; P$. Należy zatem zachwianą równowagę przywrócić przez osłabienie siły rządu w drodze podziału. [przypis tłumacza]

Gdy ksiądz de Saint-Pierre projektował powiększenie liczby rad króla Francji oraz wybór ich członków w drodze głosowania… — ksiądz de Saint-Pierre (1658–1743), pisarz polityczny. Projekt, o którym Russo mówi, zawiera dzieło pt. Polysynodia. Russo zajmował się przez pewien czas wydaniem wyboru pism księdza w streszczeniach, z krytycznymi uwagami. [przypis tłumacza]

Gdym Smoka-Stróża ujrzała — Wąż, Smok, grodu stróż: legendą był już wtedy, jak to Herodot, VIII 41, przyznaje. Cześć jednak była dla niego u ludu, ale oświecony ówczesny Ateńczyk widział w nim tylko symbol. Pallas Atene Fidiasza ma go u nóg przy tarczy: tym komiczniejsza jest ta mężatka, która twierdzi, iż go żywego widziała. [przypis tłumacza]

Gdy mu koryntyjscy wygnańcy opowiadali, że miasto chciałoby się poddać… — w wojnie korynckiej; zob. rozdz. II. [przypis tłumacza]

Gdy następnie zawrzała wojna — rok 43 p.n.e. [przypis tłumacza]

Gdy Nunez Balboa brał na wybrzeżu w posiadanie Morze Południowe i całą Południową Amerykę w imieniu kastylskiej korony… — Vasco Nunez Balboa odkrył w 1513 r. z jednej z gór międzymorza panamskiego wybrzeża Morza Południowego [obecnie nazywanego Oceanem Spokojnym; red. WL] i wziął je w posiadanie w imieniu króla hiszpańskiego. [przypis tłumacza]

Gdy obywatele są skąpi, tchórzliwi, małoduszni, bardziej rozmiłowani w wygodzie niż w wolności, niedługo opierają się podwojonym wysiłkom rządu… — dobre prawa powodują coraz większe zespalanie się jednostki z ogółem, rodzą utożsamienie się poszczególnych woli z wolą powszechną; złe demoralizują i dopuszczając do rozbudzenia się silnych egoistycznych apetytów, doprowadzają do wygaśnięcia ducha obywatelskiego i cnoty. [przypis tłumacza]

gdy ona tu wejdzie — wskazuje dom Periplektomenusa; chodzi o chwilę, gdy wejdzie tam żołnierz, zwabiony przez Akroteleutium. [przypis tłumacza]

„Gdy Pan wywiódł z niewoli uprowadzonych z Syjonu (…)” — mowa o Żydach, którzy po siedemdziesięciu latach niewoli babilońskiej wrócili do Syjonu. [przypis tłumacza]

Gdy Pompejusz wraz z senatem uszedł za Morze Jońskie… — por. Starożytności XIV, VII, 4–VIII, 5. [przypis tłumacza]

Gdy rok ten minie (…) kląć czas przeszły będziem nieszczęśliwy — Strofa 12 i 13: Przepowiednia panowania Henryka II. [przypis tłumacza]

Gdyśmy wchodzili do ich jaskini, rzekł nam stary dziaduś — Więzienie zwane Conciergerie [tj. „odźwiernia” a. „stróżówka”; red. WL]. [przypis tłumacza]

gdy sobie umączymy twarz — za czasu Montaigne'a aktorzy bielili sobie twarz mąką. [przypis tłumacza]

Gdy swą dobrą wolę okaże aktor… — porównania i przenośnie zapożyczone z teatru są częste tak u Szekspira, jak w całej literaturze dramatycznej elżbietańskiej. Np. Otello w I, 2. mówi:

W Burzy II, 1 przenośnia tego rodzaju łączy się z igraszką wyrazów.

[przypis tłumacza]

gdy szczęśliwym trafem jeden z tych ludzi urodzonych do sądzenia obejmuje ster praw w monarchii (…) wszyscy dziwią się środkom, jakie wynajduje, i stanowi to epokę w kraju — komplement zwrócony w stronę potężnego w latach 1758–1770 ministra Ludwika XV, ks. de Choiseul, którego przychylność chciał sobie Russo w ten sposób pozyskać (por. Wyznania, część II, księga XI, 1761). [przypis tłumacza]

Gdy tak chcesz, zatem zgoda; wysłucham ich chętnie. — Alcest powziął decyzję szczerego powiedzenia całej prawdy. [przypis tłumacza]

gdy w cię jabłkiem rzuci… — jabłko dać, rzucić lub jeść z kimś — było symbolem oświadczeń miłosnych. [przypis tłumacza]

Gdy w dniu wyjazdu dowiedziałem się, że pani Putbus, a z nią także jej pokojówka, mają przybyć do Wenecji — fragment skreślony. [przypis tłumacza]