Przypisy

dzierżawcy teatru — Teatr był instytucją państwową, ale przedsiębiorstwem prywatnym. W Grecji, a zwłaszcza w Rzymie, administracja państwowa zachowała wiele form właściwych stowarzyszeniom handlowym i szereg czynności niezbędnych dla państwa załatwiały prywatne kolegia. Przeciwny kierunek, zwany etatyzmem, jest do dziś dnia jeszcze plagą państw źle rządzących się. [przypis tłumacza]

dziesięć i pół tysiąca — μυρίους καὶ πεντακοσίους (N), μυρίους (D). [przypis tłumacza]

dziewiąty dzień miesiąca Aw (Tisza b'Aw) — w tym dniu w 70 r. n.e. Rzymianie zburzyli Jerozolimę wraz ze świątynią. W r. 586 p.n.e. w tym samym dniu miesiąca Aw, król babiloński Nebuchadnezar zburzył pierwszą świątynię jerozolimską. W czasie Tisza b'Aw obowiązuje post taki jak w Jom Kipur. Wszystkie inne posty obowiązują Żydów obojga płci tylko od trzynastego roku życia. [przypis tłumacza]

dziewięć rozkoszy małżeństwa — Les quinze joyes du mariage, tytuł książeczki przypisywanej Antoniemu de la Salle, której pierwsze wydanie ukazało się w r. 1480, w Lionie. [przypis tłumacza]

dzika dziewczyna z Châlons w Szampanii — W w. XVIII obserwowano ze szczególną uwagą ludzi wyrosłych na puszczy, aby z jednej strony zbadać wpływ wychowania na człowieka, z drugiej zaś, aby, jak się spodziewano, rozstrzygnąć tą drogą podstawowe zagadnienia etyki. Dzika dziewczyna z Szampanii odgrywała wówczas wielką rolę w rozważaniach psychologów i pedagogów. De la Mettrie powołał się na nią pierwszy w Historii naturalnej duszy, opierając się na opowiadaniu Marszałka Saskiego (Maurycego Saskiego). Najbardziej szczegółowo opisuje ją Herder w rozdz. IV księgi III Idee zur Philosophie der Geschichte. [przypis tłumacza]

Dziś mają tylko życie, lecz bez jadu gadziny — w opisie Anglii, poprzedzającym kronikę Holinsheda, a napisanym przez Williama Harrisona, słyszymy, że włosień koński, rzucony do naczynia z gnijącą wodą, zaczyna się ruszać i ożywa. Holinshed był głównym źródłem dramatów Szekspira z historii angielskiej. Zabobon o włosieniu musiał mieć różne formy, bo w Shakespeare's England, pomnikowym wydawnictwie przedstawiającym życie angielskie za czasów poety (Londyn 1917), H. Littledale, autor artykułu o folklorze i przesądach, mówi, że włosień, rzucony do strumienia, rzekomo przemieniał się w węgorza. [przypis tłumacza]

Dziś muszę w korne wdawać się układy — z tych słów widać, że Antoniusz nie zdaje sobie sprawy z grozy położenia. Nie wżył się jeszcze w nową sytuację. Sądzi, że mu „układy” i „wybiegi” pomogą. Warto z tym po równać odpowiedź, jaką Cezar daje Eufroniuszowi w scenie następnej. [przypis tłumacza]

dziś nieszczęśliwi Tebanie — przed czterema laty Aleksander Wielki zburzył Teby, pozostawiając jeden dom Pindara nietknięty. [przypis tłumacza]

Dzisiaj ten godny człowiek zostanie mym zięciem — To „dzisiaj”, które nam wydaje się terminem tak nieprawdopodobnym, było w ówczesnej komedii bardzo częste, gdy chodziło o przymus małżeństwa; ale i obyczaj życiowy nie bywał zbyt oddalony od takiego pośpiechu. [przypis tłumacza]

Dziurą straszyli (…) to z prawa, to z lewa — Papież obłożył klątwą króla Franciszka i jego sprzymierzeńców. [przypis tłumacza]

dziw mi (…) daremne zapały — Klitander chce dać do zrozumienia, iż serce Celimeny należy do niego. [przypis tłumacza]

Dziw, że żywisz się kąkolem… — wierzono wówczas (np. Ovid. Fast. I, 691), że spożycie kąkolu szkodzi wzrokowi, a sztukę pisano widocznie w czasie szczególnego spadku cen zboża. [Autorzy starożytni przez lolium rozumieli raczej nie kąkol pospolity (Agrostemma githago), ale inny chwast, życicę roczną (Lolium temulentum), której ziarna są bardzo podobne do ziaren pszenicy i w deszczowych okresach nieurodzaju zakażone grzybem; wówczas ich spożycie powoduje m.in. zawroty głowy oraz zaburzenia widzenia; red. WL] [przypis tłumacza]

dzwony wareńskie — Dzwony w Varennes, tradycyjne w starych opowiastkach, iż w dźwięku ich można było dosłuchać się wszystkiego, co się chciało. [przypis tłumacza]

ἑκούσιον καὶ ἀκούσιον — zob. ustęp 42 niniejszej rozprawy. [przypis tłumacza]

Ἐν τῷ φρονεῖν γὰρ μηδὲν ἥδιστος βίος — Bo wśród nierozumności najsłodsze życie [red. WL: Sofokles, Ajas, w.554]. [przypis tłumacza]

ἐπέων (…) ἔνθα (gr.) — „Spór słowny za i przeciw, bez miary i końca” (Homer, Iliada, XX, 249; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ἔστ´ ἂν ὕδωρ(…) τέθαπται (gr.), Dum fluit (…) sepultum (łac.) — „Póki lekka fala płynie, wysokopienne rodzi się drzewo,/ Póki słońce wschodzi, księżyc promienny blaski na świat swe zsyła,/ Póki rzeki płyną w dale, a odboisko tonie zraszają,/ Póty wędrownikom prawię, że tutaj Midas, król, pogrzebany”. W pierwszym wydaniu był ostatni wiersz opuszczony, w przypuszczeniu, że go sobie czytelnik uzupełni. [epigramat przypisywany Kleobulosowi, opisywanemu przez Diogenesa Laertiosa (Żywoty i poglądy słynnych filozofów, księga I, rozdz. VI), red. WL]. [przypis tłumacza]

ευλογον εξαγογην — rozsądnym wyjściem. [przypis tłumacza]

Ea (…) applicent — Livius Titus, Ab Urbe condita, 32, 21. [przypis tłumacza]

Eam (…) parabitur (łac.) — „Człowiek cnotliwy i roztropny powinien wiedzieć, że jedynym prawdziwym zwycięstwem jest to, do którego może się przyznać honor i poczciwość” (Florus Lucius Anneus, Epitomae de Tito Livio bellorum omnium annorum septingentorum libri duo, I, 12; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

ea res libera dicetur (…) existendum et operandum — ta rzecz będzie się nazywała wolną, która istnieje tylko dzięki konieczności swojej własnej natury i która tylko przez siebie samą zostaje spowodowana do działania; konieczną zaś lub raczej zmuszoną będzie się nazywała rzecz, którą jakaś inna rzecz powoduje do istnienia i działania. [przypis tłumacza]

Ebucjusza — Αἰβούτιον (N), Έβούτιον (D). [przypis tłumacza]

Ecce agnus Dei qui tollit peccata mundi (łac.) — J 1, 29: „Oto baranek boży, który gładzi grzechy świata”. [przypis tłumacza]

Ecce praedixi Vobis: vos ergo videte (łac.) — Mt 24, 25 i 33: „Otom wam przepowiedział: wy zaś baczcie”. [przypis tłumacza]

Ecco lo fico — „Oto figa”. [przypis tłumacza]

ecco (wł.) — macie! [przypis tłumacza]

Echinos — miasto nad południową granicą Tesalii, na płn. wybrzeżu Zatoki Malijskiej. [przypis tłumacza]

Echion — malarz grecki z IV wieku przed Chr. Jego obraz u Lessinga nazwany Nova nupta verecundia notabilis. [przypis tłumacza]

echod — jeden (Bóg). [przypis tłumacza]

Ech! (…) świat podziwia cały — Arsenie, zawiedzionej ostatecznie w swych nadziejach co do Alcesta, nie pozostaje nic innego, jak wykonać odwrót, wypuszczając jeszcze ostatnią zatrutą strzałę. [przypis tłumacza]

E cosi (…) bruna (wł.) — „W ten sposób dusza umie okrywać pod zwodną maską namiętności, jakie nią miotają; często jest smutna, kiedy twarz promienieje radością, a znowuż wesoła, kiedy twarz zdaje się smutna” (Petrarka; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Edenas — žydų žod. — reiškia rojų, linksmybių vietą. [przypis tłumacza]

Ed in mal punto tu venisti! — W złą chwilę się zjawiłeś! [przypis tłumacza]

Edom — tu: poganin. [przypis tłumacza]

Edward, książę Walii — „Czarny książę”, głośny syn Edwarda III z kronik Froissarta. [przypis tłumacza]

Edward pierwszy (…) umierając — umarł w r. 934. [przypis tłumacza]

edykt styczniowy — edykt wydany w r. 1562 za panowania Karola IX, jeszcze małoletniego, a przyznający hugenotom prawo publicznego praktykowania swej religii. [przypis tłumacza]

edykty paru ludzi, którzy mając wolny czas, rządzą Francją, siedząc przy kominku — Wolter snuje fikcję, że ekonomiści objęli ster rządu i wydali edykty zgodne ze swymi poglądami. [przypis tłumacza]

Efez — miasto na zach. wybrzeżu Małej Azji, jedno z najważniejszych wówczas greckich środowisk kulturalnych i handlowych, słynące również ze wspaniałej świątyni Artemidy. [przypis tłumacza]

Efezyjczycy — szkoła Heraklita. [przypis tłumacza]

Effundam spiritum meum (łac.) — Jl 2, 28; Dz 2, 17: „Wyleję ducha mego”. [przypis tłumacza]

Effundam spiritum meum super omnem carnem (łac.) — Jl 2, 28: „Wyleję ducha mego na wszelkie ciało”. [przypis tłumacza]

efod — szaty, które nosił arcykapłan. [przypis tłumacza]

eforowie — najwyżsi spartańscy urzędnicy (w liczbie 5), sprawujący dozór nawet nad królami, wybierani w najdawniejszych czasach przez króla, później przez lud. Posiadają najwyższą władzę sądowniczą i administracyjną, prowadzą obrady geruzji (senatu) i zgromadzenia ludowego, kierują polityką zewnętrzną. [przypis tłumacza]

eforowie — pięciu eforów kolegialnie sprawowało kierownictwo nad całą polityką państwa, wewnętrzną i zewnętrzną. Przewodniczyli Radzie Starców (geruzji) i Zgromadzeniu Ludowemu, kontrolowali urzędników i samego króla nawet podczas wojny. Odpowiedzialni byli jedynie przed swymi następcami. Kiedy ten urząd powstał, nie wiadomo. Tyle pewne, że władza ich z czasem urosła; pierwotnie byli dodani królom do pomocy. Niesnaski między oboma królami znakomicie przyczyniły się do wzrostu władzy eforów. [przypis tłumacza]

Eforowie w Sparcie, słysząc, jak jakiś człek rozwiązły (…) — Gellius Aulus, Noctes Atticae, XVIII. 3. [przypis tłumacza]

Eforus (…) obyczaju — Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, II, 6, 7. [przypis tłumacza]

Egesta — córka Trojańczyka Hipotasa, poczęła Acesta, druha Eneaszowego, z bożkiem morskim, który przybrał postać psa lub niedźwiedzia. [przypis tłumacza]

Eghinand — autor Żywota Karola Wielkiego i Roczników Francji. [przypis tłumacza]

Egina — wyspa w Zatoce Sarońskiej; w walce o byt z Atenami, które usiłowały ją wynarodowić kolonizacją, łączyła się z wszystkimi wrogami Aten. [przypis tłumacza]

Egipcjanie byli skażeni i bałwochwalstwem, i magią (…) — J 20, 29. [przypis tłumacza]

Egipcjanie grzebali wilki (…) — Herodot, Dzieje, II, 67. [przypis tłumacza]

Egipcjanie z bezwstydną przezornością zabraniali (…) — Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XVIII, 5. [przypis tłumacza]

Egipcjanin — „Który (tysiącznik do Pawła) rzekł: Umiesz po grecku? Azaś ty nie Egipczanin, któryś przed tymi dni uczynił rozruch i wywiodłeś na puszczę cztery tysiące mężów zbójców?” Dz 21, 37–38. [przypis tłumacza]

Egipcjanin roztropnie odpowiedział (…) — por. Plutarch, O ciekawości, 3. [przypis tłumacza]

Ego (…) assurgo — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 64. [przypis tłumacza]

Ego autem dixi: Forsitan pauperes sunt et stulti ignorantes viam Domini, judicium Dei sui (…) (łac.) — „Tedym ja rzekł: Podobno ci nędzni są, głupio sobie poczynają; bo nie są powiadomieni drogi Pańskiej i sądu Boga swego. Pójdę do celniejszych i będę mówił do nich, bo oni są powiadomieni drogi Pańskiej; ale i ci wespół połamali jarzmo, potargali więzy. Przetoć ich pobije lew z lasu, lampart czyhać będzie u miast ich”. [przypis tłumacza]

Ego Dominus scrutans cor et probans renes (łac.) — Jam jest Pan badający serce i doświadczający nerki (Jr 17, 10). [przypis tłumacza]

Ego (…) essem — Cicero, De senectute, 10. [przypis tłumacza]

Ego (…) genus — Ennius u Cycerona, w: Cicero, De divinatione, II, 50. [przypis tłumacza]

Ego (…) laudetur — Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 15. [przypis tłumacza]

Ego versiculos feci, tulit alter honores (łac.) — Ja ułożyłem wiersze, a inny zgarnął zaszczyty. [przypis tłumacza]

Ego vir videns (łac.) — Lm 3, 1: „Ja, mąż widzący”. [przypis tłumacza]

Egregium (…) mulae — Iuvenalis, Satirae XIII, 64. [przypis tłumacza]

Eheu (…) aris — Horatius, Odae I, 35, 33. [przypis tłumacza]

Eiulatu (…) refert — Attius, Philoctetes, u Cycerona: Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 29. [przypis tłumacza]

Ejlityja — bogini połogów. [przypis tłumacza]

Ejl melech jojszejw (hebr.) — „Bóg, król zasiadający”. Fragment modlitwy. [przypis tłumacza]

Ejszes chaił mi jimco (hebr.) — „Niewiastę dzielną kto znajdzie?”. Fragment z Przypowieści Salomona śpiewanej przy wieczerzy sobotniej na cześć pani domu. [przypis tłumacza]

Ejzechu neszech — rozdział z Talmudu o lichwie. [przypis tłumacza]

Ekdippa — Ἐκδίππα (var. Άπχή), LXX Ἰασιφ, Άζείφ, Άχζείφ, Άσχαφί, אַכְזִיב (Joz 19, 29 etc.), dziś ez-Zîb (na północ od Ptolemaidy). [przypis tłumacza]

Eklezjasta wskazuje, iż człowiek bez Boga jest nieświadom wszystkiego — Koh 8, 17. [przypis tłumacza]

Eksalot — Ἐξαλὼθ (N), Ξαλὼθ (D), LXX Χασαλὼθ, כְּסֻלּוֹת (Joz 19, 18), dziś Iksâl, wieś w pobliżu Taboru. [przypis tłumacza]

eksedra — ἐξέδρας, exedrarum, Galerie (Cl. ), [pominięto tłum. na rosyjski]. Mijając bramy dziedzińca, wchodziło się do przedsieni w kształcie czworokątnego wnętrza wieży, które od strony Przybytku nie miały ściany, tylko duże kolumny. [przypis tłumacza]

eksedry — p. V, I, 6 i V, V, 4. [przypis tłumacza]

Ekstrawaganty — były to rozporządzenia Jana XXII (1340). [przypis tłumacza]

ekstryspicje — również wróżby z wnętrzności zwierząt. [przypis tłumacza]

Ekwikola — teolog i filozof w XVI wieku, autor książki pt. delia Natura d'amore. [przypis tłumacza]

Elateja — najznaczniejsze miasto w Fokidzie; zajęcie go przez Filipa, na podstawie mandatu amfiktionów, wywołało panikę w Atenach. [przypis tłumacza]

Eldorado — kraj złota, legendarna kraina, w której istnienie wierzono w XVI w., mieszcząc ją w okolicy dzisiejszej Wenezueli. [przypis tłumacza]

Eleazar, syn Griona — Ἐλεάζαρος υἱὸς Γίωνος (N), υἱὸς Σίμωνος (D), prawdopodobnie jednak syn Szymona, wspomniany w II, XX, 3. [przypis tłumacza]

Eleazar — syn Jaeirosa p. II, XVII. 9. [przypis tłumacza]

Eleusis — nad morzem, na zachód od Aten. [przypis tłumacza]

Eleuteros — dziś Nahr-el-Kebir (wielka rzeka). [przypis tłumacza]

Eleuza — Ἐλεοῦσα (Dindorf; w indeksie Niesego brak), wyspa koło wybrzeży Cylicji. [przypis tłumacza]

Eliasz, fałszywi prorocy — Patrz fragm. poprzedni. [przypis tłumacza]

Elida — stolica zachodniej kończyny Peloponezu, tegoż imienia. [przypis tłumacza]

Elida — zachodnia część Peloponezu między Achają a Mesenią, od wschodu graniczy z Arkadią. Po bitwie pod Leuktrami także Elejczycy łączą się z Beotami. Ksenofont musiał wtedy uciekać ze Skilluntu, by nie dzielić losu innych przyjaciół Agesilaosa. [przypis tłumacza]

Elidzie — Ἠλείοις, Elidyjczykom [mieszkańcom krainy na zachodnim Peloponezie, której jednym z głównych miast była Olimpia, słynna z igrzysk panhelleńskich; red. WL]. [przypis tłumacza]

Eliksir, Lunaria major — Terminy alchemiczne. [przypis tłumacza]

El male rachamim — „Bóg pełen miłosierdzia”; modlitwa odmawiana za zmarłych. [przypis tłumacza]

El male rachamim — „Bóg pełen miłosierdzia”, tekst modlitwy za zmarłych. [przypis tłumacza]

Elmira ukrywa Orgona za sobą — Zacietrzewienie Tartufa czyni tę grę sceniczną dość prawdopodobną. [przypis tłumacza]

E'l silenzio (…) parole — Tasso, Aminta, II, 34. [przypis tłumacza]

Elul (Ełuł) — miesiąc sierpień-wrzesień, ostatni w kalendarzu żydowskim. [przypis tłumacza]

Elul (Ełuł) — żydowska nazwa miesiąca odpowiadająca według kalendarza juliańskiego drugiej połowie sierpnia i pierwszej połowie września. [przypis tłumacza]

Elul (Ełuł) — żydowska nazwa miesiąca odpowiadająca według kalendarza juliańskiego drugiej połowie sierpnia i pierwszej połowie września. [przypis tłumacza]

Emanuel Kant — piszę Emanuel, nie Immanuel, ponieważ nie uznaję słuszności zachowywania formy obcej w imionach chrzestnych; u nas forma Emanuel, przekładem Biblii dokonanym przez Wujka upoważniona, jedynie jest właściwą. [przypis tłumacza]

e meris affirmativis in secunda figura nihil sequitur (łac.) — z przesłanek twierdzących w drugiej figurze nic nie wynika. [przypis tłumacza]

Emesa — Ἐμέση , dziś Hems, nad Orontem (20 000 mieszkańców). [przypis tłumacza]