Przypisy

do Vienny — Βίεννα, dziś Vienne, miasto nad Rodanem, w departamencie Izery (Isere); miasta położonego w Galii: Galia Narbonnensis [dzisiejsza Langwedocja i Prowansja we Francji; red. WL]. [przypis tłumacza]

Dowiaduje się z pewnością o waszych przodkach — utrzymać się na wyżynach przodków: ten odzew przenika nie tylko Filipiki Demostenesa, ale i Panegiryk Isokratesa, Edypa Kolońskiego Sofoklesa, Heraklidów i Hiketidy Eurypidesa, Epitaf Lizjasza. [przypis tłumacza]

dowiedział się, że Ateńczycy odstąpili od zamiaru maszerowania lądem i przygotowują się do przewozu wojsk morzem — wieść ta, jak się później okazało, była fałszywa. [przypis tłumacza]

dowiem się może nowych szczegółów — o panu de Mora i ostatnich jego chwilach. [przypis tłumacza]

do wież królewskich — tj. przez króla Heroda zbudowanych, wież rodziny królewskiej. [przypis tłumacza]

dowiodę (…) wszelakim handlarzom starego żelastwa łacińskiego, archiwariuszom starych słów łacińskich zleżałych i spleśniałych, iż nasza pospolita mowa nie jest tak szpetna, tak nieudolna, tak uboga i godna wzgardy — Ustęp ten znamienny jest dla rodzącego się w owej epoce we wszystkich krajach piśmiennictwa ojczystego, przeciwstawiającego się średniowiecznej łacinie. Por. polskie: „że Polacy nie gęsi, że swój język mają”. [przypis tłumacza]

dowódca załogi jerozolimskiej imieniem Bakchides — por. 1 Mch 7; 9 [gdzie występuje w czasach późniejszych, Demetriusza I]. [przypis tłumacza]

dowód oczywisty — Wystarczy czytać współczesne pamiętniki, aby poznać, jak grube i brutalne było w tej epoce odnoszenie się do kobiet pod powłoką strzelistych wzdychań i komplementów. Pierwszym np. i uświęconym dowodem czułości dla nowej kochanki było wydanie jej listów poprzedniej. [przypis tłumacza]

Dowód przez Kabałę — Kabała, rozdział Talmudu. [przypis tłumacza]

Dowód przez rabinów; Mojżesz Maymon — Pugio Fidei. [przypis tłumacza]

dowód wyraźniejszy — Myśl dość brutalna i dość oschle wyrażona: odbiegliśmy daleko od lirycznych wylewów z III aktu. [przypis tłumacza]

dowód, że to nie jest drogie, to że ja ci go daję — mowa o zarękawku futrzanym, który panna de Lespinasse ofiarowała Guibertowi. [przypis tłumacza]

dowodami (…) które zebrałem tutaj i w których przestrzegałem (…) tego porządku — Ustęp ten miał widocznie wchodzić w Przedmowę do dzieł Pascala. [przypis tłumacza]

Dowodem jawny oszust, z którym wiodę sprawę — Ukazuje się tutaj, iż rozjątrzenie Alcesta przeciw społeczeństwu ma, jak zwykle bywa u ludzi, i osobisty podkład w jakiejś świeżej przykrości. [przypis tłumacza]

Dowodzi, iż odpuszcza grzechy, za pomocą cudu — Mk 2, 10 (fragm. 643). [przypis tłumacza]

do wsi — Izana, Ἰσανά (wedle Starożytności XIV, XV, 12). [przypis tłumacza]

do wybrania pewnego zakonu, z którego nie będzie mógł więcej wystąpić, od kiedy wypowie słowa zwane ślubami — Zakon Maltański albo kawalerowie maltańscy, zakon rycerski, do którego posyłano młodszych synów, co miało zapewnić najstarszemu synowi spadek w postaci całości majątku. [przypis tłumacza]

do wykończenia tego „Traktatu” (…) ciężka praca, głębokie rozmyślania i rozległa wiedza, wszystko to (…) pozwalało powoli go wysnuwać — W liście do J. Bouwmeestera (List 37, dawniej 42), pisze de Spinoza w końcu: „Pozostaje mi jeszcze zwrócić uwagę Pańską na to, że do tego wszystkiego [tj. do zdobycia metody kierowania naszymi jasnymi i wyraźnymi pojęciami, tudzież do powiązania ich] jest niezbędne wytrwałe rozmyślanie, a także niezachwiane usposobienie oraz zamierzenie, a do pozyskania tego trzeba koniecznie urządzić sobie pewien tryb życia i wytknąć sobie pewien cel (…)”. Zob. też wstępną część „Traktatu” oraz [fragmenty zaczynające się od słów: „Dalej, ponieważ stosunek pomiędzy dwiema ideami (…)” oraz „(…) a to dlatego, że prawda, jak wykazaliśmy, objawia siebie samą i wszystko dostawałoby mu się samojętnie”]. [przypis tłumacza]

do wysokiej sfery, a nikt go nie widzi w niej krążącego — nauka o sferach krążenia poszczególnych planet, rozpowszechniona dzięki Ptolemeuszowi i Platonowi, stanowiła podstawę popularnych poglądów astronomicznych, które mimo hipotezy Kopernika (1543) utrzymywały się aż do odkryć Keplera (1609), a i później były dość rozpowszechnione. [przypis tłumacza]

do żywego ciała — τὰ σπλάγχνα, dosłownie: aż im się obnażyły wnętrzności; tak Clementz i inni. [przypis tłumacza]

do ziem z tej strony tej rzeki położonych — ἐπιτάδε; εἰς τὴν ἐπιτάδε (N), εἰς τὴν Μυσίαν, ἔπειτα δὲ πολλῇ (D), stąd inaczej u tłumaczów. [przypis tłumacza]

do Zoar — μέχρι Ζοάρων (Ζώαρα, Ζωώρ, Ζόαρα, Ζώιρα), LXX Ζηγώρ, Ζόγορα; צֹעַר (Rdz 14, 2); nie ma jedności między uczonymi w kwestii położenia tej miejscowości. [przypis tłumacza]

Drabina Tyryjczyków — Κλίμαξ Τυρίων, scala Tyriorum, dziś Râs-en-Nâkûra. [przypis tłumacza]

Drake, Francis (ok. 1540–1596) — angielski korsarz, podniesiony przez królową Elżbietę do godności szlachcica i rangi admirała, największy żeglarz swoich czasów. [przypis tłumacza]

dramat angielski epoki elżbietańskiej — w tym i w paru innych miejscach określenia tego użyłem w odniesieniu do dramatu z czasów Elżbiety i Jakuba I. [przypis tłumacza]

[dramat] Perykles — Perykles zgłoszony w cechu księgarzy tego samego dnia, co Antoniusz i Kleopatra. [przypis tłumacza]

dramat Woltera — Wolter liczył wówczas lat 51 i znajdował się od dawna na szczycie chwały. [przypis tłumacza]

Drętwa — [por. Balzac,] Blaski i nędze życia kurtyzany. [przypis tłumacza]

Drganie naturalne, właściwe naszej maszynie (…) — W jednym z wcześniejszych dzieł lekarskich autora, mianowicie w Traité du vertige (Rennes 1737) spotykamy już teorię drgań włókien mózgowych, tkwiących jakoby u podstawy czynności duchowych. W rok po ukazaniu się Człowieka-maszyny wyłożył ją Dawid Hartley w części fizjologicznej swego na wpół fizjologicznego, na wpół teologicznego dzieła pt. Rozmyślania o człowieku, o jego budowie, o jego obowiązkach tudzież oczekiwaniach (1749). Niesłusznie tedy wymienia się Hartley'a w literaturze psychologicznej jako pierwszego twórcę teorii drgań. [przypis tłumacza]

drinks (ang.) — napoje. [przypis tłumacza]

Drobnostka, maleńkie włókienko (…) uczyniłoby z Erazma i Fontenelle'a dwóch głupców, jak to spostrzega sam Fontenelle (…) — Jest to prawie dosłowny ustęp z Dialogów umarłych Fontenelle'a, mianowicie z rozmowy między Karolem V a Erazmem z Rotterdamu. Karol V dowodzi Erazmowi, że człowiek nie ma dostatecznej podstawy ani do pysznienia się swym rozumem, ani do chełpienia się pochodzeniem. Pogląd Fontenelle'a na przyczyny upośledzenia umysłowego i obłędu podzielał również Fryderyk II, idąc widocznie za myślą de la Mettriego, jak wynika z jednego z listów tego króla do Voltaire'a (1775). [przypis tłumacza]

drobnych poróżnień niepomna — Słowa te mówi Arsena obłudnie, z odcieniem ironii; przyszła oczywiście po to, aby się nacieszyć upokorzeniem znienawidzonej rywalki. [przypis tłumacza]

drobny — τὴν σάρκα πεπιλημένος, densa habitudine, sehnig (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Może łykowaty? bo „żylasty” jakoś nie stoi w związku z λεπτός, mdły. [przypis tłumacza]

drogi Edmundzie — aluzja do przytoczonej poprzednio powieści [Zepsuty chłopek Retifa de la Bretonne]. [przypis tłumacza]

drogi markizie — Pod mianem „markizów” Molier smagał niejednokrotnie szyderstwem złotą młodzież ze Dworu i sprawił tyle, iż ten chlubny tytuł stał się komicznym epitetem. [przypis tłumacza]

drogmanas arba dragomanas — tai yra tulkius arba vertikas prie pasiuntinybių Rytų šalyse. [przypis tłumacza]

drogocenne pokrycia dziewięciu bram stanowiły dar Aleksandra — Tyberiusz Juliusz Aleksander, syn Lizymacha, brat Filona, arabarcha (nie: alabarcha), ojciec Tyberiusza Aleksandra, który oblegał z Tytusem Jerozolimę. [przypis tłumacza]

drosza — kazanie. [przypis tłumacza]

drudzy, którzy powiadali — „Wypędza złe duchy mocą Belzebuba” (Mt 12, 24). [przypis tłumacza]

drudzy — peltaści. [przypis tłumacza]

drudzy przeciwnie — Tj. gdyby człowiek nie był wielkim z natury, nie czułby się tak nędznym w obecnym stanie. [przypis tłumacza]

drudzy, że nic nigdy nie powstało, ani nie zginęło — eleaci. [przypis tłumacza]

drudzy, że nigdy nic się nie ruszało — eleaci. [przypis tłumacza]

druga część — autorem pierwszej, wcześniejszej o jakie pół wieku, jest Wilhelm de Lorris. [przypis tłumacza]

druga za Eazaela — Κύπρος (Kypros, (Starożytności XVIII, V, 4). [przypis tłumacza]

drugdy (daw.) — niekiedy, czasami. [przypis tłumacza]

drugiego Erosa — Pauzaniasz w Sympozjon Platona wnioskuje, że istnieją dwa Erosy, jeżeli istnieją dwie Afrodyty: Eros gminny, przyziemny, zmysłowy, i Eros niebiański. [przypis tłumacza]

drugiej takiej nie było za naszej pamięci — była to największa z bitew, w jakich Ksenofont brał udział [wg współczesnych szacunków wzięło w niej udział łącznie ok. 35 000 walczących]. Odbyła się z końcem sierpnia 394, jak to można obliczyć z zaćmienia słońca, podczas którego (14 sierpnia 394) Agesilaos otrzymał wiadomość o zwycięstwie Konona odniesionym nad flotą spartańską pod Knidos. [przypis tłumacza]

drugie piętro wystawało ponad pierwsze, trzecie szersze było od drugiego — pierwsze piętro oznacza w Anglii to, co u nas nazywa się parterem, drugie piętro to nasze pierwsze, trzecie — nasze drugie itd. [przypis tłumacza]

drugie (z mniemań Kościoła) — Że religia jest jasna dla tych, którzy szukają szczerze. [przypis tłumacza]

Drugi okręt, co uciekł w stronę Hellespontu, wymknął się — prowadził go Erasinides, który później jest wymieniony między wodzami biorącymi udział w bitwie u wysp Arginuz. W Mitylenie był więc zamknięty sam Konon. [przypis tłumacza]

Drugi przykład, tyczący Najświętszego Sakramentu. Wierzymy, iż skoro substancja chleba zmieniła się sposobem transsubstancji w ciało Zbawiciela (…) — Łk 21, 19. [przypis tłumacza]

Drugi sposób rozumowania p. Pluche'a — w powyższej cytacie. [przypis tłumacza]

drukują się (…) w poczciwym miasteczku Tubingen — W Tubingen drukowało się za czasów Rabelais'go wiele heretyckich i we Francji zakazanych książek. [przypis tłumacza]

Dryden, John (1631–1700) — najwybitniejsza postać literatury angielskiej z czasów Restauracji, przedstawiciel wpływów francuskich. Był krytykiem, satyrykiem i dramaturgiem. Jego tragedia Miłość ponad wszystko, czyli Świat dobrze stracony ma ten sam przedmiot, co Antoniusz i Kleopatra. [przypis tłumacza]

Drymos — Δρυμός, właściwie Dąbie, Dąbrowa etc. (miejscowość, czy okolica u stóp Karmelu, dotąd nie odnaleziona). [przypis tłumacza]

drzewa pomarańczowe w Surenie — W Surenes, w parku królewskim, mieściły się najwspanialsze oranżerie. [przypis tłumacza]

drzewo terpentynowe — τερέβινθος, Pistacia terebinthus. Dziś pokazują olbrzymi dąb, rzecz tedy wróciła od XVI wieku do tradycji Mojżeszowej, bo za czasów Józefa pokazywano widocznie drzewo terpentynowe, a relacja musi być wierna, gdyż do dziś dnia w pobliżu Hebronu jest dolina, którą nazywają „doliną drzew terpentynowych”, albo, powiedzmy za Wujkiem, „Doliną Therebinthu”. [przypis tłumacza]

D.S.O., Distinguished Service Order — medal wojskowy „za odznaczenie się w służbie” [Order za Wybitną Służbę. Red. WL]. [przypis tłumacza]

Dubia (…) mala — Seneca Agamemnon III, 1, 29. [przypis tłumacza]

dublony — złote monety. [przypis tłumacza]

duch-mściciel — Alastor (Ἀλάστωρ). [przypis tłumacza]

duchów-mścicieli — takimi duchami-mścicielami są np. Erynie [gr. boginie zemsty], które prześladują zbrodniarzy. Tak Oresta, matkobójcę, ścigają Erynie, mścicielki zamordowanej Klitajmnestry. [przypis tłumacza]

duchy — Les esprits, wedle terminologii Desartesa najsubtelniejsze cząstki krwi krążące w nerwach i będące zasadą czucia i ruchu. [przypis tłumacza]

duchy — por. II, VIII, 11 i VII, VIII, 7. [przypis tłumacza]

Duch Ziemi — jest to najpiękniejsze wcielenie w poezji platońskiej nauki o duszy albo raczej o duszach świata. W dalszym rozwinięciu tej doktryny (również zgodnie z platonistami, a szczególniej z Plotynem), Duch Ziemi mógł wystąpić w charakterze osobistości. On więc zabiera tu główny głos w zwiastowaniu nowej ery po upadku Zeusa i narzuconego przezeń porządku świata. Pod tą również zasadą nabierają znaczenia Duchy niewidzialne. [przypis tłumacza]

Ducimur (…) lignum — Horatius, Satirae, II, 7, 82. [przypis tłumacza]

Duclos, [Charles Pinot] (1704–1772) — zrazu autor utworów dość lekkich i drastycznych, później „historiograf Francji”, członek Akademii, znany z charakteru prawego, ale szorstkiego i weredycznego. [przypis tłumacza]

du Deffand, [Marie de Vichy-Chamrond, margrabina (markiza)] (1697–1780) — jedna z najciekawszych postaci kobiecych XVIII w. Po młodości dość burzliwej, a głośnej przelotnym stosunkiem, jaki ją związał z Regentem, margrabina, dotknięta nieszczęściem stopniowej utraty wzroku, zwróciła się, jak to nazywano wówczas, ku „filozofii”. Salon jej był jednym z kilku w Paryżu, w których urabiała się opinia; filarem jego był długi czas d'Alembert, póki nie przeszedł do obozu panny de Lespinasse. Po pani du Deffand została rozległa i ciekawa korespondencja z wybitnymi osobistościami epoki. [przypis tłumacza]

dueński karnawał diabelski — Doue, małe miasteczko w Poitou, gdzie w ruinach rzymskiego teatru grywano farsy z aniołami i diabłami. [przypis tłumacza]

dukaty Gadeniowe — Tomasz Guadaigne, bogaty kupiec paryski, pożyczył królowi Franciszkowi I po bitwie pod Pawią 50 tys. talarów [przypis tłumacza]

Dulcior est fructus post multa pericula ductus (łac.) — Słodszy jest owoc uszczknięty po wielu niebezpieczeństwach. [przypis tłumacza]

Duma (…) Gdy w Madianie grzmiał miecz Gedeona — Dumna tutaj jest, zdaje się, złośliwość ludzi światowych, którzy radzi obracają w śmieszność wysiłki ascetyzmu. [przypis tłumacza]

Dum (…) bacillo — Iuvenalis, Satirae III, 26. [przypis tłumacza]

Dum (…) hora (łac.) — „Nim się wypłaci myto, nim wyprzęnie muły,/ Cała godzina mija” (Horatius, Satirae, I, 5, 11; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Dum (…) impellitur — Terentius, Andria I, 6, 32. [przypis tłumacza]

dumna filozofia lub zaślepiony stronniczością umysł widzi w nich tylko szczęśliwych oszustów — zwrócone przeciw Wolterowi. [przypis tłumacza]

Dumoulin, Pierre (1568–1658) — pastor i słynny teolog protestancki we Francji. [przypis tłumacza]

Dum (…) senectus — Horatius, Epodes, XIII, 7. [przypis tłumacza]

Dum (…) senectus — Vergilius, Aeneida, V, 415. [przypis tłumacza]

Dum (…) tenet (łac.) — „Póki tego nie mamy, czego pożądamy/ Zdaje się, że to właśnie najmilsze nad wszystko./ A gdy los nam to zdarzy, już inną rzecz gonim,/ Z takim samym zapałem” (Lucretius, De rerum natura, III, 1095; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Dum (…) terror (łac.) — „Póki mu szczęście sprzyja i strach wszystko mrozi” (Lucanus, Pharsalia, VII, 734; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

dum venit iudicare (łac.) — Kiedy przyjdzie dzień sądu. [przypis tłumacza]

Dum (…) verendos — Słowa Cezara w: Lucanus, Pharsalia VII, 320. [przypis tłumacza]

dunuga (po kaszubsku: denega) — wielkie fale bijące o brzeg. [przypis tłumacza]

Duo aut tres in unum (łac.) — „Dwa albo trzy w jednym”. Słów tych nigdzie nie ma ściśle w Piśmie św. [przypis tłumacza]

dupa (…) dusza — W oryginale âne i âme; i tę niewinną grę słów uważał Rabelais za bezpieczniejsze w późniejszych wydaniach skreślić. W tym wypadku nastręczająca się w polskim języku gra słów wypadła ostrzej niż w oryginale; w innych za to nieraz łagodniej: niech to starczy tłumaczowi za uniewinnienie. [przypis tłumacza]

Du Peyrou, [Pierre-Alexandre (1729–1794)] — przyjaciel Russa z epoki pobytu pisarza na wygnaniu w Szwajcarii. Będzie o nim mowa w ks. XII. [przypis tłumacza]

Duris (…) ferro — Horatius, Odae, IV, 4, 57. [przypis tłumacza]

Duszą zamkniętego w Jerozolimie ludu wstrząsały najsprzeczniejsze uczucia… — por. Starożytności XIV, XVI, 2–XV, I, 1; XV, IV, 1–IV, 3. [przypis tłumacza]

dusza jego przebywała w kuchni — Jamdudum animus est in patinis (Terencjusz). [przypis tłumacza]

Dusza ludzka, jak długo jest tu na ziemi, nie ma żadnego udziału w Bogu… — Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie. [przypis tłumacza]

Dusza nigdy nie mieszka w suchym — Słowa św. Augustyna: Anima certe, quia spiritus est, in sicco habitare non potest. [przypis tłumacza]

dusza opuszczać mnie zaczyna stąd, skąd właśnie u wszystkich ludzi zaczyna… — to znaczy od kończyn; naprzód sztywnieją palce rąk i nóg. [przypis tłumacza]

Dusza (…) z niechęcią oddala się od prawdy… — z Epikteta. [przypis tłumacza]

dusze ich będą (…) do najświętszych okolic nieba przeniesione, skąd po wiekach i czasach w ciała bez zmazy przesiedlone zostaną? Natomiast dusze tych, co na własne targnęli się życie, do najmroczniejszego podziemia zesłane… — „Według ich (faryzeuszów) nauki… wszystkie dusze są nieśmiertelne; ale tylko dusze ludzi sprawiedliwych przechodzą po śmierci w inne ciała, bo dusze złych na wieczne skazane są męki”, p. wyżej II, VIII, 14. [przypis tłumacza]

duszy (…) którą Tales (…) przypisywał nawet rzeczom pospolicie uważanym za martwe — Diogenes Laertios Tales z Miletu, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 24. [przypis tłumacza]

du Tillet ożenił się z córką hrabiego de Granville — [por.] Córka Ewy. [przypis tłumacza]

du Tillet — [por.] Córka Ewy, Cezar Birotteau etc. [przypis tłumacza]

Duum (…) nocent (łac.) — „Gdy patrzysz w chore oczy, zarazisz swe własne,/ Bo przez wpływ mnogo chorób udziela się ciału” (Ovidius, Remedia amoris, V, 615; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]