Przypisy

zgodność była między mężczyznami a damami (…) wedle życzenia dam — Cały ten ustęp brzmi bardzo pociesznie w zestawieniu z różnymi odezwaniami się brata Jana w kwestii płci pięknej. [przypis tłumacza]

Zgonu mego spodziewać — właściwie: „aby już rychło można było o mnie zwątpić”, ὥστ' ἂν ἀπελπισθῆναι ταχέως, ut de me vita desperari debeat [pominięto tłumaczenie na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Zgorszenie w dom by wniosło — „Uniknięcie zgorszenia”, to był istotnie płaszczyk, pod którym kazuistyka dozwalała na bardzo szeroką tolerancję. [przypis tłumacza]

zgromadzenie ludu — wedle Starożytności XVII, VI, 3: „rozkazał znaczniejszym Żydom zebrać się do Jerycha” (przekład Lippomana). [przypis tłumacza]

zgubne spowodował następstwa — πρὸς ὅσον κακῶν ηὐξήθη (N), ἀνηυξήθη (D). [przypis tłumacza]

z hełmem na głowie, ozdobionym perską tiarą (…) kiedy całe chrześcijaństwo zażywało pokoju i ciszy, oni jedni prowadzili okrutną i krwawą wojnę — Aluzja do Juliusza II. [przypis tłumacza]

ziele nazwane ethiopis otwiera wszystkie zamki, do których się je przytknie (…) — Rabelais podrwiwa sobie z mnóstwa niedorzecznych przesądów, które za jego czasu znachodziły powszechną wiarę. [przypis tłumacza]

zielone Minny — nazwa karetek więziennych. [przypis tłumacza]

Zielonym, ani Niebieskim — barwy i zbroje na określenie cyrkowych i zapaśniczych zawodników (zawodów). [przypis tłumacza]

ziemia była jedną równiną, płaską jak morze — te stepy dalej zmieniają się w całkowitą pustynię. Cały ów obszar stanowi przedłużenie syryjsko-arabskiej pustyni aż poza Eufrat. Dziś także koczują tam arabskie szczepy. [przypis tłumacza]

Ziemia galilejska składa się… — por. Starożytności XV, VIII, 5. [przypis tłumacza]

ziemia palestyńska — ἡ Παλαιστίνη, Palaestina, Palaestinerland (Cl. z uwagą: Philister), [pominięto tłum. na rosyjski]. Hebr. Peleszet, פְלֶשֶׁת (Wj 15, 14), staroegip. Pulsta (Riehm), w klinach z czasów Sargona: pi-lis-te (Winckler, Keilinschriftliches Textbuch zum Alten Testament, str. 41); arab. Filastûnu, Filastînu (Riehm), tak zwało się pierwotnie pobrzeże („niziny”) od Karmelu do granic Egiptu. [przypis tłumacza]

ziemia wiele przysmaków (…) hoduje — ziemia hoduje zwierzęta, z których mamy mięso. [przypis tłumacza]

ziemia zatrzęsła się na nowo — istotnie, w r. 1756 zdarzyły się ponowne trzęsienia ziemi. [przypis tłumacza]

Ziemie Archelaosa zostały teraz zamienione na eparchie i rządził nimi prokurator rzymski… — por. Starożytności XVIII, I, 1–6. [przypis tłumacza]

Ziemio! — wszechjednej duszy królestwo przedwieczne — Ostatnim zastosowaniem dogmatu o Duszy świata, o Duchach i Geniuszach żywiołów jest głos Demogorgona do Ziemi, do Księżyca, Słońca i gwiazd, do umarłych. [przypis tłumacza]

zimą panuje tu powietrze łagodne — rzadko u nas maj jest tak piękny, jak tam grudzień. Zimę znać tylko po oliwkach i figach etc., które tracą liście. [przypis tłumacza]

Zimorodki, piejące na burzliwej fali!… — są to autentyczne wiersze Eurypidesa, wybrane przez Ajschylosa jako typy „dekadentyzmu” z całej jego poezji. [przypis tłumacza]

zjada za dziesięciu — Wszystkie rysy tyczące materialnych korzyści zagarnianych przez Tartufa wkłada Molier bardzo zręcznie w usta jedynie Dorynie, zwalniając rodzinę Orgona od wszelkiego pozoru interesowności. [przypis tłumacza]

Z jaką pan troskliwością pytał o jej zdrowie — Oczywiście ironicznie. W ogóle w ciągu całej tej sceny Doryna, która zna zaślepienie Orgona, traktuje go bardzo ironicznie. [przypis tłumacza]

zjawił się Tibron i odebrawszy wojsko — w marcu roku 399. [przypis tłumacza]

z jednej i drugiej strony — Tj. ze strony dogmatystów i pirrończyków. Fragment ten zawiera jedynie argumentacje tych drugich. [przypis tłumacza]

z jednej strony do Egiptu, a z drugiej strony aż po Eufrat — Egipt: Αἰγύπτος, hebr. Micraim (מִצְרַיִם Rdz 10, 6; dualis: Górny i Dolny Egipt), w klinach: mi-is-ri-i; Eufrat: Εὐφράτης (Φοράς), hebr. פְרָת, w klinach: purattu (850, 846 p.n.e.), bu-rat-tur (Schrader, Keilinschriftliches Textbuch zum Alten Testament, str. 6), arab. Furath (Boettger), Erat (Oppenheim, także: el Szatt mal Helle = rzeka Hillahu). [przypis tłumacza]

Z. Jordan pisze w swojej książce — O matematycznych podstawach systemu Platona, Poznań 1937, str. 8. [przypis tłumacza]

z Judejczykami — Ἰουδαίοις; właściwie zawsze powinno się tak tłumaczyć; w tym wypadku chodzi nie o ogół Żydów, ale o mieszkańców Judei. [przypis tłumacza]

z kamykami do głosowania — głosowano za pomocą kamyków: białe oznaczały uwolnienie, czarne wyrok potępiający, lub używano przedziurawionych i całych kamyków (całe uwalniają). [przypis tłumacza]

Z każdym dniem król coraz bardziej zapadał na zdrowiu… — por. Starożytności XVII, VI, 1–VIII, 3. [przypis tłumacza]

z Kerkyry — Κερκύρα, Homera Σχερίη, kraj Feaków, dzisiejsza wyspa Korfu. W starożytności zwano ją także Δρέπανον, sierp, z powodu jej kształtu. [przypis tłumacza]

z kłodą u szyi — dla utrudnienia ucieczki; zapewne kara wyjątkowa i chwilowa. [przypis tłumacza]

Z kolei się języka prawidła naznaczy — mimo iż ujęte tu w karykaturze, zamiary podobnych reform roztrząsano zupełnie poważnie na zebraniach „Wykwintniś”, które umiały pozyskać dla swej sprawy kilku członków Akademii. [przypis tłumacza]

z końcem lata — wrzesień 404 r. [przypis tłumacza]

z konieczności — εὐλόγως. [przypis tłumacza]

złagodził Artakserkses surowość dawnych praw w Persji (…) — Plutarch, Powiedzenia królów i wodzów. [przypis tłumacza]

złocisty — tj. pozłacany. [przypis tłumacza]

złośliwą domyślność — w oryginale: Malignität. [przypis tłumacza]

„Złota Jerozolima” — złota broszka, na której wyryta była panorama Jerozolimy. [przypis tłumacza]

złote strzały — p. V, V, 6. [przypis tłumacza]

złoto medyjskie — Medami nazywano Persów po staroświecku, a także w poezji. [przypis tłumacza]

złoto Tuluzy i koń Sejański — Przedmioty, które, wedle przysłowia rzymskiego, przynosiły nieszczęście tym, co je posiadali. [przypis tłumacza]

Złoty Kokon, posag najstarszej córki, dostał się w tej sumie Camusotowi (…) — por. Balzac, Stracone złudzenia. [przypis tłumacza]

złoty krzew winny — „W kościele znaleziona złota winna latorośl”, Tacyt, Dzieje V, 5. [przypis tłumacza]

złotymi strzałami — „dienten nebenher, ohne dass die Erbauer daran gedacht haben mögen, ais Blitzableiter”, Graetz, Geschichte der Juden III, 227. Graetz odsyła czytelnika do pracy Arago: Notice sur le tonnerre w „Annuaire du bureau des longuitudes”. [przypis tłumacza]

złowróżbny — fatal, przymiotnik wprowadzony wówczas w modę przez Malherbe'a. [przypis tłumacza]

złożył ofiarę (…) na wierzchołkach gór — Persowie, wyznawcy mazdaizmu, oddają cześć najwyższemu bogu Ahuramazdzie (Ormuzdowi), rozpalając ogień święty na szczytach gór. [przypis tłumacza]

złych chrześcijan — Czyli wrogów Port-Royalu. [przypis tłumacza]

Zły Instynkt należy odpychać lewą ręką, a przyciągać prawą — nie pozwolić sobie na dłuższe cierpienia z powodu zbytniej wstrzemięźliwości. [przypis tłumacza]

Z lęku, by inny — Podobnie jak Tartufe przyjął darowiznę z obawy, aby majątek nie przeszedł w złe ręce… [przypis tłumacza]

z legii piętnastej — ἀπὸ τοῦ πέμπτου καὶ δεκάτου τάγματος (N i D); et decima quinta legione; Clementz i Henkel tłumaczą: z legii piątej i dziesiątej. [przypis tłumacza]

z liczby dziesięciu wodzów — po złożeniu Alkibiadesa ze stanowiska naczelnego wodza wybrano dziesięciu strategów (wodzów) na rok 407/06. Są to: Konon, Diomedon, Perykles, Leon, Erasinides, Arystokrates, Archestratos (umarł później w Mitylenie), Protomachos, Trazyllos, Arystogenes. Na rok 406/5 wybrani są ci sami, a także Lizjasz, może w miejsce zmarłego Archestrata (lub Leona, o którym później się nie słyszy). [przypis tłumacza]

Z Małego Mostu… — murowany most na Sekwanie, cały zabudowany i będący najbardziej ożywionym punktem handlowym Paryża. [przypis tłumacza]

z małpami tymi (…) myśliwcy wpadli na pomysł, aby wzuwać w ich obecności trzewiki (…) — por. Claudius Aelianus, Traktat o zwierzętach XXVII, 15 i Strabon, Geografia XV. [przypis tłumacza]

zmarłym oddawano by (…) taką cześć — pogrzebowa uroczystość i ofiary dla zmarłych. [przypis tłumacza]

zmarły wiedzie żywego — przysłowie prawnicze: le mort saisit le vif, tj., że umarły, samym faktem śmierci, wiedzie spadkobiercę do dziedzictwa. [przypis tłumacza]

zmarnowaliśmy na nic więcej niż tysiąc pięćset talentów — generałowie-kondotierzy. [przypis tłumacza]

z materią połączona jest zadziwiająca własność myślenia, jakkolwiek nie możemy dostrzec właściwego łącznika (…) — Z takąż ostrożnością wypowiada się autor o myśleniu jako przymiocie materii w kilku miejscach Historii naturalnej duszy (rozdz. VI; X, § IX oraz rozdz. XII, § VI). [przypis tłumacza]

Z mężem, z żoną, niech was bogi!… (cum viro, cum uxore, di vos perdant!) — w wielkiej pasji, wygrażając całemu domowi, przeklina wszystkich razem, odchodzi i nie pojawia się już w sztuce. [przypis tłumacza]

zmiarkowawszy, że Argejczycy (…) w spokoju zbierają plony u siebie w domu, zupełnie zadowoleni ze stanu wojennego, podejmuje na nich wyprawę — Argejczycy wolni byli od spartańskich najazdów, gdyż wedle potrzeby przesuwali ruchomy święty miesiąc Karnejos, podczas którego wszyscy Dorowie przestrzegali bożego pokoju. Agesilaos zlekceważył to święto, co Ksenofont tu przemilcza. [Dorowie to plemię greckie mówiące dialektem doryckim, które zasiedliło Peloponez, część wysp jońskich i Dorydę w płd.-zach. Azji Mniejszej; red. WL]. [przypis tłumacza]

z miasta — miastem, gdzie Dostojewski przesiedział 4 lata w katordze, jest Omsk. [przypis tłumacza]

z miastem — πατρίδα (N), πόλιν (D). [przypis tłumacza]

Zmieńmy je na przeciwne, musim się ocalić — Nietzsche: Umwertung aller Werte [Przewartościowanie wszystkich wartości]. [przypis tłumacza]

Zmienionym znowu staje się… — Arystoteles nie podał określenia na wyrażenie ozdobne, a może określenie to w tekście dzisiejszym opuszczone. [przypis tłumacza]

z miłości do szlachectwa duszy; nie wchodźmy w to, co to jest takiego — główną zasługą Sokratesa jest dążność do definiowania pojęć. Tu Sokrates rezygnuje z szukania definicji, by nie przerywać wątku. [przypis tłumacza]

z miłościm zaniewidział — kłamie i nie kłamie: bo przecież tylko z miłości do Filokomazjum występuje w tym oszukańczym przebraniu. Żołnierz zaś myśli, że ten „retman” w jakiejś awanturze miłosnej stracił oko, i jako że jest tchórzem podszyty, daje spokój dalszym pytaniom. [przypis tłumacza]

z miłości, z powodu miłości… (propter amorem, amoris caussa) — celowe, kilkakrotne powtarzanie tego samego zwrotu, dla kpin oczywiście, z którymi Plautus zwykle do tego uczucia się odnosi. [przypis tłumacza]

zminotauryzować — patrz: Fizjologia małżeństwa, Rozmyślanie VII. [przypis tłumacza]

Zmiotka — po łac. Peniculus, oznacza coś w rodzaju szczotki do zmiatania okruchów ze stołu (o czym mówi sam pasożyt w w. 78–79), a może też oznaczać szczotkę czy jakiś pędzel do czyszczenia obuwia (o czym mowa w w. 393). Jest to jedno z niewielu czysto łacińskich imion osób u Plauta. Takież są czasem imiona pasożytów w innych komediach Plauta — Saturio: „Nasytek” („na pośmiewisko sprzeczne z naturą nazwisko”), Curculio: „Wołek” (toczący zboże). [przypis tłumacza]

Zmires — pieśni śpiewane przy stole podczas uczty sobotniej. [przypis tłumacza]

Zmires — pochwalna pieśń śpiewana podczas spożywania posiłków w sobotę. [przypis tłumacza]

zmuszając wszystkich — tj. bez względu na stan społeczny, tak samo jak i w Atenach. [przypis tłumacza]

zmykacze grujerscy — Załoga z hrabstwa Gruyere, w bitwie w r. 1544 z wojskami cesarza. [przypis tłumacza]

zmykają ci drodzy z szeregu — gra słów: uciekają z szeregu drodzy podwładni i ubywa drogich pokarmów. [przypis tłumacza]

znaczna część Germanów zbuntowała się — p. Tacyt, Dzieje IV, 54. [przypis tłumacza]

znaczy Nowe Miasto — ὃ μεθερμηνευόμενον Ἑλλάδι γλώσσῃ καινὴ λέγοιτ᾽ ἂν πόλις. [przypis tłumacza]

znają — Boga, prawdę. [przypis tłumacza]

znajduje się przeto w położeniu osoby zawierającej umowę sama z sobą; z czego wynika, że nie ma i być nie może żadnego rodzaju prawa podstawowego, obowiązującego ciało narodu, że prawem takim nie jest nawet umowa społeczna — każda jednostka jest równocześnie poddanym i członkiem władzy zwierzchniczej, pomimo więc, że w tym ostatnim charakterze bierze udział w stanowieniu praw, może się zobowiązać wobec zwierzchnika, jako poddany, do ich przestrzegania. Zwierzchnik natomiast ma jeden tylko charakter: jest zwierzchnikiem, może więc być rozważany tylko w stosunku do samego siebie. Gdyby chciał zatem własną uchwałą zobowiązać się do czegoś, to byłoby to zobowiązaniem wobec samego siebie, ogół zobowiązywałby się wobec ogółu. Akt zatem cały nie miałby żadnej prawnej wartości. Stąd wyprowadza Russo nieograniczoność władzy zwierzchniczej, właściwość, która zresztą motywuje się już całkowitym oddaniem się jednostek społeczności. [przypis tłumacza]

Znajdzie się w mig dziesięciu bogatych panów, którzy dobijać się będą (…) ujrzymy panią osypaną brylantami — niech wolno będzie tłumaczowi tych „brylantowych” aforyzmów zwrócić uwagę na głębokie analogie, zachodzące między obyczajami teatralno-operowo-baletowymi z roku Pańskiego 1750 a tymiż obyczajami z bieżącego, 1921 roku. Nic się przez lat bez mała dwieście nie zmieniło — w świetle kinkietów! [przypis tłumacza]

znajdziesz tam piękną metodę dogodnego tłumaczenia bulli — w ustępie tym Eskobar stara się na wszelkie sposoby stępić ostrze pomienionej bulli papieskiej przeciw sodomii. [przypis tłumacza]

z najpotężniejszymi wrogami swego państwa lub całej Hellady — wrogami państwa lacedemońskiego byli np. Beotowie, całej Hellady — Persowie. [przypis tłumacza]

znak jakoby dwóch średnic krzyżujących się w kole albo też linii pionowej padającej prostopadle na drugą — krzyż rycerzy maltańskich. [przypis tłumacza]

znak ◡ oznacza zgłoską nieakcentowaną, — akcentowaną [ze względów technicznych pominięto znak akcentu (´) ponad poziomą linią, reprezentującą w zapisie schematów wersów iloczasowych sylabę długą, podczas gdy łuk oznacza sylabę krótką; red. WL]. [przypis tłumacza]

znaleźli — παρῆσαν, następuje przecinek, a ustęp po tym idący rozpoczyna się u Niesego od καὶ (tedy). U Dindorfa kropka, nie ma καὶ, a ustęp następny rozpoczyna się od πολὺ. [przypis tłumacza]

znamienity i chytry dyplomata rosyjski — Pozzo di Borgo. [przypis tłumacza]

znamienity lekarz — Lekarzem tym był p. de Mauvillain, przyjaciel Moliera. O stosunkach tego lekarza z poetą świadczy następująca anegdota. Pewnego dnia Molier i Mauvillain byli na obiedzie u króla. Król zagadnął Moliera: „Więc to jest twój lekarz; i cóż on z tobą robi?”. „Najjaśniejszy Panie, odpowiedział Molier, gwarzymy sobie o tym i owym, on mi przepisuje lekarstwa, ja ich nie zażywam i wracam do zdrowia”. Mauvillain należał do lekarzy bardzo postępowych i często bywał w zatargach z fakultetem, tak że w r. 1558 odebrano mu na przeciąg czterech lat ten tytuł doktorski, co mu nie przeszkodziło później zostać dziekanem fakultetu. Jeden ze współczesnych notuje, że to Mauvillain „dostarczył Molierowi epizodycznych scen do Chorego z urojenia, które tak zaszkodziły wśród publiczności powadze medycyny i lekarzy, iż większość ucieka się do nich jedynie dla formy; recepty i konsultacje nie znajdują już prawie żadnej wiary; wypadki (powiadają) zadają kłam nadziejom, jakimi lekarz łudzi chorego i jego otoczenie”. [przypis tłumacza]

Znam jednego wielkiego księcia — prawdopodobnie Henryk, król Nawarry, później Henryk IV. [przypis tłumacza]

Znam Jezusa i Pawła, ale wy, kto jesteście? — Dz 19, 15. [przypis tłumacza]

Znam takiego [księcia] — można mniemać, iż Montaigne mówi tu o Henryku IV. [przypis tłumacza]

Znam tylko (…) pisze (…) — [w:] List do Condorceta. [przypis tłumacza]

znanych ze sztuk Plautowskich tzw. „dobrych heter” — por. G. Przychocki, Plautus, Kraków, 1925, s. 353 i nast. [przypis tłumacza]

znanym całemu światu — od czasu Prowincjałek Pascala. [przypis tłumacza]

z napisem na obrączce, iż ktokolwiek źle o tym pomyśli, będzie natychmiast, z najwyższego wyroku, ofajdany — Parodia dewizy: Honny soit qui mal y pense. [przypis tłumacza]

z napuszystych, jałowych słów — w oryginale: des hohlsten Wortkrams. [przypis tłumacza]

Znasz-li ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa… — z przeróbki Mickiewicza mogło w tej pieśni pozostać zaledwie kilka wierszy, gdyż szło o wierne odtworzenie oryginału. [przypis tłumacza]

Znasz takie moje postępki? — to jest, żebym postępował jak stręczyciel, przyprowadzał np. jakąś dziewczynę do kogoś i namawiał do nawiązywania stosunków miłosnych. [przypis tłumacza]

znasz wszelkie lubczyki w ludzkich stosunkach — środkami zyskiwania miłości są podane przez Chajrekratesa sposoby postępowania z ludźmi. [przypis tłumacza]

z natury każda nieuczciwa sprawka kuleje w oczywisty sposób na każdym kroku — wielokrotnie wyrażająca się u Demostenesa wiara w wyższy porządek moralny, który dochodzi każdej nieprawości, buduje się na morale tragedii, rodzimego płodu umysłowości ateńskiej. [przypis tłumacza]

z natury mienie nieobecnych przypada obecnym — sentencja często później naśladowana. [przypis tłumacza]

z niemieckiego tłumaczenia Rehberga (…) jeszcze w roku 1851 — nie mieliśmy wtedy słownika włosko-polskiego, który dopiero w r. 1857 wyszedł w Berlinie u księgarza Behra. [przypis tłumacza]

znieważy — μιαίνει (Niese), μολύνει (Dindorf). [przypis tłumacza]

znikanie w mowie, a często i w piśmie, końcowego e — klasycznym przykładem jest samo nazwisko Shakespeare, w którym tradycyjnie zachowuje się w pisowni -e końcowe, mimo że wyraz tworzący jego drugą część (spear: włócznia) to -e utracił. Pierwszą część stanowi czasownik to shake (wstrząsać). Sam poeta podpisywał się Shakspere, w jednym wypadku tylko poprawniej. [przypis tłumacza]

Z nim borykał się Machajras — τούτῳ (Niese), τούτων (Dindorf). [przypis tłumacza]