Przypisy

Ejlityja — bogini połogów. [przypis tłumacza]

Ejl melech jojszejw (hebr.) — „Bóg, król zasiadający”. Fragment modlitwy. [przypis tłumacza]

Ejszes chaił mi jimco (hebr.) — „Niewiastę dzielną kto znajdzie?”. Fragment z Przypowieści Salomona śpiewanej przy wieczerzy sobotniej na cześć pani domu. [przypis tłumacza]

Ejzechu neszech — rozdział z Talmudu o lichwie. [przypis tłumacza]

Ekdippa — Ἐκδίππα (var. Άπχή), LXX Ἰασιφ, Άζείφ, Άχζείφ, Άσχαφί, אַכְזִיב (Joz 19, 29 etc.), dziś ez-Zîb (na północ od Ptolemaidy). [przypis tłumacza]

Eklezjasta wskazuje, iż człowiek bez Boga jest nieświadom wszystkiego — Koh 8, 17. [przypis tłumacza]

Eksalot — Ἐξαλὼθ (N), Ξαλὼθ (D), LXX Χασαλὼθ, כְּסֻלּוֹת (Joz 19, 18), dziś Iksâl, wieś w pobliżu Taboru. [przypis tłumacza]

eksedra — ἐξέδρας, exedrarum, Galerie (Cl. ), [pominięto tłum. na rosyjski]. Mijając bramy dziedzińca, wchodziło się do przedsieni w kształcie czworokątnego wnętrza wieży, które od strony Przybytku nie miały ściany, tylko duże kolumny. [przypis tłumacza]

eksedry — p. V, I, 6 i V, V, 4. [przypis tłumacza]

Ekstrawaganty — były to rozporządzenia Jana XXII (1340). [przypis tłumacza]

ekstryspicje — również wróżby z wnętrzności zwierząt. [przypis tłumacza]

Ekwikola — teolog i filozof w XVI wieku, autor książki pt. delia Natura d'amore. [przypis tłumacza]

Elateja — najznaczniejsze miasto w Fokidzie; zajęcie go przez Filipa, na podstawie mandatu amfiktionów, wywołało panikę w Atenach. [przypis tłumacza]

Eldorado — kraj złota, legendarna kraina, w której istnienie wierzono w XVI w., mieszcząc ją w okolicy dzisiejszej Wenezueli. [przypis tłumacza]

Eleazar, syn Griona — Ἐλεάζαρος υἱὸς Γίωνος (N), υἱὸς Σίμωνος (D), prawdopodobnie jednak syn Szymona, wspomniany w II, XX, 3. [przypis tłumacza]

Eleazar — syn Jaeirosa p. II, XVII. 9. [przypis tłumacza]

Eleusis — nad morzem, na zachód od Aten. [przypis tłumacza]

Eleuteros — dziś Nahr-el-Kebir (wielka rzeka). [przypis tłumacza]

Eleuza — Ἐλεοῦσα (Dindorf; w indeksie Niesego brak), wyspa koło wybrzeży Cylicji. [przypis tłumacza]

Eliasz, fałszywi prorocy — Patrz fragm. poprzedni. [przypis tłumacza]

Elida — stolica zachodniej kończyny Peloponezu, tegoż imienia. [przypis tłumacza]

Elida — zachodnia część Peloponezu między Achają a Mesenią, od wschodu graniczy z Arkadią. Po bitwie pod Leuktrami także Elejczycy łączą się z Beotami. Ksenofont musiał wtedy uciekać ze Skilluntu, by nie dzielić losu innych przyjaciół Agesilaosa. [przypis tłumacza]

Elidzie — Ἠλείοις, Elidyjczykom [mieszkańcom krainy na zachodnim Peloponezie, której jednym z głównych miast była Olimpia, słynna z igrzysk panhelleńskich; red. WL]. [przypis tłumacza]

Eliksir, Lunaria major — Terminy alchemiczne. [przypis tłumacza]

El male rachamim — „Bóg pełen miłosierdzia”; modlitwa odmawiana za zmarłych. [przypis tłumacza]

El male rachamim — „Bóg pełen miłosierdzia”, tekst modlitwy za zmarłych. [przypis tłumacza]

Elmira ukrywa Orgona za sobą — Zacietrzewienie Tartufa czyni tę grę sceniczną dość prawdopodobną. [przypis tłumacza]

E'l silenzio (…) parole — Tasso, Aminta, II, 34. [przypis tłumacza]

Elul (Ełuł) — miesiąc sierpień-wrzesień, ostatni w kalendarzu żydowskim. [przypis tłumacza]

Elul (Ełuł) — żydowska nazwa miesiąca odpowiadająca według kalendarza juliańskiego drugiej połowie sierpnia i pierwszej połowie września. [przypis tłumacza]

Elul (Ełuł) — żydowska nazwa miesiąca odpowiadająca według kalendarza juliańskiego drugiej połowie sierpnia i pierwszej połowie września. [przypis tłumacza]

Emanuel Kant — piszę Emanuel, nie Immanuel, ponieważ nie uznaję słuszności zachowywania formy obcej w imionach chrzestnych; u nas forma Emanuel, przekładem Biblii dokonanym przez Wujka upoważniona, jedynie jest właściwą. [przypis tłumacza]

e meris affirmativis in secunda figura nihil sequitur (łac.) — z przesłanek twierdzących w drugiej figurze nic nie wynika. [przypis tłumacza]

Emesa — Ἐμέση , dziś Hems, nad Orontem (20 000 mieszkańców). [przypis tłumacza]

Emilia służyła mi za pulpit — List XLII i XLVIII. [przypis tłumacza]

Emil — powieść Russa, mająca za przedmiot wychowanie dzieci. [przypis tłumacza]

Emonez, młody chłopiec z Chio (…) — Diogenes Laertios, Życie Archezilausa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 34. [przypis tłumacza]

Emori (…) estimo — Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], I, 8. [przypis tłumacza]

Empedokles (ok. 440 p.n.e.) — filozof. Jest on autorem poematu O przyrodzie, z którego dochowały się obszerniejsze fragmenty. W utworze tym wyłożył naukę swoją. [przypis tłumacza]

Empedokles z Akragas [a. Empedokles z Agrigentum] (ok. 483–ok. 423 p.n.e.) — filozof (cztery elementy świata: ogień, powietrze, woda i ziemia). [przypis tłumacza]

Empedokles zauważył tę niezgodność u Agrygentynów (…) — [por:] Diogenes Laertios, Empedokles z Akragas [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VIII, 63. [przypis tłumacza]

Empusa (mit. gr.) — monstrum zesłane przez Hekatę, niepokoiło podróżnych, a żywiło się mięsem ludzkim. [przypis tłumacza]

Emunctae (…) versus (łac.) — „Choć wie, jak trawa rośnie, licho kleci rymy” (Horatius, Satirae, 1, 4, 8; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Enceladus i Tyfeus — dwaj giganci, którzy powstali z krwi Uranosa przeciw Jowiszowi i jego gromom, by pomścić Tytanów. [przypis tłumacza]

Encomio (…) talem — w enkomion sławimy tych, którzy działali: zaś dzieła są cechami moralnego ustroju; bo chwalilibyśmy także i tego, który nie działał, gdybyśmy mieli tę ufność, że jest człowiekiem zdolnym do tego (tzn. do działania). [przypis tłumacza]

Encyklopedia nauk filozoficznych — Encyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, 3 części, Heidelberg 1817. Hegel został powołany w r. 1816 na profesora uniwersytetu w Heidelbergu i przez całe pierwsze (zimowe) półrocze wykładał encyklopedię, którą następnie wydał w formie książki jako podręcznik. [przypis tłumacza]

Encyklopedia — pomnikowe wydawnictwo dokonane pod redakcją Diderota i d'Alemberta, które miało olbrzymi wpływ na rozwój myśli w XVIII w., skupiając pod swoim sztandarem całą szkołę filozoficzną szermierzy światła i postępu. Prześladowane przez rząd i przez jezuitów, drukowane przeważnie ukradkiem, walcząc z lękliwością księgarzy i olbrzymimi trudnościami technicznymi, dzieło to ukończone wreszcie zostało w r. 1772. Grupująca się koło niego szkoła tzw. encyklopedystów stanowiła niby zwarty kościółek, niezmiernie solidarny i zazdrośnie strzegący swych wpływów; to — obok innych przyczyn — stanowi tło nieporozumień między grupą „filozofów” a Russem, który nigdy nie dał się podciągnąć pod posłuch dla sztandaru, a później wręcz wystąpił przeciw niemu. [przypis tłumacza]

Endemonidas (…) kiedy się jeszcze uczy? — por. Plutarch, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

Eneasz i Dydona — bohater epopei Wergilego, opuszczając Dydonę, stał się przyczyną jej samobójstwa. Mimo to wedle poetów są razem na Polach Elizejskich [w mit. gr. kraina wiecznego spokoju i pośmiertnej szczęśliwości, stanowiąca część Hadesu; zmarli trafiali tam w nagrodę za dobre życie]. Antoniusz i Kleopatra będą drugą taką parą, lecz sławniejszą. [przypis tłumacza]

Engaddi — Ἐνγαδδί (N), Ἐγαδδί (D), LXX Άγκάθης, Ἐνγαδδί, Ἐνγαδδεῖν, עֵין גֶּדִי (Joz 15, 62), dziś 'Ain Dżidi (dosłownie: źródło kozy), na zachodnim brzegu Morza Martwego, źródło ciepłe o temperaturze 27° C. Rosły tu niegdyś palmowe gaje. [przypis tłumacza]

Engastrimyci — brzuchomówcy. [przypis tłumacza]

Engastrimythów — termin zaczerpnięty z dzieła Rabelais'go. [przypis tłumacza]

Engelbrektsson, Engelbrekt (1390–1436) — przywódca szwedzkiego powstania trwającego od 1434 do 1436 roku, tzw. powstania Engelbrekta, przeciwko Erykowi Pomorskiemu, który był królem Norwegii (od 1389 r.), Danii (od 1396 r.) i Szwecji (od 1396 r.), a następnie nominalnym władcą tych trzech krajów w ramach zawartej w 1937 r. Unii Kalmarskiej, zaś od 1412 roku władcą samodzielnym. [przypis tłumacza]

Eniachin — Ἐνιάχιν (N), Ἐνιαχείμ (D), לְיָכִין֙ (1 Krn 24, 17). [przypis tłumacza]

Enig i Ewig — arabskie słowa, z których pierwsze oznacza płynną mannę, drugie miód różany: substancje wchodzące często w skład lewatyw. [przypis tłumacza]

Enimvero (…) habent — Plautus, Captivi, Prologus, 22. [przypis tłumacza]

Ennabris — Ἔνναβρις (N), Σενναβρις (D), סנבראי (Senabrai), dzisiejsze ruiny Sinn en-Nabra. [przypis tłumacza]

Enobarbus: Coś moja uczciwość ze mną wadzić się zaczyna… — tu, a właściwie od słów „Tędy droga? to dobranoc” w III, 8 (w. 493) zaczyna się dramat Enobarbusa, który dotąd był tylko komentatorem akcji w rodzaju starożytnego chóru i postacią z typu humourous man, o jakim wspomina Hamlet w II, 2 (tj. elegancki, dowcipny młodzieniec, jak Merkucjo, Biron, Benedykt). Dowden zwraca przy omówieniu roli Enobarba uwagę na to, że Szekspir nigdy nie pozwala, aby w dramacie jego występowała osoba niebiorąca żadnego udziału w akcji. [przypis tłumacza]

Ense (…) aquas — autor nieznany. [przypis tłumacza]

Ens metaphysicum — byt metafizyczny rzeczy, tzn. coś, co jest metafizycznie tylko, nie posiadając żadnych jakości, dzięki którym można by je w jakikolwiek sposób empirycznie uchwycić. Taki „czysty byt”, nieposiadający nic realnego, musi być bezpłodny, bo mając odciętą łączność ze światem spostrzeżeniowym dzięki brakowi jakości, stoi wciąż w miejscu i jest, wciąż jest i tylko jest, i więcej nic. Dlatego też Schopenhauer go odrzuca. U niego ten byt to wola, posiadająca jednak jakości: ślepa, rozhukana, pogrążona w ciągłym obiektywizowaniu się. [przypis tłumacza]

entelechia — wedle Arystotelesa skończona doskonałość formy, „absolut”. [przypis tłumacza]

En voyant chaque jour le bijou de ma belle… (fr.) — Oglądając każdego dnia klejnot mojej ukochanej, przypominaj jej, że powinien być wierny bożkowi miłości. [przypis tłumacza]

Enyalios — przydomek boga wojny, Aresa. Okrzyk bojowy grecki brzmiał: eleleu, u Spartan: alala. [przypis tłumacza]

eodem (…) contractio — Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes], IV, 31 [przypis tłumacza]

Eolowie — tzn. Grecy z Azji Mniejszej, Eolowie są na północ od Jończyków; graniczne jońskie miasto Smyrna. [przypis tłumacza]

EP. 16. AQUAVIVAE (łac.) — Tekst łaciński pisany obcą ręką (prawdopodobnie Arnaulda), uwagi po francusku ręką Pascala. [przypis tłumacza]

Epaminondas nie uważał, aby (…) — por. Korneliusz Nepos, Życie Epaminondasa, 2. [przypis tłumacza]

Epaminondas przyjął śmierć (…) — Korneliusz Nepos, Epaminodas, 9 [w:] Żywoty wybitnych mężów; Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, II, 24. [przypis tłumacza]

eparchia — prowincja. [przypis tłumacza]

Epicharis (…) udusił się ciężarem ciała — Tacyt, Roczniki, XV, 57. [przypis tłumacza]

Epidamnus — późniejsze Dyrrhachium, greckie miasto portowe na wybrzeżu południowej Ilirii, dzisiejsze Durazzo. [przypis tłumacza]

Epi-dam-nus (…) tylko „dam” „dam” ciągle — przekład usiłuje naśladować grę słów Plautyńską: urbi nomen Epidamno inditumst, quia nemo… huc sine damno devortitur, gdzie damnum, „strata”, ma odpowiadać pierwiastkowi w nazwie miasta. Pomysł czysto Plautyński, oparty na komicznej etymologii, gdyż nazwa greckiego miasta nie ma nic wspólnego z łacińskim słowem. [przypis tłumacza]

epidemiczny katar połączony z uciskiem na głowę (…) — Kant myli się, uważając chorobę ową za „gicht, który się częściowo rzucił na mózg”, albowiem jest to najprawdopodobniej influenca [influenca: grypa; red. WL]. [przypis tłumacza]

Epifanes —- „Świetny”. [przypis tłumacza]

epigramat przybity na torsie Pasquina — Na Piazza Novana w Rzymie znajdowała się bardzo zniszczona rzeźba starożytna, przedstawiająca Menelausa z ciałem Patroklesa. Pewien humanista wpadł na pomysł, aby na torsie marmurowym przyklejać rymy studentów oraz wiersze własne. Z biegiem lat messer Pasquino stał się wykładnikiem ludowego humoru. O złośliwości jego języka najlepiej świadczy historia następująca: Papież Sykstus V pochodził z ubogiej rodziny z miasteczka Montalto; jego rodzona siostra, Kamilla, była za młodu praczką. Zostawszy papieżem, Sykstus uczynił Kamillę księżniczką rzymską. W parę dni po nominacji zdziwiony lud ujrzał Pasquina ubranego w strasznie brudną koszulą. Posąg Marforia zapytuje: „Jakże ty śmiał, bracie Pasquino, ukazać się na placu rzymskim w tak nieprzystojnej szacie?”. A Pasquino odpowiada: „Odkąd Kamilla została księżniczką, nie ma kto uprać bielizny”. [przypis tłumacza]

Epigram o dwóch jednookich — Prawdopodobnie, wedle Haveta, ten: Lumine Acon dextro, capta est Leonilla sinistro/ Et potis est forma vincere uterquedeos./ Blande puer, lumen quod habes concede parenti./ Sic tu caecus Amor sic erit illa Venus. [przypis tłumacza]

Epiktet — znany filozof, stoik, za czasu Domicjana i Trajana. [przypis tłumacza]

Epikur (341–270 p.n.e.) — twórca szkoły filozoficznej [zw. epikureizmem]. [przypis tłumacza]

Epikur (…) doradza — por. Diogenes Laertios, Epikur, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, X, 118. [przypis tłumacza]

epikurejczyk — Epikur z wyspy Samos (341–270 p.n.e.) był uczniem Demokryta z Abdery, ale nie był wiernym wyznawcą Arystypa, chociaż podzielał jego pogląd, że przyjemność jest największym dobrem. Uczył, jak zachować spokój wewnętrzny i uniknąć w życiu przykrości dla siebie i dla drugich. W czasach Lukiana i później powoływali się na niego liczni smakosze i sybaryci, ale to nie jego wina. Przesądom nie hołdował i mitów nie brał na serio ani on, ani jego mistrz, Demokryt. [przypis tłumacza]

epikurejscy — etyka epikurejczyków, szkoły filozoficznej greckiej, doradzała celem życia uczynić rozkosz, którą zresztą Epikur (341–270 p.n.e.) upatrywał nie w użyciu zmysłowym. [przypis tłumacza]

Epikur pociesza się na schyłku myślą o wiecznym trwaniu (…) — Cyceron, O granicach dobra i zła, II, 30 oraz Diogenes Laertios, Epikur [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, X, 17n. [przypis tłumacza]

Epikur powiada, iż mędrzec nie może nigdy przejść do przeciwnego stanu — por. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, X, 117. [przypis tłumacza]

Epiterses — Rodak i nauczyciel Plutarcha. [przypis tłumacza]

Epitynchan — osoba nieznana. [przypis tłumacza]

epoka żywej wymiany duchowej — Pierwszym objawieniem Niemiec dla literatury francuskiej była książka O Niemczech pióra głośnej powieściopisarki i kobiety politycznej, pani de Stael (1766–1817). [przypis tłumacza]

equator (ang.) — równik. [przypis tłumacza]

Equi (…) currentium (łac.) — „Konie ich, niekiełznane, mają chód ciężki i niezgrabny, sztywne karki i łby naprzód pochylone” (Livius Titus, Ab Urbe condita, XXXV, 11; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Equidem (…) accepi — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, IX, 1. [przypis tłumacza]

Erasinides — poważany demokrata. [przypis tłumacza]

Erasynides — nieszczęsny, choć zwycięski admirał spod Arginuz: pierwszy został oskarżony i pierwszy z owych dziesięciu wodzów dał gardło za urojone winy (patrz Wstęp). [przypis tłumacza]

Erebinton — Ἐρεβίνθων οἶκος, Cicerum domus, Erbsenhausen (Cl.), Boettger: Erbsenhaus, więc: Dom Grochowy, albo Grochów. [przypis tłumacza]

Erechteus (także Erychtonios) — attycki heros (półbóg), nadaje Atenom ich nazwę (pierwotnie zwali się Ateńczycy Kekropidami). Miał wprowadzić misteria eleuzyńskie; dlatego Demeter i jej córka Persefona zwą się bogami Erechteusowymi. [przypis tłumacza]

Erec Israel (Erec Isroel) — Ziemia Izraela. [przypis tłumacza]

Erec Israel (hebr.) — Ziemia Izraela, Ziemia Święta. [przypis tłumacza]

ergo unde esse, inde operari — a więc skąd byt, stamtąd działanie. [przypis tłumacza]

Eris (mit. gr.) — jak u Homera, tak u Hezjoda (w Teogonii) Eris jest boginią niezgody, kłótni, bójek, wszelakiej niedoli, tylko w Pracach i dniach przyznaje on jej drugą rolę, bogini współzawodnictwa w pracy i zarobku, więc ludziom pożytecznej. [przypis tłumacza]

Eris palpans in meridie (łac.) — Pwt 28, 29: „Będzisz szedł poomacku w południe”. [przypis tłumacza]

Eritis (…) malum — „będziecie jako bogowie znający dobre i złe”; Biblia, Rdz 3:5. [przypis tłumacza]

Eritis sicut Deus; scientes bonum et malum (łac.) — Rdz 3, 5: „Będziecie jako Bóg świadomi dobrego i złego”. [przypis tłumacza]