Przypisy

Come (…) piede (wł.) — „Tak jak poprzez śniegi i piaski gorące, poprzez góry i doliny myśliwiec ściga z zapałem zająca; żąda go dosięgnąć póty tylko, póki ten ucieka, zaś nie dba oń więcej, skoro go dosięże” (Ariosto Ludovico, Orland szalony, X, 7; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Communi (…) exterreamur (łac.) — „Pospólny to błąd nas wszystkich sprawia, że osoby lub rzeczy niewidzialne, tajemniczo kryjące się oraz nieznane, lepsze w nas budzą nadzieje albo większą obawę” (Iulius Caesar, De bello civili, II, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Co mówi Prawda, kiedy nas upomina, byśmy unikali świeckiej filozofii? (…) — Biblia, Kol 2:8; 1 Kor 3:19. [przypis tłumacza]

Computum — mały podręcznik astronomiczny do użytku laików. [przypis tłumacza]

conatus recedendi (łac.) — siła odśrodkowa. [przypis tłumacza]

concedo — zgadzam się; formułka używana w dysputach. [przypis tłumacza]

Concessa (…) via — Lucanus, Pharsalia II, 444. [przypis tłumacza]

Condillac — jeden z transplantatorów Locke'a na francuską ziemię, gdzie się ten empiryzm rozwija jako sensualizm i materializm. Ur. w r. 1715, zm. w r. 1780 i napisał w tym czasie 23 tomy dzieł. Sensualista. Dwa źródła, jakie Locke dał poznaniu, wrażenie (Sensation) i namysł (Reflexion), sprowadza Condillac do jednego: do sensacji (wrażenia). Idee i wola są dla niego tylko zmodyfikowanymi wrażeniami zmysłowymi, z których wyprowadza wszystkie funkcje umysłu. Wszystkie wiadomości i pobudki woli ma człowiek do zawdzięczenia tylko zmysłowemu wrażeniu. Główne dzieła: Essai sur l'origine des connaissances humaines, 1746; Traité des sensations; Traité des animaux; La logique; Extrait raisonné. [przypis tłumacza]

Conentur (…) rebus (łac.) — „Bądź każdej rzeczy panem, nie zaś niewolnikiem” (Horatius, Epistulae, I, 1, 19; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

confusum (…) est — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 89. [przypis tłumacza]

[co nie istnieje] ani samo w sobie — „nec in se”. Elbogen 21 uw. 2 sądzi, że nie ma tu mowy o różnicy bytu substancjalnego i sposobowego, a zatem „in se” = „in anima”. Tak biorą Elwes 21 i Saisset 320. Ale przecież w następnym zdaniu okazuje się, że są właśnie w duszy. [przypis tłumacza]

Coniicito (…) quaegue — Lucretius, De rerum natura IV, 1062. [przypis tłumacza]

Coninck, Giles de (1571–1633) — jezuita rodem z Flandrii. [przypis tłumacza]

Coniugis (…) amorem (łac.) — „Zanim przesyt ją zmusił puścić szyję męża/ Młodego, przesyt, który w długich nockach zimy/ Dostatecznie nakarmi miłość pieszczot chciwą” (Catullus, Carmina, LXVIII, 81; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Coniugium (…) uxor — Iuvenalis, Satirae, X, 352. [przypis tłumacza]

Conscia (…) suo — Ovidius, Fasti, I, 485. [przypis tłumacza]

Consiliis (…) Laconum (łac.) — „Rady moje Lakonów sławę na proch starły” (Cicero, Tusculanae quaestiones [wyd. też pod tytułem: Tusculanae disputationes], V, 17; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Consueta (…) tuantur — Lucretius, De rerum natura, IV, 999. [przypis tłumacza]

Consuetudine (…) vident (łac.) — „Jeśli oczy patrzą na coś codziennie, wnet przywykają i umysł nasz, obojętniejąc, nie bada przyczyny zjawiska, które co dzień widzi” (Cicero, De natura deorum, II, 38; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Consuetudinis (…) quidem (łac.) — „Siła nawyku jest wielka: myśliwi umieją spędzać noce na śniegu i mrozie, a w górach znosić żar słoneczny: zapaśnicy, smagając się rzemiennym biczem, nie wydają najmniejszego jęku” (Cicero, Tusculanae disputationes, II, 17; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Consulado de la Republica Ecuador (hiszp.) — prawdopodobnie chodzi o funkcję Konsula Honorowego Republiki Ekwadoru. [przypis tłumacza]

consummatum est, jako to później rzekł św. Tomasz z Akwinu, kiedy zjadł całą minogę — Św. Tomasz, zaproszony do stołu króla Ludwika Świętego, zjadł przez roztargnienie całą minogę przygotowaną dla króla, podczas gdy układał hymn w języku łacińskim. Ukończywszy hymn, miał wykrzyknąć: Consummatum est [dokonało się; dosł.: zostało skonsumowane; red. WL], co mu bardzo brano za złe, jako profanację słów Zbawiciela. [przypis tłumacza]

consurgit (…) rumpi — Prudentius, Liber contra Symmachum II, 617. [przypis tłumacza]

Contemnite (…) heri — Propertius, Elegiae II, 14, 19. [przypis tłumacza]

contextus (…) occupati — Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 33. [przypis tłumacza]

contorta et aculeata sophismata (łac.) — „Wykrętne i prześcipne sofizmaty” (Cicero, Academica, II, 24; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

contrahi (…) decidere — Zenon u Cycerona (De divinatione, II, 58). [przypis tłumacza]

Convenit (…) fructuosum — Cicero, De officiis, II, 18. [przypis tłumacza]

converso (…) populariter — Iuvenalis, Satirae III, 36. [przypis tłumacza]

conversus Jesus respexit Petrum (łac.) — Łk 21, 61: „A Pan, obróciwszy się, spojrzał na Piotra”. [przypis tłumacza]

Co! pan taki nabożny — Tradycyjna w tym miejscu pauza: Doryna zrobiła tę wymówkę dla drwiny, ale Orgon, szczery w swej bigoterii, uderzony tą uwagą milknie, zdejmuje kapelusz, zamyka oczy i trwa chwilę w nabożnym skupieniu, jakby odmawiał krótki pacierz, [przypis tłumacza]

Co poczerniałam od szczypiącej Feba pieszczoty — prof. Roman Dyboski i (O sonetach i poematach Szekspira, Warszawa–Kraków 1914) bardzo trafnie zwraca w związku z tym miejscem uwagę na Pieśń nad pieśniami Salomona. „Już tam sama kochanka, zaraz na początku, mówi, że jest „czarna, lecz kształtna”, i (jak szekspirowska Kleopatra) przypisuje swą ciemną płeć palącym promieniom słońca: Nigra sum, sed formosa… Nolite me considerare, quod, fusca sim, quia decoloravit me sol. (Canticum canticorum; Vulgata I, 4–5)”. O znaczeniu tych wierszy w hipotezach co do osobistego podkładu w dramacie por. Wstęp. [przypis tłumacza]

Co poprzedziło, co nastąpiło — Fragm. 737. [przypis tłumacza]

Co powiada św. Paweł? Czy powtarza ciągle treść proroctw? Nie, ale ich cud — 2 Kor 12. [przypis tłumacza]

co powiedział Antystenes (…) — Plutarch, O niekonsekwencjach stoików (De Stoicorum repugnantiis), 24. [przypis tłumacza]

co powiedziano na s. 92 i 93 — oczywiście są to strony pierwszego wyd. niemieckiego. Jest tu mowa o ustępie pt. Przejście do transcendentalnego wywodu kategorii. [przypis tłumacza]

co pozostało, zagarnął Sabinus — wedle Starożytności XVII, X, 2 wziął na oczach wszystkich 400 talentów. W przekładzie Lippomana brak rozdziałów IX, X, XI, XII. [przypis tłumacza]

co Prestancjusz podaje o swoim ojcu (…) — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XVIII, 18. [przypis tłumacza]

co przypuszcza Wacław Sobieski w opracowaniu Pamiętników o wojnie moskiewskiej — Biblioteka Narodowa, seria I, nr 12, str. 17. [przypis tłumacza]

co przytacza św. Augustyn (…) spodobało — [w:] Augustyn z Hippony, Państwo Boże, XIV, 24. [przypis tłumacza]

Coraz to ogarniało mnie drżenie (…) by za nią podążyć — fragment dopisany przez Prousta na marginesie, zamieszczony w przypisie w wydaniu Gallimarda, pominięty w wydaniach polskich. [przypis tłumacza]

Co robisz zdradziecko, to najbardziej nieprawe — Hurree Babu, wielki zawsze amator kalamburów, wyraża to z kiepska po angielsku: Trea-son most base, [tj.] czyniąc ze zdrady (treason) syna (son). [przypis tłumacza]

Corpo della Madonna! (wł.) — Matko Najświętsza. [przypis tłumacza]

Corpoream (…) laborat — Lucretius, De rerum natura, III, 176. [przypis tłumacza]

Corrumpunt bonos mores conoquia prava (łac.) — 1 Kor 15, 33; cytat z Meandra: „Złe rozmowy psują dobre obyczaje”. [przypis tłumacza]

Corruptibile (…) cogitantem — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, XII, 15. [przypis tłumacza]

coś dziwnego (Corneille) — [por.] Medea, II. 6; Rodoguna I, 5: „je ne sais quoi”. [przypis tłumacza]

Coś (…) prysły — To dzieło Arseny, która pokazała Alcestowi dokumenty zdrady Celimeny. [przypis tłumacza]

coś pysznego… Jakiż to piekł kucharz? — pasożyt ma na myśli tylko jedzenie. [przypis tłumacza]

Coś… — w Krytyce Szkoły żon znajdziemy oddźwięk zgorszenia, które wywołało owo „coś” u światowych świętoszek i wykwintniś. [przypis tłumacza]

coś z zapachu… nie rozpoznasz? — skoro tak dobrze zna się na zapachach kuchennych, to może i tu coś z zapachu wywnioskuje. [przypis tłumacza]

Co się tyczy filozofów (…) pyszałków — cały poprzedzający ustęp tyczący filozofów zaczerpnięty jest z dialogu Platona Teajtet. [przypis tłumacza]

Co się tyczy filozofów (…) także byli (…) przedmiotem urągowiska w (…) komediach — Komedie Arystofanesa, w których Sokrates był okrutnie wyszydzony. [przypis tłumacza]

Co się tyczy wyborów księcia i urzędników, które są — jak już powiedziałem — księga III, rozdz. XVII. [przypis tłumacza]

co się wykłada Patrzący — te trzy słowa są naszym dodatkiem dla wyjaśnienia słów poprzednich, tylko dla Greka zrozumiałych „całkiem słusznie nazwano Skopos”. Miejscowość ta, dziś przez Europejczyków także Skopos zwana, od Arabów otrzymała miano: Meszarif, wyżyny. Znajduje się na północ od Góry Oliwnej. Z niej istotnie jak na dłoni widać całą Jerozolimę. [przypis tłumacza]

co się zdarzyło (…) Filopemonowi (…) — Plutarch, Filopojmen, 2 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Cosi (…) fortuna — Dante, Boska Komedia. Piekło, XXVI, 34. [przypis tłumacza]

Co słyszę, Sceledrze — w polskim przekładzie niemożliwa do oddania gra słów oryginału: quod ego, Sceledre, scelus ex te audio, gdzie Plautus, pokpiwając sobie z greckiej mowy i niby etymologizując (zob. Plautus s. 407 i nast.), zestawia łacińskie scelus (wymawiane: skelus) i greckie imię Skeledros (od σκέλος), choć wie dobrze, że między tymi słowami nie ma żadnego związku. [przypis tłumacza]

co stanowiło największą pasję jego życia, tj. teatr — Wolter, mieszkający wówczas w Délices pod Genewą, marzył o tym, aby w tym mieście stworzyć teatr, którego brak czynił mu pobyt z dala od Paryża dolegliwym. Za jego inspiracją, a może i z jego współpracownictwem, d'Alembert, opracowując dla Encyklopedii artykuł pt. Genewa, wyraził w dłuższym ustępie żal, iż miasto tak oświecone nie posiada teatru. W odpowiedzi Rousseau wystosował słynny List do d'Alemberta o widowiskach, w którym broni „czystości obyczajów” swego rodzinnego miasta przed niepowołanymi nowatorami. List ten, będący równocześnie pamfletem przeciw teatrowi i wytaczający proces tej instytucji w osobie najświetniejszego jej przedstawiciela, Moliera, zyskał olbrzymi rozgłos i wywołał polemikę liczącą blisko 400 pism i broszur. [przypis tłumacza]

Co tam rozbrzmiewa tak w oddali… — przekład Ludwika Jenikiego, trochę zmieniony i skombinowany z przekładem Syrokomli dla większej zgodności z oryginałem. [przypis tłumacza]

Cours d'histoire de la philosophie, professé en 1819 (…) — Kurs historii filozofii, wyłożony w latach 1819 i 1820, ogłoszony przez Vacherota w r. 1841. [przypis tłumacza]

Cousin, Wiktor (1792–1867) — francuski filozof epoki porewolucyjnej. Eklektyk, spirytualista, któremu brakowało zupełnie samodzielności i głębokości w badaniach filozoficznych. Uczeń Royer Callarda i Maine de Birana. Pozostawał pod wpływem Hegla i starał się we Francji rozpowszechnić filozofię niemiecką. Filozofia jego jest metafizyką opartą na psychologii. Wydawca tekstów Proklusa, Platona, Abélarda, Kartezjusza, Pascala. [przypis tłumacza]

Co wnet po śmierci ludzi czerni… — aluzja do szubienicy [i/lub do zarazy nazywanej Czarną Śmiercią; Red.WL]. [przypis tłumacza]

co wróży z drgnień oka (quae supercilio spicit) — drgnięcie oka, tzn. powieki, uważano tak u Greków, jak i u Rzymian za znak wróżebny. [przypis tłumacza]

Co w zgodzie jest z naturą — Ustęp ten przywodzi na pamięć analogiczne refleksje Montaigne'a, którego tyle śladów można znaleźć w filozofii Moliera. Świadczyłby on wszakże jeszcze raz, iż nie tylko obłuda jest celem uwag Kleanta, ale i szczera choćby religijność „psująca rzecz przesadą”. [przypis tłumacza]

Co za mina! — robi mądrą minę wielkiego znawcy. [przypis tłumacza]

Co za ojca miał Cyknusa — było podanie o Cyknusie, zamienionym w łabędzia (cycnus: łabędź); prawdopodobnie dlatego siwowłosy starzec nazwany jest synem białego ptaka, ale kto wie, czy i tutaj Plautus nie przekręcił czegoś, co było w greckim oryginale. Zresztą małe zmartwienie dla rzymskiej publiczności, która i tak o żadnym Cyknusie nie słyszała, a wszystko to zapewne uważała za jakieś egzotyczne przezwiska. [przypis tłumacza]

[co zapragniesz… dokładnie] Odgadł [wszystko… ściągłem] ([quaequomque me vis: ita edepol recte omnia] Elocutus nam [ab uxore hanc pallam surrupui mea]) — tekst uszkodzony, uzupełnił Niemeyer. [przypis tłumacza]

Co za szyk w tej pozie (euscheme hercle astitit) — czym dla Rzymianina greckie słowo euscheme, tym dla nas francuskie „szyk”. Niewolnik z komedii, dzierżący w swych rękach zwykle wszystkie nici intrygi, ma już swój styl w przybieraniu odpowiednich póz i min. Podkreśla to Periplektomenus, łamiąc właściwie iluzję sceniczną (jak to często u Plauta, zob. wyżej, do w. 79). [przypis tłumacza]

co zdarzyło się w Rzymie w dwieście sześćdziesiąt lat po założeniu onegoż — Anegdota ta wzięta jest z żywota Marka Aurelego, pióra Ant. Guerara (1527). [przypis tłumacza]

co znów począć z tym Ramem i Gallandem — Dwaj humaniści, współcześni i znajomi Rabelais'go. Pierwszy, Piotr Ramee (1515–72) nauczyciel filozofii, anty-arystotelik; drugi Piotr Galland († 1559) rektor kolegium w Boncourt. [przypis tłumacza]

co zrobili Mars i Wenera — znane podanie greckie o miłostkach z Aresem (Marsem) Afrodyty (Wenery), której mąż, Hefajstos, był brzydki i kulawy. [przypis tłumacza]

cozzar — wskazówka dla dyrygenta zaznaczona na marginesie tekstu [cozzare (wł.): uderzać; red. WL]. [przypis tłumacza]

Cras (…) vexit — Horatius, Odae, III, 29, 43. [przypis tłumacza]

Credit (…) mari — Lucretius, De rerum natura, V, 653. [przypis tłumacza]

Credo (…) apresso — „Wierzę, że na ostatku zimy znamienite/ Dzieła porobił; ale iż były zakryte,/ I jam do tego czasu o nich nic nie słyszał,/ Nie winienem, że o nich nic nie będę pisał./ Bo Orland więcej był zwykł czynić, niźli swoje/ Sprawy potem powiadać i czci godne boje,/ I wszystkie jego dzieła nie były wiedziane/ Okrom tych, które były od świadków widziane” (Ariosto Orland szalony XI, 81; przekład Piotra Kochanowskiego). [przypis tłumacza]

Credo — gra słów na wyrazie Credo i kredycie [Credo — modlitwa „Wierzę w Boga Ojca”, wyznanie wiary; Red.WL]. [przypis tłumacza]

crocodilon (…) venerantur — Iuvenalis, Satirae, XV, 2. [przypis tłumacza]

cudowne przymioty Scypiona Afrykańskiego (…) — por. Cicero, De officiis, II, 22. [przypis tłumacza]

Cudy nie są już potrzebne (…) Cudy za Dioklecjana i za Ariusza — Cały ten ustęp ma podwójne znaczenie i kryje aluzję do sporu jansenistów i cudu w Port-Royal. [przypis tłumacza]

Cudy nie są już potrzebne, ponieważ je już mamy — Pascal cytuje tu zarzut przeciwników cudu w Port-Royal, aby ich zbić. [przypis tłumacza]

Cui malus (…) potest — Martialis, Epigrammata, XII, 82. [przypis tłumacza]

Cui (…) palatus — Cicero, De finibus bonorum et malorum, II, 8. [przypis tłumacza]

Cui (…) palmae — Horatius, Epistulae I, 1, 51. [przypis tłumacza]

Cuius (…) cunnilinguis — Martialis, Epigrammata, VII, 94. [przypis tłumacza]

Cuius (…) inhaeret — Horatius, Epodes, X, 11, 19. [przypis tłumacza]

Cuiusque (…) bonis — Manilius, Astronomica, II, 8. [przypis tłumacza]

cui vivendi (…) est — Cicero, Paradoxa stoicorum, V, 1. [przypis tłumacza]

cum amaritudinibus (łac.) — Wj 12, 8. [przypis tłumacza]

Cum (…) arva — Lucretius, De rerum natura, IV, 1099. [przypis tłumacza]

Cum in summa (…) crescat — Lucretius, De rerum natura, II, 1077. [przypis tłumacza]

Cum labor in damno est, crescit mortalis egestas (łac.) — Kiedy praca ustaje, i dobrobyt ludzi obumiera. [przypis tłumacza]

Cum morosa (…) vena — Aulus Persius Flaccus, Satirae, VI, 73. [przypis tłumacza]

Cum mutae (…) gliscunt — Lucretius, De rerum natura, V, 1058. [przypis tłumacza]

Cum (…) opus (łac.) — „Jeśli mnie śmierć ma zabrać, to wśród lubej pracy!” (Ovidius, Amores, II, 10, 36; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Cum relego (…) lini — Ovidius, Epistulae ex Ponto, I, 5, 15. [przypis tłumacza]

Cum sunt partium iura obscura, reo favendum est potius quam actori (łac.) — Jeśli prawa stron są ciemne, raczej trzeba rozstrzygać na stronę obżałowanego niż skarżyciela. [przypis tłumacza]

Cum veritatem qua liberetur ignoret, (…) (łac.) — Św. Augustyn De civ. Dei. IV, 27: „Gdy nie zna prawdy, która by go wyzwoliła wystarczy mu to, co by go oszukało”. [przypis tłumacza]

Cum (…) viarum — Lucretius, De rerum natura, V, 1203. [przypis tłumacza]

Cunctaque (…) ardet — Ovidius, Metamorphoses, III, 424. [przypis tłumacza]