Przypisy

zaledwie parę scen jest oryginalnych, a nie zapożyczonych — W owym czasie pojęcia w tej mierze były zresztą zupełnie różne od dzisiejszych: każdy autor mógł brać obcy pomysł i spożytkować go lub naśladować bez żadnych skrupułów i wstydu. [przypis tłumacza]

Zależy królom, książętom na tym, aby zażywali opinii pobożnych (…) — tzn. wówczas mogą zachować pozór pobożności, a prowadzić niepobożne życie. [przypis tłumacza]

zalotna kobieta nazywa się kokietką, ponieważ chciałaby się podobać wszystkim kogutom — we francuskim kokietka: coquette; kogut: coq. [przypis tłumacza]

zamach szaleńca — zamach Damiensa na króla Ludwika XV, 4 stycznia 1757. [przypis tłumacza]

Zamach (…) w pobliżu Orleanu — Montaigne mówi tu o zamachu Poltrota, którego ofiarą padł ks. de Guize. [przypis tłumacza]

zamawiała czary — pokątne kabalarki, znachorki, guślarki i stręczycielki poruszały się bardzo skrzętnie na tylnym tle posągowego, tak jak go znamy z podniosłej literatury, antyku. Komedia, mim, elegia i satyra odsłaniają spod literatury życie; nie było ono ani lepsze, ani mądrzejsze od dzisiejszego. [przypis tłumacza]

zambajon, zabaglione a. zabaione (z wł.) — poncz [słodki napój lub deser z alkoholu, soków owocowych i in.; Red. WL]. [przypis tłumacza]

zamęt i niepokój był w Helladzie jeszcze większy po tej bitwie niż przedtem — Sparta straciła zupełnie swe znaczenie na zawsze, ale nie zawarła pokoju. Inne państwa peloponeskie prowadziły z sobą lub ze Spartą walki. Teby bez Epaminondasa nie miały powagi, Ateny były słabe. Tak ta bitwa właściwie Grecję zniszczyła. [przypis tłumacza]

zamiast królewskiego, tyrańskiego zwyczaju — władza królewska jest prawna, wola króla prawem nie jest. Ksenofont ma na myśli raczej królestwo spartańskie aniżeli monarchię orientalną, chociaż za czasów młodości Cyrusa (pierwsza połowa VI w.) nie było w Persji absolutnej monarchii i opis Ksenofonta w pewnej mierze jest słuszny. Persowie, jakkolwiek ulegali jeszcze Medom, mieli zupełny samorząd wewnętrzny. [przypis tłumacza]

Zamierzamy więc śledzić je krytycznym okiem poprzez wszystkie predykamenty czystej nauki o duszy — od tego miejsca zaczyna się tekst właściwy drugiemu dopiero wydaniu, ciągnący się aż do końca oddziału tego. Tekst wydania pierwszego umieszczony został w dodatku II. [przypis tłumacza]

Zamierzam zbadać, czy w społecznym porządku może tkwić jakaś słuszna i pewna norma rządzenia… — oświadczenie co do głównego celu rozprawy: wyprowadzić z samej natury związku społecznego kierowniczą regułę prawną ustroju politycznego. Russo abstrahuje od prawa pozytywnego, zajmuje się jedynie prawem, „jakie być może” (właściwiej „powinno”). Prawo to nie może być sprzeczne z naturą ludzką, z tym „jakimi ludzie są” — stąd konieczność, by przy konstruowaniu normy uwzględnić moment interesu. Pogodzenie sprawiedliwości z interesem będzie właśnie jednym z głównych zadań Umowy. [przypis tłumacza]

Zamilcz, wasze! Zło spoczywa — nie budź licha! — przestrzega Senator, aby Gromiwoja nie przypominała strasznej, niebywałej, a tak niedawnej klęski na Sycylii, gdzie zginął kwiat młodzieży ateńskiej w krwawych bojach lub w mękach hańby, głodu, niewoli wśród owych latomii (kamieniołomów). Rozpacz matek nie miała granic. Poeta nie mógł pozwolić Gromiwoi rozwodzić się na ten temat, gdyż, miast śmiechu komedii, łatwo by zatrząsł teatrem tragiczny płacz i jęk. [przypis tłumacza]

zamkiem — φρούριον, מְצֻדַ֣ת צִיֹּ֔ון (1 Krn 11, 5). Tymczasem z 2 Sm 5, 6–9 wynika, że przed Dawidem na zamku Syjon już mieszkał „Jebuzejczyk”, a nawet miasto nazywało się Jebuz: „przyszedł przeciw Jebuz, które inszym imieniem zowią Juruzalem”, Sdz 9, 10. [przypis tłumacza]

Zamknęliśmy przełaz pomiędzy Tatarami a Moskalami — Aluzja do zdobycia przez Moskali na Tatarach miasta Kazania (1550). Cały ten ustęp zawiera aluzje do współczesnych wypadków politycznych. [przypis tłumacza]

Zamknęli was w murach miejskich i obłaskawiają dla swoich celów — Co prawda, w zwierciadle Arystofanesowskim lud w państwie Peryklesa nie miał miny suwerena. Demostenes uderza na rządy zamkniętych grup, oligarchiczne maniery centrum bankierskiego; radykalna demokracja za Kleona urasta do godności wzoru „polityki ojców”. Społeczne poglądy mówcy uzależnia kierunek polityczny. Zresztą apel do ludu jest strategicznym szarpaniem lwa za brodę, budzeniem tygrysa. Autor Pochwały Demostenesa powiada o nim, że budził z letargu. Koła zachowawcze w Atenach nie odznaczały się nigdy patriotyzmem. [przypis tłumacza]

zamknięci zostali w części wewnętrznej świątyni, 5. a Tytus cofnął się — w edycjach Niesego i Dindorfa oba ustępy oddzielone tylko przecinkiem. [przypis tłumacza]

zamkniecie, jak pierwej przesmyk — w r. 352. [przypis tłumacza]

z Ammaus — ὁ ἀφαμμαούς (N), ὁ ἀπ' Ἀμμανοῦς, (D), p. V, XIII, 1. [przypis tłumacza]

Za mną, za mną! — Echa, wabiące za sobą coraz dalej, coraz głębiej Azję i Panteę, mają wyrażać instynktowo parcie ku doskonałości. [przypis tłumacza]

za mury — właściwie „w równinę”, ἀνὰ τὸ πεδίον, per campum, auf das Feld (Clementz) [pominięto tłum. na rosyjski], które to wyrażenia według nas są zbyteczne, bo chodzi tylko o „przeciwstawność” wyrażeniu „na miasto”. [przypis tłumacza]

zamyka się wszystko w jednym słowie (…) w pierwotnym bezładzie, którego chcieliście uniknąć — pokrewna myśl u Montaigne'a (Próby III. 8). [przypis tłumacza]

za najchlubniejsze (…) uważano to, iż bojowe zapasy miały się toczyć nie o Helladę, ale o Azję — ofensywa jest praktyczniejsza i bardziej honorowa. [przypis tłumacza]

za najzdolniejszego uchodził — τὸν συνετώτατον δοκοῦντα. Wiele się mówi o przechwałkach i zarozumiałości Flawiusza, ale mu też do tego tłumacze dość pilnie dopomagali. Clementz to miejsce tłumaczy: „der (Josephus) im Rufe besonderer Klugheit stand”, kiedy συνετός w przeciwstawieństwie do σοφός (np. staatsklug, zwłaszcza w danym wypadku) znaczy właściwie „rozumny”, „einsichtsvoll”, jak „prudens” w stosunku do „sapiens”. Nieco dalej (ustęp 10) Clementz tłumaczy τὴν ἐπίνοιαν τοῦ Ἰωσήπου znowu przez „die Klugheit des Josephus”, kiedy wyraz ἐπίνοια według Papego znaczy „Gedanke, Einfall, Erfindung” i rzeczywiście chodzi tam o „pomysłowość” Józefa, wreszcie np. dalej III, VIII, 8, Clementz oddaje τὸν πάλαι μαχόμενον przez „die jüngsten Heldenthaten des Josephus”, zamieniając „czyny” na „bohaterskie czyny”, w którym to wypadku i Henkel mu dopomaga [pominięto tłum. na rosyjski]. A tu przecież umiarkowaniem stylistycznym tłumacz łaciński mógł im był służyć za wzór, który w cytowanych wyżej miejscach pisał „prudentissim us videretur”, „quae excogitaverat Josephus”, „facta ejus”. [przypis tłumacza]

Zanetto, lascia le donne, e studia la matematica (wł.) — Jasiu, zostaw kobiety, a weź się do matematyki. [przypis tłumacza]

zanim (…) nie przybył do Delf i nie spytał boga — Apollina delfickiego. [przypis tłumacza]

zanim wejdzie się do głównej prasy (…) są tam małe, duże, tajne, średnie i w ogóle wszelakiego rodzaju — Rozmaite biura urzędów poborczych. [przypis tłumacza]

za ofiarę z osobistego majątku na rzecz ludu, za deklarację, nie jestem odpowiedzialny — Jeżeli Demostenes w charakterze urzędnika złożył ofiarę na rzecz państwa, nie wygasa przez to odpowiedzialność za urząd. Demostenes miesza dwa pojęcia odpowiedzialności: za urząd i za ofiarę. Przy retorycznym charakterze przemówień sądowych w starożytności były takie przesunięcia możliwe. [przypis tłumacza]

[zapatruje się na chór] jako na coś podrzędnego, „byle było” (…) — klasycznym przykładem takiego „byle było” — jest chór w jego Hippolitosie. Niewiasty opowiadają publiczności, że ich przyjaciółka była przy studni, aby wyprać bieliznę i tam słyszała od innych praczek, że Fedra zachorowała! [przypis tłumacza]

zapewne wciąż jeszcze wiszące w moim pokoju do nauki w Combray — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

zapewne zupełnie świadomie przyswoił sobie motyw wielkiego kolegi — niezwykłe rodzaje śmierci na scenie były w ogóle bardzo popularne w dramacie elżbietańskim. Motyw wężów napotykamy jeszcze w Edwardzie I Peele'a (zapewne ok. r. 1590; bliższych danych co do czasu powstania tej sztuki nie ma). [przypis tłumacza]

Zapis — komedia Marivaux. [przypis tłumacza]

zapis wdowi – „wiano wdowie” wynosiło zazwyczaj trzecią część posagu. [przypis tłumacza]

zapoczątkował łamanie praw wobec Hellenów — w walce między Grekami przestrzegało się praw wojennych międzynarodowych (np. nie wycinać w pień ludności zdobytego miasta, nie mordować jeńców, nie zasypywać studzien), ale pod koniec wojny peloponeskiej strony walczące zdziczały i nie prowadziły wojny, lecz raczej tępiły się. [przypis tłumacza]

Zapominam — zapomniana — w oryginale igraszka wyrazów, gdyż użyte tam „forgotten” znaczy i „mający złą pamięć” i „zapominany” czy „zapomniany”. Wobec tego użyłem dwóch wyrazów. [przypis tłumacza]

Za pomocą drugiego naród mianuje naczelników, którzy będą sprawować rząd ustanowiony. Otóż to mianowanie (…) nie jest drugim prawem, lecz jedynie następstwem prawa i czynnością rządową — bardzo ciekawe ujęcie wyborów, jako aktu wykonawczego, zgodnie z dzisiaj przyjętą teorią. Przeciwne to teorii, jakiej hołdowano prawie stale za czasów rewolucji francuskiej i później, w XIX w., uważając wybory za akt przeniesienia władzy ze strony zwierzchniczego narodu na reprezentantów. [przypis tłumacza]

za pomocą Hipokratesowskiego ἑνορμων — W wyd. 1774 (Amsterdam) czytamy: „za pomocą wyrazu Hippokratesa (…)”. [przypis tłumacza]

za pomocą kalendarza — kalendarz taki, rozchodzący się między lud w mnóstwie egzemplarzy, przedstawiał Janseniusza z kopytami diabła, otoczonego Nieuctwem, Szalbierstwem i Błędem. Z prawej strony papież z kardynałami raził go swymi promieniami, z lewej król groził mu mieczem sprawiedliwości. Obok tłum jansenistów, opuszczając w popłochu swego mistrza, oddawał się pod opiekę Kalwina. Na kalendarz ten odpowiedzieli janseniści pismem satyrycznym Les enluminures du fameux Almanach des Jesuites. [przypis tłumacza]

za pomocą komedii — w kolegium jezuickim w Clermont. [przypis tłumacza]

za pomocą podarków podburza przeciwko niemu faryzeuszów — w Starożytnościach XVII, II, 4 Flawiusz pisze: „I gdy cały cały naród przysięgał na wierność cesarzowi i swoim królom (królowi, uwaga tłum.), oni przysiąc nie chcieli, będąc w liczbie sześciu tysięcy. Herod za ten upór nałożył na nich dań, którą żona Ferory następnie zapłaciła. Za taką jej dobroczynność oświadczając jej wdzięczność swoją” etc. (przekład Lippomana). [przypis tłumacza]

Za pomocą podobnych środków można zaradzić odwrotnej wadzie i gdy rząd jest zanadto luźny, ustanowić urzędy w celu ześrodkowania — porównaj księgę IV, rozdz. VI O dyktaturze. Także przypis do rozdz. X, księgi III. [przypis tłumacza]

za pomocą procesji — procesja taka odbyła się w 1651 w Macon. Dorodny młodzieniec przebrany za dziewczynę wlókł za sobą związanego i pociesznie ustrojonego biskupa: młodzian miał w ręku napis „łaska wystarczająca”, biskup „łaska skuteczna”. Tłum osób ciągnął za tym pochodem obrzucając biskupa szyderstwami. [przypis tłumacza]

Za pomocą (…) stworzony — w księdze Bereszit dziesięć razy powtarza się „i powiedział Bóg” w odniesieniu do aktu stworzenia świata. [przypis tłumacza]

zapowiada widzom (…) bo to (wyjątkowo) nie jest jego zwyczajem — Trin. 482 i n. [Trinummus, polski tytuł: Trzy grosze; red. WL] [przypis tłumacza]

zapowiedzią jakiejś tajemniczej transakcji — obietnice te nie chybiły celu wśród ludu, który byłby zawarł pokój dla tej jednej tajemnicy; wywołała ona nieopisane zainteresowanie i wylęgła najnieokiełzańsze fantazje. Cokolwiek Filip miał na myśli, znał dobrze Ateńczyków. Polityka próbnego balonika, jakiej Filip trzymał się nieodmiennie, skazała i tę obietnicę na wyparowanie bez reszty. [przypis tłumacza]

zapowiedział, by swe targi zaopatrzyli w zapasy żywności — żywność kupowali żołnierze za własne pieniądze, ale obowiązkiem wodza było wydać takie zarządzenia, by rzeczywiście można było żywności nastarczyć według potrzeby. [przypis tłumacza]

zapraszał go na każdą ofiarę — obrzędy ofiarne były u Greków bardzo uroczyste i na taki obrzęd spraszano gości. Z zabitego na ofiarę zwierzęcia palono na ołtarzu tylko pewne części, mianowicie wyrżnięte z mięsem kości udowe, obłożone tłuszczem. Resztę mięsa zjadali na uczcie uczestnicy uroczystości. [przypis tłumacza]

Za przykładem Marlowe'a… — obłęd Zabiny w I części Tamerlana Wielkiego (V, 2). [przypis tłumacza]

Zaradza się jeszcze tej samej wadzie przez ustanawianie urzędników pośredniczących… — porównaj księgę IV, rozdz. V O trybunacie. [przypis tłumacza]

zarazkowaty — w oryginale jest pestilenzialisch. [przypis tłumacza]

zaraz padli w rzece — w czasie przeprawy na drugą stronę do taboru i obozu. [przypis tłumacza]

zaraz z miejsca nasamprzód obwieszczam… — Mówione są ww. 1–111, 229–354, 465–568, 715–766, 898–916 (w oryginale w jambicznych senarach), przełożone wierszem trzynastozgłoskowym; cała reszta to partie śpiewane, względnie recytowane przy akompaniamencie muzyki (cantica, p. wyżej), przełożone wierszem czternastozgłoskowym. [przypis tłumacza]

zaród dolegliwości, która wzmogła się z latami — wrodzona wada pęcherza, utrudniająca oddawanie moczu. [przypis tłumacza]

zarówno jak Izajasz — Iz 43, 25. [przypis tłumacza]

zarobił szalone pieniądze, których też niebawem zaczął używać przeciwko temu, co mu je dał zarobić — w Autobiografii 13, Flawiusz mówi, iż pozwolił mu na to z obawy, aby go tłum nie ukamienował. [przypis tłumacza]

zarzucał, iż prócz władzy Boga uznają jeszcze władzę Rzymian — patrz wyżej II, VIII, 1, idea Judy Galilejczyka. [przypis tłumacza]

Zarzucano ponoś Arystotelesowi, iż był nazbyt miłosierny dla złego człowieka (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Arystotelesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, V, 17. [przypis tłumacza]

zarzut przeciw Karkinosowi podnoszony. Jego bowiem Amfiaraos ze świątyni powracał… — Nie wiadomo, o jakiej tragedii Karkinosa mowa. [przypis tłumacza]

Zarzut przeciw temu, to iż dzicy mają religię; ale na to można odpowiedzieć (…) — Aluzja do ustępu z Montaigne'a, II, 12 (Apologia Rajmonda Sebonda.). [przypis tłumacza]

Zaś Oront rad — Zdaje się, że dopiero współdziałanie tak wpływowej figury jak Oront uczyniło rzecz dla Alcesta niebezpieczną. [przypis tłumacza]

Zasadą ich jest: Doświadczenie możliwym jest (…) — w pierwszym wydaniu: „Ogólna zasada ich jest: Wszystkie zjawiska, co do swego istnienia, zależne są a priori od prawideł określenia ich stosunku wzajemnego w czasie”. [przypis tłumacza]

Zasadą ich jest: We wszystkich zjawiskach (…) — w pierwszym wydaniu: „Zasada, antycypująca wszystkie spostrzeżenia jako takie, brzmi w ten sposób: We wszystkich zjawiskach wrażenie i ta realność, co mu w przedmiocie odpowiada (realitas phaenomenon), ma wielkość intensywną, tj. pewien stopień”. [przypis tłumacza]

Zasadą ich jest: Wszystkie oglądy są to wielkości ekstensywne — w pierwszym wydaniu: „Zasada czystego rozsądku: Wszystkie zjawiska są co do swego oglądu wielkościami ekstensywnymi”. [przypis tłumacza]

zasadnicza wilgoć — humor radicalis, termin średniowiecznej fizjologii, rzekome źródło życia. [przypis tłumacza]

zasadzka… pomoc — w dalszym ciągu obrazy z akcji wojennej. [przypis tłumacza]

zasiadam do stołu nieco później od innych, obyczajem Augusta (…) — por. Swetoniusz, Życie Augusta, 74. [przypis tłumacza]

zasięga rady u starego poety francuskiego imieniem Mruczysława — Wedle komentatorów osobistość ta miała oznaczać poetę i kronikarza nadwornego Wilhelma du Bois, zwanego Crétin, który współcześnie zażywał wielkiej sławy i uchodził za zwolennika protestantów. [przypis tłumacza]

Zasię Matyska z Orleanu… — Macé d'Orléans był to sędzia prowincjonalny, którego Villon, prawdopodobnie dla jego gadulstwa i drobiazgowości, przechrzcił na kobietę. Kobietom nierządnego życia nie wolno było, pod grzywną, nosić niektórych ozdób, np. pasków ze srebra. [przypis tłumacza]

zasłyszał po drodze — inaczej Tacyt: „Ten był stan wojny, kiedy Petylius Ceryalis przybył do Moguncji: za przybyciem jego urosły nadzieje” (Dzieje IV, 71), pochód całkiem celowy. [przypis tłumacza]

z aspidy — ἀσπίς, Naja haje, długości 5–7'. (Riehm, Handwörterbuch des Biblischen Altertums II, 1403 b). Właściwie: okularnik, ale słowa tego do tekstu Flawiusza wprowadzić niepodobna, bo popełnilibyśmy anachronizm [okularnikiem nazywa się kobrę indyjską (Naja naja), która na kapturze szyjnym ma charakterystyczny wzór przypominający okulary; ἀσπίς to kobra egipska, bez takiego wzoru; red. WL]. [przypis tłumacza]

za sprawę Bożą — ὑπὲρ τοῦ θεοῦ. [przypis tłumacza]

zastanówcie się, czy też i pod tym względem nieprzyjaciele nie postąpili bardzo nierozsądnie — gdyż po pierwsze każda rzeka jest do przebycia, a po drugie, gdybyśmy zostali, to wyszłoby to tylko na niekorzyść Persów. [przypis tłumacza]

Zastanówże się, kochany, czy nie na czym innym polega szlachetność i dobro… — Platon, Gorgias, 512. [przypis tłumacza]

zastępy Nadziei, śpiące w elizejskich kwiatów Czarownych zwojach, w moly i nepenthe, I amarancie — moly: „ziółko z korzeniem czarnym, z kwiatem podobnym do mleka”, tak je opisuje Odyseja; Hermes dał je Odyseuszowi, aby go uchronić od trucicielki Cyrce; nepenthe: roślina egipska, u Pliniusza: hellenium, którą Helena mieszała do wina, dla rozweselenia gości (dosłownie znaczy: nie-cierpienie); amarant (=niewiędnący): kwiat będący godłem nieśmiertelności. [przypis tłumacza]

zatańcz tak, w tej szatce! — pasożyt, żartując, proponuje Menechmowi, by w tej barwnej sukni zatańczył jak jakaś swawolna tancerka; patrz objaśnienie do w. 132. [przypis tłumacza]

Zatem i jezuici, i jansenici błądzą, tając je; ale janseniści więcej, gdyż jezuici lepiej głoszą obie — Chodzi o wolną wolę i o Łaskę. Pascal, mimo iż stronnik jansenistów, uważa, iż grzeszą zbytnim podporządkowaniem wolnej woli łasce. [przypis tłumacza]

Zatem na żaden sposób (…) psy ujeżdżać was będą — Pomieszanie ówczesnej rycersko-dwornej etykiety miłosnej, której oświadczyny Panurga są parodią, z grubą brutalnością obyczajów, jaka się kryła pod cienką warstwą tego poloru, wszystko to doskonale odbija się w tym epizodzie. [przypis tłumacza]

Zatem… — tu zaczyna się epilog mowy, której dyspozycję [tj. plan] mówca sam podał. Mianowicie podzielił ją na trzy części: na skargę, obronę, radę, a następnie omawia, w zmienionej kolejności, punkt 1, 3, 2, tj. skarży Peryklesa i Diomedonta, że zaszkodzili wodzom swą humanitarnością i przyzwoitością, podaje wnioski, jak by proces oprzeć na podstawie ustawy, i uzasadnia je, wreszcie wygłasza obronę wodzów (już samo formułowanie oskarżenia jest ich obroną; podobnież i wnioski). [przypis tłumacza]

z Ateńczyków padło dość dzielnych mężów — padł tam również syn Ksenofonta, Gryllos. [przypis tłumacza]

za to jestem jedynym winowajcą odpowiedzialnym za porażki wojskowe i błędy strategiczne — tak dumny lud ateński tłumaczył sobie klęskę cheronejską. [przypis tłumacza]

Za to należał mi się wieniec — drugi. [przypis tłumacza]

zatrwożyli się — ἀθυμία… ὑπέλαβεν (N), απορία (D). [przypis tłumacza]

Za tymi świętościami — „Wtem dało się widzieć pomyślne godło, ośmiu orłów kierujących lot ku lasowi, które postrzegłszy, Cezar zawołał: oto rzymskie ptaki, oto prawdziwe pułków bogi”, Tacyt, Roczniki, II, 17 (przekł. Naruszewicza). Przed godłami Rzymianie składali ofiary, jak świadczy Flawiusz dalej VI, VI, 1. [przypis tłumacza]

zatytułował zbiór kilku swoich komedii „Teatrem miłości” — Portoriche, Théâtre d'amour. [przypis tłumacza]

Zauważyliśmy już we Wstępie, że to późne wprowadzenie głównej osobistości jest jednym z najoryginalniejszych, jakie znamy w teatrze. Dwa akty bez mała Tartufe wypełnił swoją osobą, wszystko w tym domu wyraźnie kręci się koło niego, a jeszcze go nie znamy; nic dziwnego, że widz oczekuje tego zjawienia się w największym napięciu. [przypis tłumacza]

za wami — ὑμῶν (N), ήμῶν (D). [przypis tłumacza]

zawarł z Rzymianami pierwsze przymierze — treść tego przymierza podana w 1 Mch 8, 23–28. [przypis tłumacza]

za wcześnie wypadła moja darowizna — Dowiadujemy się stąd, że Orgon istotnie wykonał swój zamiar z poprzedniego aktu i że Tartufe stał się bez zastrzeżeń prawym właścicielem całego jego majątku, co tłumaczy poniekąd jego zuchwalstwo i pewność siebie. Ale jest jeszcze i coś więcej: z ostatniego wiersza dowiadujemy się, że wchodzi w grę jakiś ważny przedmiot, który zapewne szalbierz sobie przywłaszczył Następny akt objaśni nam istotną wagę tego przedmiotu i usprawiedliwi zaniepokojenie Orgona. [przypis tłumacza]

zawiązuje długotrwały w następstwie stosunek i przyjaźń ze znakomitym uczonym-fizjologiem Hallerem — do dziś dnia na zamku Dux, gdzie Casanova życie zakończył, leżą nietknięte stosy listów pisanych do niego przez mnóstwo ludzi z różnych stron świata. Domniemanie są tam i listy Hallera, poczytywane za zaginione. [przypis tłumacza]

Za większe nieszczęście uważał świadome zaniedbywanie dobrych uczynków niż nieświadome — niezgodne ze zdaniem Sokratesa, że wiedza cnotą, a nikt dobrowolnie nie błądzi, chyba że zdaniem autora zaniedbywać (nie spełniać) dobrych uczynków to coś innego niż błądzić (popełniać coś złego). [przypis tłumacza]

zawiedli nas do małego gabinetu, całego wytapetowanego samymi strachami — Wzorem dawnych laboratoriów czarnoksięskich. [przypis tłumacza]

zawiejcie mu nieco piaskiem w oczy (…) a oto już wszystkie chorągwie, legiony, i sam wielki Pompejusz na ich czele, pobite i rozgromione (…) jak mi się zda (…) — istotnie tu pamięć zawodzi Montaigne'a, nie Pompejusza bowiem, lecz Karacytańczyków, dziki naród w Hiszpanii, zamieszkujący groty skalne, pobił Sertoriusz tym podstępem (Plutarch, Sertoriusz, 6 [w:] Żywoty sławnych mężów). [przypis tłumacza]

zawierają one pewność tych prawd — Grzechu pierworodnego i odkupienia. [przypis tłumacza]

zawiera wedle G. Königa… — Der Vers in Shakespeare's Dramen, Strasburg 1888. Dodać należy, iż König słusznie odrzuca zupełnie prologi, epilogi, wplecione liryki i przedstawienia dramatyczne. Daty statystyczne co do rymu zestawił pierwszy Fleay w Shakespeare Manual (Podręcznik szekspirowski). [przypis tłumacza]

zawiera wiersz, w którym aliteracja krzyżowa (abab) pojawia się celowo, niewątpliwie bez tendencji ironicznej — I, 2, pierwsze słowa roli Hamleta: A little more than kin, and less than kind. [przypis tłumacza]

zawładnąć czterema kontynentami — tj. całym światem. Cztery kontynenty to według kosmologii buddyjskiej cztery kontynenty otaczające Górę Sumeru będącą środkiem wszechświata; jednym z nich, znajdującym się na południu, jest kontynent, który zamieszkują ludzie (skr. Jambu-dvīpa, chiń. Nan shan bu zhou, jap. Nansenbushū). [przypis tłumacza]

zawodzić — okrzyk orgiastyczny. [przypis tłumacza]

zawrócił od Hellady do Syrii i stanął niebawem przed rodzicem w Cezarei — „Wieść niosła, że go do powrotu miłość Berenice królowej nakłoniła”, Tacyt, Dzieje II, 2. „Niepohamowana miłość ku królowej Berenice, z którą o przyrzeczeniu jego zawarcia ślubnych związków rozgłaszano”, Swetoniusz, Żywot Tytusa VII. [przypis tłumacza]

Zawsze pragnie się swego dobra, lecz nie zawsze się je widzi… — wola powszechna, pojęta jako obiektywna, racjonalna korzyść całego narodu, ma byt idealny, niezależny od przypadkowych mniemań i namiętności ludzi składających naród. Każdy rozumny człowiek pragnie dobra społeczności, co go chroni, bo to dobro jest jego własnym dobrem — nie każdy jednak wie, na czym to dobro polega. Dlatego nie każda konkretna uchwała narodu musi pokrywać się z wolą powszechną, z jej istotnym brzmieniem. [przypis tłumacza]

zawsze stoję na stopie wojennej z tymi, którzy… — umiarkowany polityk przedstawia swe zapatrywania. [przypis tłumacza]

Zawsze z pulchniutką buzią — Aktor, który w teatrze Moliera grał Tartufa, du Croisy, był pulchny i rosły. Nie zapominajmy, że Molier, jak Szekspir, nieraz dostrajał swoje postacie do warunków aktora, mającego je odtwarzać, i że niejeden szczegół, z którego wyciąga się daleko idące wnioski, wynikł, jak słynna zadyszka Hamleta, po prostu z fizycznej właściwości aktora. [przypis tłumacza]